ОТУЗ ЈЕДДИНҸИ ДӘРС Илаһи тәдбир вә тәгдирләр, доғру е’тагад вә инамын ролу

Гәзавү-гәдәрә бир бахыш

Гәза һөкм, гәт вә баша вурмаг, һәлл етмәк мә’насындадыр. Гәдәр өлчү вә һәддин тә’јини мә’насындадыр. Дүнја һадисәләри баш вермәләри бахымындан Аллаһын елминдә гәтијјәт тапдыглары үчүн илаһи гәзада мүгәддәр олмушлар. Һүдудлары, өлчүләри, заман вә мәкан бахымында мөвгеләри мүәјјән олундуғуна ҝөрә илаһи тәгдирдә мүгәддәр олмушдур.² Буну да хатырладаг ки, һәрдән гәзавү-гәдәр мәсәләсини дүзҝүн вә ајдын тәфсир етмирләр; мәсәләдә бир чох гаранлыг јерләр галыр вә чохлары елә ҝүман едир ки, гәзавү-гәдәр ҹәбрлә бирдир. Иҹмали олараг әрз едим ки, ҹәбр мәсәләсинин гәзавү-гәдәрә һеч бир аидијјәти јохдур. Гәзавү-гәдәрә е’тигады олмаг о демәк дејил ки, инсан ишини-ҝүҹүнү бурахыб десин ки, һәр шеј әввәлҹәдән мүәјјән едилмишдир, она ҝөрә дә артыг онун тәклифи јохдур. Бизим е’тигадымыза ҝөрә иллијјәт гануну, силсилә сәбәбләр системи дүнјаја һаким олуб бүтүн һадисәләр үзәриндә ҹәрәјан едир. Һәр баш верән һадисә өз зәрурәтини, вүҹубуну, вүҹудунун гәт’илијини вә еләҹә дә формасыны, замана, мәкана ҝөрә дашыдығы хүсусијјәтләрини вә диҝәр хүсусијјәтләрини өз илләтләриндән кәсб едир. Бу илләтләрдән, сәбәбләрдән бири дә шәхсин өз ирадәсидир. Гәза вә гәдәр о заман ҹәбрә ҝәтириб чыхарар ки, инсаны вә ирадәсини баш верәнләрдә дәхил билмәјәк; гәзавү-гәдәри бәшәр гүввәсинин, ирадәсинин ҹанишини биләк. Һәгигәтдә, јә’ни илаһи гәзавү-гәдәр Аллаһын ирадә вә елминдән гајнагланан дүнјәви сәбәбләр системиндән башга бир шеј дејил. Әлбәттә, бу силсилә сәбәбләр системиндә зәнҹирин һалгаларындан бири дә инсанын ирадәсидир. Буна ҝөрә дә гәзавү-гәдәрә е’тигад бәсләмәјин инсанын илаһи мүкәлләфијјәт дашымасы илә зиддијјәти јохдур.

Аллаһын рәсулундан (с) сорушурлар ки, шәфа мәгсәди илә истифадә едилән горујуҹу дуалар (һерзләр) нә дәрәҹәдә илаһи гәдәрин гаршысыны ала биләр? Һәзрәт (с) ҹавабларында бујурур: “Бунларын өзү дә илаһи гәдәрдәндир.”¹ (Јә’ни хәстәликләрин гаршысыны алмагда дуаларын ҝөстәрдији тә’сирин өзү дә илаһи гәзавү-гәдәрләр силсиләсинин һалгаларындан биридир.)

Һәзрәт Әли (ә) әјри бир диварын көлҝәсиндә әјләшмишди. Сонра орадан галхыб башга бир диварын көлҝәсиндә отурду. Јанында отуранлардан бири она деди: “Еј Әли, Аллаһын гәзасынданмы гачырсан? Һәзрәт (ә) ҹавабында бујурду: “Аллаһын гәзасындан гәдәринә пәнаһ апарырам.”²

Јә’ни гәзавү-гәдәрин бир нөвүндән башга бир нөв гәзавү-гәдәрә пәнаһ апарырам: Әҝәр әјри диварын дибиндә отурсам вә дивар башыма учуб төкүлсә, илаһи гәзавү-гәдәрә мәһкум олунмушам. Буна ҝөрә дә сәбәбләр ҹәрәјанында, әҝәр инсан дағылмаг тәһлүкәси олан диварын алтында отурса, һәмин дивар башына ашаҹаг вә инсан хәсарәт ҝөрәҹәкдир. Амма, әҝәр өзүнү кәнара чәксә, хәтәрдән аманда галаҹагдыр; бу да илаһи гәзавү-гәдәрдир.

Диггәт јетириләси мәтләбләрдән бири дә будур ки, сәбәбләр вә илләтләр анҹаг мадди вә ади сәбәбләрлә мәһдудланмыр. Баш верән һадисәләрдә бизим таныдығымыз, билдијимиз силсилә сәбәбләрдән башга мә’нәви вә гејри мадди сәбәбләр дә мөвҹуддур. О ҹүмләдән дуа, бу дүнјанын илләтләриндән бири олуб инсанын талејиндә мүһүм рол ојнајыр. Башга ибарәтлә, дуа, гәзавү-гәдәр зәнҹиринин һалгаларындан бири олуб һадисәләрин формалашмасына тә’сир ҝөстәрә биләр вә ја гәзавү-гәдәрин гаршысыны ала биләр. Бу үздән бујурмушлар: “Гәза нә гәдәр мөһкәм јер тутса да, дуа ону гајтарыр.”¹ Бу ҹүр һәдисләр ону ҝөстәрир ки, дүнјанын күлли системи мадди вә мә’нәви сәбәбләр топлусундан тәшәккүл тапмышдыр. Бу һәдисдән анлашылыр ки, мә’нәви сәбәбләр мадди илләтләри вә сәбәбләри өз шүасы алтында сахлајыр. Анҹаг мадди вә һисс олунан сәбәбләри ҝөрән шәхс елә ҝүман едир ки, сәбәбләр анҹаг онун ҝөрдүкләриндән ибарәтдир; даһа билмир ки, мүмкүндүр ишин ичиндә Аллаһын гәзавү-гәдәринин һөкмү илә минләрлә башга сәбәбләр дә олсун. Бир ишин ҝедишатына бу ҹүр сәбәбләр дахил оланда мадди илләтләри өз шүасы алтына алыр вә тә’сирсиз едир: “Дүшмәнлә үз-үзә ҝәлдијиниз заман Аллаһ олаҹаг иши јеринә јетирмәк мәгсәдилә онлары сизин ҝөзүнүздә сајҹа аз ҝөстәрир, сизи дә онларын ҝөзүндә азалдырды. Бүтүн ишләр ахырда Аллаһа гајыдаҹагдыр. Зәфәр дә, мәғлубијјәт дә сајын чохлуғу илә дејил, Аллаһын ирадәси иләдир.”²

Дедијимиз кими мә’рифәт вә јәгинин мүәјјән бир мәрһәләсинә чатмыш елә инсанлар вар ки, аләмин дәгиг системи әсасында Аллаһ тәрәфиндән идарә едилдијини, һәр һадисәнин илаһи гәзавү-гәдәр әсасында баш вердијини билирләр. Белә инсан билир ки, һәр бир шеј, о ҹүмләдән дә рузи Аллаһ тәрәфиндән мүгәддәр олмушдур. Аллаһын гәдәрини тә’јин етдији бир шејдән инсан мәһрум ола билмәз. Инсан неҹә олур-олсун һәмин шејә чатмалыдыр. Бунун әксинә, илаһи гәзавү-гәдәрдә јер алмајан бир шеј баш вермир, бир шејин мүгәддәраты тә’јин едилмәјибсә һәмин шеј һәјата кечмир вә инсан она чатмыр.

Әлбәттә, дејилдији кими бу ҹүр дәгиг вә һәкиманә системә е’тигад бәсләмәјин тәклифлә бағлы әгидәјлә, е’тигадла һеч бир зиддијјәти јохдур.

Инсан ҹәбрилијә вә ја тәнбәллијә мүбтәла олмадан гәзавү-гәдәрә вә әф’али-төвһидә е’тигад бәсләјә биләр. Гәзавү-гәдәрә инанмаг о демәк дејил ки, инсан әлини әлинин үстүнә гојуб сәһәрдән ахшама кими евдә отурсун вә десин ки, инди ки, һәр шеј Алаһ тәрәфиндән мүгәддәр олур, онда мәним ҝөрәҹәјим бир иш јохдур. Бу јанлыш фикирдир. Илаһи маарифә әсасән гәзавү-гәдәрә инанмағын чалышмагла, иҹтимаи вә фәрди саһәдә фәалијјәт ҝөстәрмәклә, мадди вә мә’нәви газанҹ әлдә етмәклә тәрс мүтәнасиблији јохдур. Һәр һалда, әҝәр бир нәфәр мә’рифәтин вә јәгинин бу һәддинә чатса артыг онун ниҝаранчылығы олмајаҹагдыр.

Јәгин мәгамы вә онун мәртәбәләри

Јәгин завала уғрамајаҹаг сабит, һәгигәтә ујғун бир е’тигад олуб инсанын раһатлығынын мајасыны тәшкил едир.

Шүбһәсиз, јәгин, ади мә’рифәт вә инамдан үстүн олуб чох аз инсанын чатдығы ән шәрәфли, ән дәјәрли инсани фәзиләтдир. Һәмчинин елә бөјүк бир сәрмајәдир ки, она чатан һәр кәс бөјүк бир сәадәтә наил олмушдур. Јәгин мәгамына чатмыш шәхс Аллаһдан гејрисинә диггәт јетирмир, анҹаг Аллаһа тәвәккүл едир, Ондан башгасыны тә’сир мәншәји һесаб етмир. Һәгигәтдә, јәгин ислам, иман вә тәгвадан сонра һасил олур; неҹә ки, Имам Рза (ә) бујурур: “Иман исламдан бир пиллә јухарыдыр, тәгва имандан бир дәрәҹә јүксәкдир, јәгин дә бир пиллә тәгвадан јухарыдыр. Аллаһ бәндәләри арасында јәгиндән даһа аз бир шеј бөлүнмәмишдир. (бөлүнүб пајланмамышдыр.)¹

Имам Садиг (ә) бујурур: “Пејғәмбәр (с) сүбһ намазыны ҹамаатла гылыб гуртардыгдан сонра, ҝөзү мәсҹидин бир кәнарында отуруб мүрҝүләјән ҹаван бир оғлана саташды. Оғланын рәнҝи саралмыш, ҝөзләри арыглыгдан чухура дүшмүшдү. Пејғәмбәр (с) јахына ҝедиб ҹавана деди: “Еј ҹаван, сәһәрә неҹә чыхдын?”

Ҹаван деди: “Еј Аллаһын рәсулу, јәгинә чатмыш бир һалда!”

Пејғәмбәр (с) онун сөзләриндән тәәҹҹүбләниб бујурду: “Һәр јәгинин бир һәгигәти вар, сәнин јәгининин һәгигәти нәдир?”

Әрз етди: “Ја пејғәмбәр! Јәгинимин һәгигәти мәни гәмҝин етди, ҝеҹәләри ибадәт үчүн ојаг сахлады, ҝүндүзләри оруҹ үчүн сусузлуға вадар етди, һәјатын мәтаһына рәғбәтсиз олмушам. Санки, Аллаһын әрши һесаб-китаб үчүн һазыр дурмуш, ҹамаат сорғу-суала мәһшәр ајағына чәкилирләр вә мән дә онларын арасындајам. Ҝөзләрим өнүндә не’мәтләрә гәрг олмуш беһишт әһлини ҝөрүрәм: Онлар бир-бири илә һал-әһвал тутур, тахтлара сөјкәнәрәк дөврә вуруб отурмушлар.

Әзаб чәкән ҹәһәннәм әһлини дә ҝөрүрәм:

Онлар әзабын шиддәтиндән налә едир, көмәк истәјирләр. Санки гулагларымда ҹәһәннәмин түкүрпәдиҹи сәси әкс-сәда верир.”

Пејғәмбәр (с) үзүнү әсһабына тутуб деди: “Аллаһ бу бәндәнин гәлбини иманла ишыгландырмышдыр.”

Сонра о ҹавана деди: “Бу һалында сабит ол вә ону әлдән вермә.”

Ҹаван деди: “Еј Аллаһын рәсулу! Аллаһа дуа ет ки, мәнә Өз јолунда, сәнин кәнарында шәһадәтә јетмәји нәсиб етсин.”

Пејғәмбәр (с) она дуа едир. Чох кечмир ки, мүһарибәләрин бириндә пејғәмбәрин јанында дөјүшмәли олур вә доггуз нәфәрдән сонра шәһадәтә јетир. О, онунҹу шәһид иди.”¹

Јәгинин үч мәртәбәси вар:

1. Елмүл-јәгин.

2. Ејнүл-јәгин.

3. Һәггүл-јәгин.

Гур’анда јәгинин һәр үч мәртәбәсинә ишарә едилмишдир: “Хејр, әҝәр гијамәт ҝүнү сизә нә едиләҹәјини там јәгинликлә билсәјдиниз фани дүнја малына үјмаздыныз! Еј мүшрикләр! гијамәт ҝүнү сиз о Ҹәһәннәми мүтләг ҝөрәҹәксиниз. Бәли, сиз Ҹәһәннәмә васил олдугдан сонра ону мүтләг өз ҝөзүнүзлә ҝөрәҹәксиниз!”²

“Шүбһәсиз ки, бу, ҹәһәннәм вә’дәси тәкзиболунмаз һәгигәтдир!”³

1. Елмүл-јәгин сабит е’тигад вә һәгигәтә ујғун јәгиндән ибарәт олуб лазым билинән вәсаитләрин дәлили јолу илә һасил олур. Мәсәлән, аловун түстүсүнү ҝөрмәклә онун вүҹудуна јәгин һасил етмәк кими. Јә’ни биз түстүнү мүшаһидә етмәклә атәшин дә олдуғуну тәсдигләјир вә јәгин олараг онун вар олдуғуну дејирик.⁴

Аллаһ-тәала Гур’анда бујурур: “Онун Гур’анын һагг олдуғу онлара мүшрикләрә бәлли олсун дејә, Биз өз гүдрәт нишанәләримизи онлара һәм хариҹи аләмдә, һәм дә онларын өз дахилиндә ҝөстәрәҹәјик. Ја Пејғәмбәр! Мәҝәр Рәббинин һәр ишә саһиб олмасы сәнин дедикләринин доғрулуғуна кифајәт дејилми?!”¹

Бу ајәдә афаги вә әнфуси нишанәләр јолу илә Аллаһын варлығына дәлил ҝәтирилмишдир.

2. Ејнүл-јәгин: Ҝөрмәк, мүшаһидә етмәк (бәсирәт ҝөзү илә) јолу илә әлдә едилән е’тигаддыр. Бу ҹүр ҝөрүш (ҝөрмәк) ади ҝөзлә ајдын вә тәмиз мүһитдә ҝөрмәкдән даһа ҝүҹлүдүр.

Јәгинин бу мәртәбәсинә ишарә олараг Сәдугун тоһидиндә дејилир: “Китаб әһлиндән бир нәфәр алим Әли (ә)-ын јанына ҝәлиб деди: “Еј Әмирәлмө’минин, һеч ибадәт вахты Аллаһынызы ҝөрдүнүзмү?” Ҹавабында деди: “Вај олсун сәнә! Мән ҝөрмәдијим Аллаһа ибадәт етмирәм.” Һәмин алим деди: “Аллаһы неҹә ҝөрдүнүз?” Әли (ә) бујурду: “Вај олсун сәнә! Ҝөзләр өз мүшаһидәси илә Ону дәрк етмәзләр (Аллаһ заһири ҝөзлә ҝөрүнмәз) Ону анҹаг һәгиги вә сарсылмаз иманла долу гәлбләр бәсирәт ҝөзү илә ҝөрә биләр!”²

3. Һәггүл-јәгин: Нәзәрдә тутулан бир шејин өзүнә варыб, онунла һәгиги әлагә јаратмагла әлдә едилән гәти е’дигаддыр. Бу шәкилдә ки, јәгин саһиби өз бәсирәт ҝөзү илә Онун тәрәфиндән ҝәлән нуру (фујузат) мүшаһидә едир. Јәгинин бу мәртәбәсинә чатмағын нәтиҹәси фәна-филлаһдыр; јә’ни Аллаһда әријиб мәһв олмаг, Онун ешгиндә јоғрулмагдыр. Бу дәрәҹәјә чатан инсан өзүндә бир истиглал ҝөрмүр; бу мәрһәләјә гәдәм гојмаг атәшә ҝириб одда јанмагдыр.³

Гүдси һәдисдә дејилир: “Бәндәләримдән һеч ким она ваҹиб етдијим шејдән башга даһа севимли олаҹаг бир шејлә мәнә јахынлаша билмәз. Онун нафилә илә Мәнә јахынлашмағынын нәтиҹәси, сонра ону севмәјим олар. Елә ки, ону севдим, онун ешидән гулағы, ҝөрән ҝөзү, данышан ағзы, тутан әли оларам.”⁴

Имам Сәҹҹад (ә) Әбу Һәмзә Сомали адлы дуада бујурур: “Илаһи, гәлбимә һопаҹаг бир иман истәјирәм Сәндән. Мәни елә бир садиг јәгинә вардыр ки, билим ки, Сәнин мәним үчүн јаздығын (гисмәт олаҹаг) шејдән башга һеч нә мәнә јетишмир. Мәнә нәсиб етдијин шејләрә (бу һәјата) ҝөрә мәни Өзүндән разы ет, еј рәһимлиләрин ән рәһимлиси!”

Иман, Аллаһдан һәгиги, сабит, јәгин дәрәҹәсинә чатмыш бир иман истәјир. Һәгигәтдә иманын сон һәддини тәләб едир. Чүнки онун ардынҹа бу ифадәни ишләдир: “Садиг јәгин”; имамын Аллаһдан истәдији садиг јәгин илаһи инајәтләрин ән үстүнү вә мүһүмүдүр. Садиг јәгин вә Һәггүл-јәгинин сајәсиндә инсан елә бир гәлби е’тигад әлдә едир ки, Аллаһдан башга һеч бир гүдрәт вә гүввәт саһибини аләмдә һөкмран билмир, бүтүн ишләрин Аллаһын мүгәддәс затына сөјкәндијини ҝөрүр, өзүнү һәр заман Аллаһын һүзурунда һисс едир, чалышыр, өзүнә ҝөз гојур ки, Аллаһын мејлинин хилафына бир иш тутмасын.

Рәвајәтләрдә јәгин мәртәбәси Аллаһын ән бөјүк не’мәтләриндән бири кими јад едилмишдир. Өндә ишарә етдијимиз кими Имам Рза (ә) дејир ки, инсанлар арасында һеч бир шеј јәгин гәдәр аз бөлүнмәмишдир, јә’ни јәгин мәртәбәсинә чатанлар чох аздыр.

Һәзрәт Әли (ә) бујурур: “Һеч бир бәндә она чатмалы олаҹаг шејин һеч вахт ондан јан кечмәјәҹәјини, ондан јан кечәҹәк шејин исә она чатмајаҹағыны, зијан вериб, хејир јетирән кәсин анҹаг Аллаһ олдуғуну дәрк етмәјинҹә иманын мәзәсини дадмаз.”¹

Әҝәр инсан јәгинин бу һәддинә чатса, билсә ки, она үз вермиш һәр мүсибәт, ҝирифтарчылыг, хејир ҝәрәк олајды, мүмкүн дејилди олмасын вә һәмчинин она јетишмәјән шејләр дә она чатасы шејләр дејилмиш, истәсәјди дә чатмајаҹагды, өз гәлбиндә гәрибә бир раһатлыг һисс едир вә иманын ширинлијини бу анда дадыр. Мә’рифәтин бу һәддинә чатмыш кәс мадди вә мә’нәви ләззәтләр истәмәсинә бахмајараг һәр шејин бир һесаб-китабы олдуғуну да билир; билир ки она чатаҹаг бир шеј мүәјјән системә әсасланыр. Белә дејил ки, о нә истәјирсә она да чатмалыдыр вә нәји истәмирсә о шеј олмамалыдыр. Инсанын истәдији әксәр шејләр Аллаһын мәсләһәти әсасында онун үчүн мүгәддәр олмушдур вә әксинә, елә дә олур ки, биз бир шеји истәјирик; амма илаһи мәсләһәт ону һәјата кечмәјә гојмур, нә гәдәр чалышсаг да она чатмырыг.

Аллаһ өвлијалары вә илаһи тәгдирә разылыг

Һәмин илаһи бөлҝүдә мүәјјәнләшән һәр нә варса. Аләмин күлли системинин бир парчасыдыр вә һәмин систем, системләрин ән јахшысыдыр вә һәмин хас феномен, онун өз хүсуси шәраитини, сәбәбләр һалгасыны, зәминәләрини нәзәрдә тутмагла вар олдуғундан даһа ҝөзәл бир шәкилдә вар ола билмәз.

Бәли, мә’рифәтин бу һәддинә чатанлар Аллаһ истәјән шејин олдуғуна јәгинләри олмагдан әлавә севинҹ ичиндә оларлар. Онларын ниҝаранчылыглары олмаз. Онлара әҝәр бир мүсибәт үз версә өзләрини итирмәз, ниҝаран олмазлар, һәмин мүсибәти ҝүләр үзлә гаршылајарлар. Чүнки, хејирләринин баш вермиш һадисәдә олдугларыны билирләр. Бу, риза мәгамыдыр.

Риза мәгамы о кәсләрин мәгамыдыр ки, бүтүн илаһи һөкмләрин бәндәләрин хејринә олдуғуна инанырлар. Бу һаггда чохлу рәвајәтләр гејд едилмишдир. О ҹүмләдән Имам Садиг (ә) бујурур: “Әҹәба! Ола биләрми ки, Аллаһ бир нәфәр мүсәлманын гәзавү-гәдәрини тә’јин етсин вә орада хејирдән башга бир шеј олсун? Әҝәр бәдәни гајчы илә тикә-тикә доғранмалыса, демәли хејри бунда имиш вә әҝәр бүтүн јер үзүнә шәргдән-гәрбә малик олаҹага, јенә дә хејри бу имиш.”¹

Имам бујурур мө’мин үчүн Аллаһын нәзәрдә тутдуғу гәдәрин һамысы хејирдир. Ола билсин ишин заһири онун хошуна ҝәлмәсин, амма хошуна ҝәлсә дә, ҝәлмәсә дә ишин һәгигәти бундан ибарәтдир. О хошаҝәлмәз бир һадисә илә гаршылашыбса, демәли ја дүнјасына хејри вар, ја да ахирәтинә. Белә бир мә’рифәти кәсб етмиш шәхс гаршылашдығы јахшы-пис һадисәләрдән нараһат олмур, чүнки бәндәлик мәгамында әскиклији олмајыб, бојнуна дүшән вәзифәсини јеринә јетирибдир. Она ҝөрә дә бирдән рузиси аз олар, чох олар дејә ниҝаранчылыг кечирмир вә ја ҝөрәсән нә баш верәҹәк дејиб өзүнү әбәс јерә горхуја-һүркүјә салмыр: О, ишини Аллаһа тәпшырыб өз бәндәчилији илә мәшғулдур. Там јәгинлә билир ки, нә баш версә онун хејринәдир. О бундан башга бир шеј истәмир. О бүтүн һадисәләрә никбин ҝөзлә бахыр. Гаршылашдығы мүсибәтләрә разылыг верир: Әҝәр зиндана дүшсә ҝилејләнмир; рәвајәтдә ҝөстәрилән тә’бирлә десәк, һәтта бәдәнини гајчы илә тикә-тикә доғрасалар да о бундан разы галыр, чүнки өз хејрини бунда ҝөрүр.

Биз ингилаб вә мүһарибә дөврүндә чох адамлар ҝөрмүшдүк ки, башларына ҝәлән һадисәләри көнүл хошлуғу илә гәбул едирдиләр. Арха ҹәбһәдә елә аталар, аналар, ҝәлинләр олурду ки, әзизләринин тикә-тикә олмуш вә ја јанмыш ҹәназәләрини ҝәтириб онлара тәһвил верәндә ону көнүл хошлуғу илә тәһвил алырдылар вә онлара белә бир ифтихар нәсиб олдуғуна ҝөрә Аллаһа шүкүр едирдиләр!

Бунлары дилдә демәк асандыр, амма һәјатда јашамаг олдугҹа чәтиндир. Аллаһын вердији јазыја дилхош олмаг һәр адамын иши дејил. Бу мә’наны дәрк етмәјин өзү дә чәтиндир: Неҹә олур ки, Аллаһ бәндәләриндән бә’зиләри елә бир мәгама чатырлар ки, онлара баш вермиш, баш верәҹәк һадисәләрдән ҝилеј-ҝүзарлары олмур; Онлар үчүн елә дә өнәмли дејил сабаһ нә олаҹаг, рузиләри чатаҹаг, ја јох. Әзиз бир адамы ҹәбһәјә ҝедибсә онун өлүмү үчүн ниҝаран олмур вә ја әҝәр өзү һагг јолун фәдаиләри илә ҹәбһәдә вурушурса, артыг евинин, күлфәтинин ниҝаранчылығыны чәкмир. Чүнки ҹаныны, варлығыны шәһадәтә һазыр етмиш адам евинин, күлфәтинин фикрини чәкә билмәз. Белә инсанлар ҹәбһәдән гајытдыгларында чох јахшы оларды ки, өз руһијәләрини, мә’нәви һалларыны горујуб сахлајардылар вә фәдакарлыг, Аллаһын гәзавү-гәдәри гаршысында тәслим олмаг дәрсини башгаларына да верәрдиләр. Һәмишә дилләринин вирди бу оларды ки:
Дәрд дә версә, гәнд дә версә, дост вериб

Дост верән шеј дәрд дә олса, гәнд вериб
Рәһмәтлик Молла Меһди Нәраги дејир: “Аллаһын гәзасына разылыг динин ән јүксәк мәгамларындан, мүгәррәбләрин ән шәрәфли мәнзилләриндән вә Аллаһын әзәмәтли гапыларындан биридир. Бу гапыдан ҝирән шәхс беһиштдә дахил олар. Риза мәгамынын әһәмијјәти о һәддәдир ки, пејғәмбәрдән нәгл едилән рәвајәтләрин бириндә дејилир: “Аллаһ гијамәт ҝүнү мәним үммәтимдән бир дәстәјә елә бир ганад верәр ки, онунла онлар гәбирләриндән беһиштдә доғру пәрваз едәрләр вә үрәкләри истәјән беһишт не’мәтләриндән бәһрәләнәрләр. Мәләкләр онлардан сорушарлар: “Һесаб-китаб үчүн сизи сахламадылар ки?” Онлар дејәр: “Биздән һесаб сормадылар.” Јенә сорушарлар: “Сират көрпүсүндән кечә билдинизми?” Дејәрләр: Биз сират ҝөрмәдик. Сорушарлар: Ҹәһәннәми ҝөрдүнүзмү? Дејәрләр: Биз ҹәһәннәм, филан ҝөрмәдик. Мәләкләр јенә сорушарлар: Кимин үммәтиндәнсиниз? Дејәрләр: Мәһәммәдин (с) үммәтиндәник.

Мәләкләр онлара анд вердириб сорушарлар ки, сиз дүнјада нә иш ҝөрмүсүнүз, үрәјиниздә нә олуб ки, бу ҹүр шәрәфә лајиг ҝөрүлмүшсүнүз? Дејәрләр: Бизим ики хисләтимиз олуб. Аллаһ бу ики хисләтә ҝөрә, Өз фәзли вә рәһмәти илә бизи бу дәрәҹәјә чатдырыб: “О хисләтләрдән бири будур ки, хәлвәтдә олдуғумузда Аллаһдан утаныб ҝүнаһ иш тутмамышыг, икинҹиси дә будур ки, Аллаһын бизә гисмәт етдији шејә разы олмушуг.”¹

Аллаһ-тәала риза мәгамына наил олмуш кәс һаггында бујурур: “Гијамәт ҝүнү Аллаһ-тәала мө’мин кимсәјә белә бујураҹагдыр:”Еј өз иманындан, әмәлиндән вә Аллаһын вә’диндән хатирҹәм олан кәс! Вә ја: “Еј архајын нәфс!” Дөн Рәббинә, сән Ондан разы олараг, О да сәндән!”²

Шәриф олан бу ајә Риза мәгамыны вә Аллаһа олан е’тимады ачыглајыр. Бу һал инсаны һәр ҹүр сыхынтыдан, пәришанлыгдан, тәшвишдән азад олмасына сәбәб олур. Бу мәгамын әсас хүсусијјәтләриндән бири дә будур ки, инсан һәм разыдыр, һәм дә разы олунмуш. Јә’ни арада гаршылыглы разылыг вар. Бу мә’на башга бир ајәдә белә бәјан едилир: “Аллаһ онлардан, онлар да Аллаһдан разыдырлар...”³

“Разијә” вә “мәрзијјә” кәлмәләри һаггында рәһмәтлик Әлламә Тәбатәбаи бујурур: “Аллаһ-тәала мүтмәиннә нәфси она ҝөрә “разијә” вә “мәрзијә” кәлмәләри илә вәсф едир ки, гәлбин Аллаһла тәскинлик вә архајынлыг тапмасы тәләб едир ки, инсан Аллаһдан разы олсун вә онун башына ҝәтирдији гәзавү-гәдәрләрә ҝөрә азаҹыг да олса е’тираз етмәсин; истәр о гәзавү-гәдәр тәквини олсун, истәрсә дә Онун һөкм етмиш олдуғу гәләми илә олсун - фәрг етмәз. Белә олан сурәтдә һеч бир гәзәбләндириҹи һадисә ону гәзәбләндирмәз, һеч бир ҝүнаһ онун гәлбини һагдан дөндәрмәз. Бәндә Аллаһдан разы оланда, тәбии ки Аллаһ-тәала да ондан разы олаҹагдыр; чүнки Аллаһын бәндәлик либасындан чыхмаға сәбәб олаҹаг һеч бир башга амил ону гәзәбләндирмир. Аллаһ бәндәси үбудијјәт јолуна гәдәм гојдуса, Аллаһын ондан разы галмасына лајиг ҝөрүләҹәкдир. Буна ҝөрә дә Аллаһ “разијә” вә “мәрзијә” кәлмәсини ҝәтирмишдир.”

Демәли инсан камил архајынлыға о заман чатыр ки, Аллаһдан разы олмуш олсун. Башгасындан разы олмаг будур ки, инсан онун сифәт вә ишләрини бәјәнсин. Мүвәһһид шәхс⁴ анлајанда ки, бүтүн аләмин ишләри илаһи тәдбир әсасында баш верир, елә ки, риза мәгамына чатыр, артыг һеч бир һадисәдән нараһат олмур; чүнки һәмин һадисәнин Аллаһ тәрәфиндән, Онун тәдбиринә әсасән олдуғуну ҝөрүр. Јә’ни баш вермиш һадисә илә Аллаһ-тәала арасындакы бағлылығы дәрк едир. Билир ки, һеч бир һадисә Аллаһын изни олмадан баш вермир. Буна ҝөрә дә нараһат олмамағы өз јериндә галсын, һәтта һәмин һадисә Аллаһын ирадәсинә әсасән баш вердији үчүн, јә’ни Аллаһын ирадәси һәјата кечдији үчүн ондан мәмнун да галыр.

Һәгигәтдә риза мәгамы сәбир мәгамындан үстүндүр, чүнки сәбир наразычылыгла бир араја ҝәлә билир: Инсан наразы олса да ҹаныны дишинә тутуб сәбир едир, бунунла белә баш вермиш һадисә онун үчүн аҹыдыр вә буну аҹы һадисә кими гәбул едиб дөзүр. Амма риза мәгамына чатмыш шәхс артыг чәтинлији, аҹылығы дәрк етмир ки, она да сәбир етсин, әксинә һәр шеј онун үчүн шириндир, башына нә ҝәлсә хошу ҝәлир, һеч бир шејдән ниҝаран олмур.

Ҹидди олараг бу мәгамы тәсәввүр етмәк бизим үчүн чох чәтиндир, о ки галмышды о мәгама јетишәк. Доғрудан да неҹә олур ки, инсан сап-сағлам олдуғу вахт да шад олур, әҝәр хәстәләнсә, хәстәлијиндән дә шад олур? Әҝәр варлы олса, вары, дөвләти олдуғу үчүн хошһалдыр, әҝәр касыб олса, јенә дә һалына тәфавүт етмир, хошһалдыр. Бундан да үстүн, риза мәгамына чатмышлар, гәрибә дә олса, заһирләри разылыгла дүз ҝәлмәјән о ики руһи, психоложи вә әмәли һаләти бир јерә сығышдыра билирләр:

Ајдындыр ки, пак имамлар, о ҹүмләдән дә Имам Һүсејн (ә) риза мәгамынын ән јүксәк мәртәбәсинә чатмыш олмалыдырлар. Биз бахыб ҝөрүрүк ки, онлар бир тәрәфдән баш вермиш һадисәдән– Аллаһ тәрәфиндән олдуғу үчүн– разыдырлар, амма бунунла белә гылынҹа әл атырдылар вә ахыр нәфәсләринә гәдәр вурушурдулар. Бу о демәкдир ки, Бәни-Үмәјјә һөкумәтиндән наразы идиләр. јахшы, неҹә олур ки, инсан бир һадисәдән–Аллаһ тәрәфиндән олдуғу үчүн–һәм разы олсун, һәм дә наразы? Бу икисини бир-бириндән ајырмаг чәтиндир. Бунун үчүн инсан тәкамүлүн али дәрәҹәсинә чатмалыдыр ки, бу мәртәбәләри ајырд едә билсин. Башга ибарәтлә, инсан нәфси узунуна (шагули) сыраланма бахымындан фәргли сифәтләрә малик олмалыдыр ки, бир мәртәбәдә һадисәләри она јахын фаилләрлә өлчсүн вә онларын рәфтарындан наразы галсын; онларын етдикләри ҝүнаһлардан, рәва билдикләри зүлүмләрдән, хәјанәтләриндән нараһат олсун вә онларын әлејһинә галхсын, ејни һалда, башга бир мәртәбәдә һәмин һадисәләри Аллаһын ирадәсинә табе билиб, һадисәнин баш вермәсиндән нәфси разы вә шад олсун.

Мәсәләнин ајдын дәрк едилмәси үчүн бир мисал чәкәк: Фәрз един бир нәфәрин башы ағрыјыр вә һәким мүалиҹә үчүн она аҹы бир дәрман јазыр. Бурада инсан өз сағламлығыны истәдији үчүн дәрманы ичир вә бу ҹәһәтдән, аҹы дәрманы ичдијинә ҝөрә разыдыр, амма башга бир тәрәфдән дәрманын аҹылығына ҝөрә үз-ҝөзүнү туршудур вә нараһат олур. Әҝәр бир адамын әли јара бағласа, мәсәлән–Аллаһ еләмәмиш–гангрена олса, әҝәр кәсилмәсә ҝет-ҝедә диҝәр бәдән үзвүләрини дә әһатә едәҹәк вә ҹаныны ҹидди хәтәрә салаҹагдыр. Бу бахымдан һәмин шәхс әлинин кәсилмәсинә разылыг верир, чүнки бунунла сағламлығыны горумуш олур. Белә оланда үзәриндә апарылан ҹәрраһијә әмәлијјаты нә гәдәр ағыр олса да, онун үчүн мәгбулдур, о бундан разылыг едир. Амма әлини, ја ајағыны әлдән верәҹәји үчүн нараһатдыр, хүсусилә дә ҹәрраһијә әмәлијјатындан сонра үзә чыхаҹаг ағрылары, проблемләри фикирләшәндә лап нараһат олур. Һәгигәтдә, инсанда бу ҹүр ики јөнлү, бир-бириндән фәргли һалларын олмасы чох гәрибәдир. Инсан бир анда, бир һадисәјә нисбәтдә ики фәргли һалы јашајыр. Әлбәттә һәмин ики һалын варлығы ики амиллә мүгајисәдә мүхтәлифдир: ҝөрәндә ки, әлинин кәсилмәси онун һәјатыны гуртараҹаг, хошһал олур, амма бир тәрәфдән дә әлини итирдији үчүн, ағрылара дөзмәли олдуғуна ҝөрә нараһатчылыг кечирир.

Бу мисалы нәзәрдә тутараг әрз едирик: Мә’рифәти камал һәддинә чатмыш бир инсан билир ки, һадисәләр Аллаһын ирадәси олмадан баш вермир. Бу сәбәбдән дә һәмин һадисәләрин Аллаһын ирадәсилә баш вердијини дәрк едиб хошһал олур, амма һәмин һадисәләрин, вүҹудунун нишанәси алчаглыг, нөгсан олан залим тәрәфиндән төрәдилдијини ҝөрәндә нараһат олур ки, нијә инсан бу гәдәр ҹаһил вә ҝүнаһкар олсун ки, белә бир налајиг ишә әл атсын. Демәли мүмкүндүр бир һадисәјә нисбәтдә инсанын ики ҝөрүшү олсун вә һәр бахышын бәрабәриндә мүтәнасиб реаксија ҝөстәрсин.

Мө’мин баш верән һадисәләрә ҝөрә, һәмин һадисәләрин Аллаһын ирадәсинә табе олдугларыны нәзәрә алыб хошһал олмалыдыр. Чүнки, билир ки, Аллаһ һикмәтсиз иш тутмур. Камил илаһи систем һәр бир һадисәнин өз јериндә, өз мүнасиб шәртләри илә олмалы олаҹағы шәкилдә баш вермәсини иҹад едир. Инсан биләндә ки, Аллаһ һәкимдир вә әбәс јерә бир иш тутмур, бу дүнјада баш верән һәр бир һадисәнин, камил вә һәмаһәнҝ бир системә ујғунлуғу бахымындан дүнја мөвҹудатынын тәкамүлүнә сәбәб олдуғуну дәрк едир. Анлајыр ки, инсанлар баш верән мүхтәлиф һадисәләрин сајәсиндә Аллаһа јахынлашырлар вә дүнја ләззәтләри илә мүгајисә олунмаз мә’нәви камиллијә чатырлар. Демәли бунлары дәрк едән инсан үмуми ҝөтүрәндә һадисәләрин мәҹмусуна никбиндир. Һәтта бу бахышла пејғәмбәрләрин, имамларын өлдүрүлмәсиндән дә нараһат олмур. Чүнки, онларын шәһадәтә чатмагла даһа үстүн камала јетдикләриндән аҝаһдыр вә һәмчинин билир ки, онларын шәһадәти динин инкишафына сәбәб олур.

Шәһидләр сәрвәри Имам Һүсејн (ә) өз шәһадәти илә ән али мәгамлара јетишди. Онун шәһадәти исламын горунмасына, инкишафына сәбәб олду. Һәмчинин онун шәһадәтинин бәрәкәтиндән, онун мә’рифәти сајәсиндә бир сыра инсанлар мә’нәви камиллијә чатдылар. Инсанлар Һүсејнин (ә) шәһадәтини јад етмәклә, дәрк етмәклә сағлам һәјат јолуну, дүнја вә ахирәт сәадәтини јенидән танымыш олдулар. Әҝәр имам шәһид олмасајды нә о мәгама чатардылар, нә ислам ҝенишләниб јајыларды, нә биз имам таныјан олардыг, нә дә шәфаәтләрини газана биләрдик.

Бу ҹәһәтдән, онун шәһадәтинин илаһи тәгдирдә јер тутдуғу, ҝөзәл илаһи системин силсиләсиндә мүсбәт тә’сирә малик олдуғу үчүн хошһал олмалыјыг. Амма гәмләнмәк, нараһат олмаг инсан руһунун тә’сирләнмәсиндән ирәли ҝәлир. Чүнки инсан тә’сирләнә билән бир варлыгдыр вә онун бу һисси мәһбубунун башына нараһат бир иш ҝәләндә тәләб едир ки, инсан гәмҝин олсун.

Сәбр мәгамына бир бахыш вә онун әһәмијјәти

Һәр һалда риза, мә’рифәт вә јәгин мәгамы елә әзәмәтли бир не’мәтдир ки, инсан бу не’мәтә Аллаһын бүтүн тәгдиратына разы олмагла наил олур. Чүнки билир Аллаһ онун хејирини истәјир. Амма һәр кәс бу мәгама чата билмир, бу мә’рифәт асанлыгла газанылмыр, она чатмаг үчүн өзүнүтәрбијә вә чохлу чалышмаг лазымдыр. Әҝәр кимсә бу јүксәк мәгама чатмаса, буну да билмәлидир ки, Аллаһын тәгдираты хејирдир. Дүздүр ки, аҹылара, чәтинликләрә дөзмәк онун үчүн чох чәтиндир, амма сәбрли олмаға сә’ј етмәлидир вә өзүнә сәбрдән дон бичмәлидир. Риза мәгамына чатмамыш мө’мин бу мәртәбәни ашмасына бахмајараг үзләшдији һадисәләр гаршысында сәбирли олур. Белә инсан хошаҝәлмәз һадисәләрин баш вермәсини истәмир. Амма бу ҹүр һадисәләрлә үзләшмәли олса өз вәзифәсинә әмәл едир вә ҝөрмәли олаҹағы ишләрдә әскиклијә јол вермир. Әҝәр дүшмәнлә ҹиһад вә мүбаризә апарылмалы олса, илаһи вәзифәсинә бојун әјәрәк ҹиһада башлајыр, бахмајараг ки, бу ҹүр аҹы һадисәләрин баш вермәсиндән нараһатдыр, гәлбинин дәринлијиндә бу мәсәләјә, јә’ни дөјүшүн олмасына разы дејил, амма баш вермиш һадисәдән бојун да гачырмыр, зәһмәтә дүшмәли дә олса гәбул едиб дөјүшә ҝедир. Демәли риза мәгамына чатмыш шәхс үчүн, риза мәгамындан санра ҝәлән сәбр мәгамы бәјәниләндир. Сәбр мәгамы ислам әхлагында чох төвсијә едилән әхлаг мәфһумларындан биридир. Бу кәлмәдән баша дүшүлән шеј нәфсани бир һалдыр ки, чәтинликләрдә, мүсибәтләрдә хүсуси адамлар үчүн баш верир. Инсанларын хошаҝәлмәз һадисәләрлә үзләшдикләриндә кечирдији һаллар фәрглидир. Бә’зиләри бу һадисәләрин гаршысында дад-фәрјад едирләр вә бу ниҝаранчылыг онларын һәјатына да тә’сир гојур, белә ки, ишдән-ҝүҹдән олурлар. Бунлар сәбирсиз вә тагәтсиз адамлардыр. Бу дәстәнин мүгабилиндә бә’зи адамлар да вар ки, чәтин һадисәләрлә үзләшдикләриндә өзләрини әлә алыр, сәбирли олурлар. Хошаҝәлмәз һадисәләр онларын руһијјәсинә бир елә дә тә’сир гојмур. Бу дәстә дә сәбирли вә дөзүмлүдүрләр. Дүздүр ки, бу ҹүр адамлар гәлбләриндә бу кими аҹы вә хошаҝәлмәз һадисәләрдән разы галмырлар, амма бу һадисәләрин гаршысында дөзүмлүлүк нүмајиш етдирирләр. Хошаҝәлмәз һадисәләри хошламырлар, үрәкләри истәмир ҹәбһәјә ҝетсинләр, шәһид олсунлар, амма ҹәбһәјә ҝетмәк лазым оланда, хәтәрә дүшмәк тәһлүкәси ҝәләндә дә үз дөндәрмирләр, мејилләри олмаса да, бојун да гачырмырлар. Ата-ана өвладларынын ҹәбһәјә ҝетмәсини истәмир, амма тәклифләри буну ваҹиб етсә, она мане олмурлар, сәбир едирләр, дишләрини бағырсагларына тутуб дөзүрләр. Билирләр ки, инсан сәбир ҝөстәрмәклә чәтинликләрә синә ҝәрир, инсан сәбрлә һәјатына дүзән верир вә һәмчинин ахирәт сәадәтини дә бу јолла тә’мин едир.

Һәрдән сәбри сәһв тәфсир едирләр, елә билирләр сәбр чәтинликләрә, зилләтә бојун әјмәкдир, јә’ни башгаларынын һаггында едилән зүлмә, баш верән һадисәјә биҝанә, битәфавүт олмагдыр. Сәбр мәфһумунун бу ҹүр баша дүшүлмәси гәләтдир. Ислам сөзлүјүндә сәбр, јә’ни инсанын ону батил јоллара чәкән, камалынын гаршысыны алан амилләр мүгабилиндә ҝөстәрдији мүгавимәт вә дөзүмлүлүкдүр. Һәмин амилләр һәрдән дахили олур, һәрдән дә хариҹи. Истәр о амил инсаны һәрәкәтә дә’вәт етсин, амма наһәгг һәрәкәтә, истәрсә дә сүкута, тәрпәнмәзлијә дә’вәт етсин, амма наһәгг сүкута. Мәсәлән, инсан аҹдығы заман чөрәк јемәк истәјир, амма ихтијарында олан хөрәк һарам вә ја шүбһәли јемәкдир. Бу анда инсан тәбиәти тәбии олараг бизи о јемәји јемәјә дә’вәт едир, амма ону јемәк һагг дејил. Бу анда һәмин тәбии истәјин мүгабилиндә башга бир һисс баш галдырыб мүгавимәтә башлајыр, бу һәмин сәбрдир.

Дөјүш ҹәбһәсиндә дүшмән һүҹума кечмишдир, һәр јердән ҝүллә јағыр, нәфс дејир гач ҹаныны гуртар, амма Аллаһ дејир мүгавимәт ҝөстәр ки, Ислам гәләбә чалсын. Бурада инсаны гачмаға дә’вәт едән нәфсани амил гаршысында ҝөстәрилән мүгавимәт сәбрдир.

Һәрдән инсаны наһәггә дә’вәт едән амил хариҹи амил олур. Һәмин хариҹи амил һәрдән инсанлар васитәсилә һәјата кечир вә һәрдән дә гејри инсан васитәсилә ки, бу да сонунда ҝедиб Аллаһын гәзавү-гәдәринә чыхыр. Мәсәлән, зәлзәлә баш верир вә евин таваны учуб төкүлүр, инди бу һадисәнин мүгабилиндә әҝәр өзүмүзү итириб һарај-һәшир гопармасаг, сојугганлы олсаг, тәләб олунан вәзифәмизә әмәл етсәк, сәбримиз вар. Демәли рәвајәтдә зикр едилән сәбрин бөлмәләри арасында мүштәрәк ҹәһәт (итаәтә вә мүсибәтә едилән сәбр) өзүнү контрол едә билмәк вә наһагга гаршы аддым атмамагдыр вә һәмчинин инсаны батилә дә’вәт едән амилләр гаршысында мүгавимәт ҝөстәрмәкдир.

Сәбрин инсанын һәјатында, тәкамүлә чатмасында ојнадығы рола вә әлавә инсан тәкамүлүнүн һаны јолларла һасил олдуғуна диггәт јетирәндә сәбрин әһәмијјәти ајдын олур. Инсанын тәкамүлү онун ихтијари әмәлләринин тә’сириндән һасил олур, јә’ни ики тәзадлы гүввә илә үзләшәндә, ону камала чәкән гүввәни сечсә, дүзҝүн олан бу сечим ону бир пиллә камала доғру ҝөтүрүр. Инсанын ҹөһәри вә камалы о заман заһир олур ки, Аллаһын разы олдуғу шеји сечсин. Демәли инсанын тәкамүлү ики зидд гүввәнин кешмәкешиндә, чәкишмәсиндә үзә чыхыр. Бу ҹүр чәкишмәләрдә инсанын өзүндән маја гојмасы ҝәрәкир, мәһз белә бир анда–ики мүхтәлиф мејлин дартышмасында–инсан Аллаһын разы салдығы тәрәфи сечмәји баҹармалыдыр. Әҝәр бу һалда ону һагга дә’вәт едәҹәк иманы вә фитри ҝүҹү ҝүҹлү оларса, өз лајигли камалына чатаҹагдыр, амма әҝәр нәфсани вә шејтани амил ҝүҹ ҝәләрсә, ики гүввәнин мүбаризәсиндә инсан бүдрәјиб ону учрума салаҹаг сәмтә јөнәләҹәкдир. Бу һәгигәтдә һәмин илаһи имтаһанын мә’насыдыр:

“Һөкм һәр шејин ихтијары әлиндә олан Аллаһ нә гәдәр уҹа, нә гәдәр улудур. О, һәр шејә гадирдир! Һансынызын әмәлҹә даһа ҝөзәл олдуғуну сынамаг бәлли етмәк үчүн өлүмү вә һәјаты јарадан Одур...”¹

Бәли, биз өз тәкамүл јолумузда бизи мүхтәлиф ҹәһәтләрә дә’вәт едән амилләрлә үзләширик. Әглани, Илаһи амилләр бизи бир тәрәфә сөвг етдирирләр, һејвани вә шејтани амилләр исә башга сәмтә. Дүзҝүн сечим будур ки, бизи батил јола дә’вәт едән амилләр гаршысында мүгавимәт ҝөстәрәк. Демәли биз әҝәр һәјатымызын тәкамүлә доғру ирәлиләмәсини истәјириксә сәбрдән өзүмүзә дон бичмәлијик. Рәвајәтләрин бириндә дејилир ки, Пејғәмбәр (с) Ҹәбрајылдан сорушду ки, сәбр нәдир? Ҹәбрајыл әрз етди: “Сәбр одур ки, шад ҝүнләриндә мөһкәм вә мүгавимәтли олдуғун кими, нараһат ҝүнләриндә дә мүгавимәтли вә сарсылмаз оласан. Һәмчинин имканлы олдуғун вахтлардакы кими, касыблығында, сағлам ҝүнләриндә олдуғу кими, хәстәләндикдә әзмини, һөвсәләни әлдән вермәјәсән. Демәли сәбрли адам она бир мүсибәт үз вердијиндә, бир бәлаја дүчар олдуғунда, ҹамаат јанында шикајәт едиб, өз һалындан ҝилејләнмәмәлидир.”²

Бәли, јәгин мәгамына чатмајан кәсләр–о кәсләр ки, баш верән һадисәләрин хејир олдуғуну ајдын сурәтдә анлаја билмирләр вә ачыг үзлә чәтинликләрә синә ҝәрә билмирләр–онларын сәбирли олмасы ҝәрәкир вә дуа етмәлидирләр ки, Аллаһ истәкләрини һәјата кечирсин вә гаршылашдыглары чәтинликләрдә дөзүмлү олсунлар. Дедијимиз кими риза мәгамына чатмыш адам баш верән һадисәләрдән нараһат олмур, јә’ни башына бир мүсибәт ҝәлдикдә өзүнү итирмир, Аллаһа шүкр едир. Әҝәр өвлады шәһид олса, дејир: Әлһәмдүлиллаһ, еј каш бир өвладым да оларды, ону да ҝөндәрәрдим ҹәбһәјә шәһид олсун. Белә адам нәинки нараһат олмур, әксинә өјүнүб ифтихар едир ки, өвлады мүгәддәс амаллар уғрунда шәһид олмушдур. Амма бу һәддә чатмајан инсанлар чохдур, Аллаһ да бујурур: “...Бәндәләримдән не’мәтләримә шүкр едәни аздыр!”

Мүсибәтләр гаршысында е’тираз етмәјәҹәк вә шүкүр едәҹәк гәдәр риза мәгамына чатмамыш кәсләр әҝәр үзүнтүлү һадисәләрдә сәбр етсәләр, Аллаһ онлара сәбирләринин мүкафатыны верәҹәкдир. Сәбр етсинләр, дад-фәрјад гопартмасынлар, әсәбләрини горујуб сахласынлар, иншәаллаһ Аллаһ онларын мүкафатыны верәр. Бахмајараг ки, мүсибәтләр онлар үчүн чох аҹыдыр, амма дөзмәлидирләр, неҹә ки, бир адам аҹы дәрманы ичир вә ондан һеч бир ләззәт алмыр, амма билир ки, ону ичмәклә сағалаҹагдыр. Ҹәрраһијјә әмәлијјаты заманы һәр шәхсә бәдәнинин бир үзвүнү, мәсәлән ајағыны итирмәк олдугҹа чәтиндир, амма башга чарәси олмадығы үчүн гәзавү-гәдәрә бојун әјир, ајағынын кәсилмәсинә разы олур ки, әвәзиндә ҹаны саламат галсын.

Аллаһын истәјини өз истәјиндән өнә салмағын ролу

Дејиләнләри нәзәрдә тутараг, үрәкләриндә истәкләри олуб һәләлик риза вә тәслим мәгамына чатмајан кәсләрин тәрбијјәси јолунда бә’зи Гур’ан ајәләри вә һәдисләр вә’д едәрәк дејир ки, әҝәр тәгвалы олсаныз Аллаһ сизин дүнјәви истәкләринизи верәҹәкдир. Бунунла әлагәдар Пејғәмбәр (с) бујурур: “Еј Әбузәр! Аллаһ тәбарәк вә таала бујурур: “Иззәт вә ҹәлалыма анд олсун әҝәр бәндәм Мәним истәјими өз истәјиндән ирәли саларса (үстүн тутарса) ону бу дүнјада елә гәни едәрәм ки, фикри-зикри анҹаг ахирәт олар.”

Аллаһ бу мәсәләнин ҹиддилијини чатдырмаг үчүн тә’кид олараг анд ичир, чүнки дејилән сөзләрин гәбулу үмуми ҹамаат үчүн о гәдәр дә асан дејил. Бу сәбәбдән дә анд ичир ки, халг инансын. Бујурур, әҝәр бир вахт бәндәмин истәји илә Мәним истәјим бир мәсәләдә тоггушарса, бәндәм өз истәјиндән ваз кечиб Мәним истәјими ирәли саларса, онун үчүн бир нечә шеј зәманәт верирәм: Биринҹи, гәлбиндә башгаларына нисбәтдә еһтијаҹсызлыг һисси јерләшдирәрәм. Әлбәттә, инсанын даимән Аллаһа еһтијаҹы вар вә Она мөһтаҹлыг һисси дә онда вар вә олмалыдыр да. Инсанын ән үстүн шәрәфи вә ифтихары да Аллаһ гапысында фәгир олдуғуну дәрк етмәкдир.

Инсан адәтән өз истәкләрини башгаларынын васитәсилә һәјата кечирдији үчүн өзүнү башгаларына мөһтаҹ ҝөрүр. Башгаларына мөһтаҹ олмаг һисси инсаны хар едир. Инсан нә гәдәр өзүнү башгаларына мөһтаҹ билсә, бир о гәдәр онун гаршысында әјилир, һәрдән јалтаглыг етмәли олур, һәрдән дә хаһиш вә јалварыша әл атыр. Әҝәр инсан Аллаһла әлагәсини мөһкәмләндирсә, Онун истәкләрини өз истәкләриндән өнә чәксә, Аллаһ башгаларындан еһтијаҹсызлыг руһијјәсини онун вүҹудунда јерләшдирәҹәк, инсаны өз һәдәфләринә чатмагда лазым олан вәсаитләрлә тә’мин едәҹәк. Әлбәттә һәмин васаитләр мәгсәдә чатмаг јолундакы васитәләр һәддиндәдирләр. Инсан о васитәләрдән истифадә едиб онлардан бәһрәләндијинә ҝөрә Аллаһа шүкүр етмәјә борҹлудур. Әҝәр онун дүнјәви мәгсәдләринә чатмасында диҝәр инсанлар да васитә олараг ишдә дәхил олмушларса, онлара да тәшәккүр едилмәлидир. Бу ҹүр инсан вәсаитләрдән бәһрәләнмәјинә бахмајараг өзүнү анҹаг Аллаһа мөһтаҹ ҝөрүр, Ондан гејрисинә еһтијаҹ һисс етмир.

Башгасына мөһтаҹ олмамаг һисси бөјүк не’мәт олуб инсана шәхсијјәт верир. Әлбәттә, дејиләнләрдән елә нәтиҹә чыхмасын ки, инсан башгаларынын гаршысында тәвазөкар олмамалыдыр. Инсан һәм Аллаһын гаршысында, һәм дә Онун хәлги гаршысында тәвазөкар олмалыдыр. Ислам маарифи илә танышлығы олмајанлар елә билирләр ки, ислам бизим һәтта Аллаһ гаршысында да әјилмәмәјимизи истәјир! Бунлар исламы танымамышлар, ислам һаггында дүшүндүкләри батилдир. Әсл ислам бәндәликдир. Инсанын ән бөјүк ифтихары Аллаһ гаршысында өзүнү кичик һисс етмәсидир, алныны торпаға гојмасыдыр. Инсан камалынын сон һәдди будур ки, өзүнү Һагг-тәала гаршысында зәлил ҝөрсүн. Чүнки Аллаһ инсанын камалыны, тәрәггисини истәјир, истәјир ки, бәндәси Онун гаршысында зилләт һисс етсин, өз еһтијаҹларыны Онун дәрҝаһына апарсын. Чүнки инсанын тәкамүлү Аллаһа бәндәлик етмәклә мүмкүн олур. Әвәзиндә башгаларынын гаршысында зилләт вә кичиклик һисс етмәсин, өзүнү онлардан асылы, онлара мөһтаҹ билмәсин. Чүнки өзүнү онлара мөһтаҹ ҝөрсә, истәр-истәмәз мөһтаҹ олдуғу гәдәри дә зилләт һисс едәҹәкдир.

Инсан, ишинин башгаларынын әли илә дүзәләҹәјини һансы мигдарда һисс едирсә, о гәдәр дә өзүнү онун гаршысында кичик ҝөрүр. Әҝәр дилинә ҝәтирмәсә дә, үрәјиндә өзүнү хар вә зәлил ҝөрүр. Амма мө’мин иманын бәрәкәти илә ишләрини Аллаһын өһдәсинә бурахса, өзүнү анҹаг Она мөһтаҹ ҝөрсә, артыг өзүнү башгаларындан асылы һисс етмәјәҹәкдир.

Дүздүр ки, мүмкүндүр Аллаһ онун еһтијаҹыны бәндәләриндән биринин әли илә һәлл етсин вә ондан һәмин шәхсә тәшәккүр етмәсини истәсин, амма бунунла белә о өзүнү анҹаг Аллаһа мөһтаҹ билир.

Һәзрәт Ибраһимин (ә) дастанында дејилир ки, Нәмрудун әмри илә һәзрәт Ибраһими ода атмаг истәјәндә, елә бөјүк атәш галаныр ки, һеч кимин она јахын дүшмәјә ҹүр’әти чатмыр, һәтта узагдан дајаныб баханда да атәшин истиси баханлары јандырырды. Вәзијјәти белә ҝөрүб гәрара ҝәлирләр ки, Һәзрәти Ибраһими (ә) манҹанагла атәшин ичинә атсынлар. Ибраһими одун ичинә атанда Ҹәбрајыл (ә) көмәк үчүн онун јанына ҝәлиб дејир: “Көмәјә еһтијаҹын вар? Ибраһим (ә) дејир: “Вар, амма сәнин көмәјинә јох.”¹

Ибраһим (ә) дејир көмәјә еһтијаҹым вар, амма Аллаһдан гејрисинин көмәјинә мөһтаҹ олмаг истәмирәм. Аллаһын мәним гәлбимдән хәбәри вар вә еһтијаҹымы да билир. Мәсләһәти нә олса ону да едәҹәк. Ибраһим (ә) бу ҹүр чәтин имтаһаны мүвәффәгијјәтлә верәндән сонра Аллаһ ону холлат мәгамына чатдырыр вә Өзүнә дост сечир. Әлбәттә башгасына еһтијаҹ дујмамаг кими бир мәгамы әлдә етмәк елә дә асан иш дејил. Бу анҹаг Аллаһын лүтф вә инајәти илә олур. Амма Аллаһ о мәгама чатмағын мүгәддәматыны инсанын ихтијарында гојмушдур. Һәмин мүгәддәматын бир һиссәси дә дејилдији кими, инсанын Алаһын истәјини өз истәјиндән габаға салмасыдыр. Инсан буну баҹара билсә, илк нөвбәдә өзүнү башгасындан асылы һисс етмәјәҹәк. Јә’ни өзүндә бир гәнилик, еһтијаҹсызлыг һисс едәҹәк.

Икинҹиси, дүнја ишләринә ҝөрә артыг ниҝаран олмајаҹагдыр, дүнјасынын хејрини, мәсләһәтини Аллаһын өһдәсинә гојаҹаг. Анҹаг ахирәтинин ниҝаранчылығыны чәкәҹәк, фикри-зикри ахирәти олаҹаг. Фикриндә бу олаҹаг ки, ҝөрәк ахирәти неҹә олаҹаг, бу дүнјада ахирәтлә бағлы вәзифәләринә әмәл едирми? Беләликлә онун ниҝаранчылығы һәмишә ахирәт олаҹагдыр.

“Ҝөјү вә јери онун рузисинә замин едәрәм. Онун ишини, сәнәтини Өзүм горујарам. Онун үчүн һәр бир таҹирдән даһа јахшы таҹирлик едәрәм.”

Үчүнҹү: Ким Мәним истәјими өз истәјиндән үстүн тутса, Мән дә Өз нөвбәмдә онун истәкләрини һәјата кечирәрәм. Јери, ҝөјү онун рузисинә замин тутарам. Онлара әмр едәрәм ки, онун рузисини тә’мин етсинләр.

Дөрдүнҹү: Ишини, газанҹыны еһтимал олунан бәлалардан горујуб сахлајарам.

Һәр кәс һәјатда јашаја билмәси үчүн мүәјјән бир газанҹ јолу тутур, өзүнә бир иш, сәнәт сечир ки, онун васитәсилә рузи әлдә етсин. Тәбиидир ки, тиҹарәт, әкинчилик вә с ишләрин сәмәр вермәси, гала билмәси үчүн һеч бир замин јохдур: Һарадан мә’лумдур ки, бағ мејвә верәҹәк вә ја бостан мәһсул ҝәтирәҹәк вә ја инәк, давар сағ галаҹаг? Ким билир ки, инсанын алыш-веришиндә, тиҹарәтиндә хәсарәти олмајаҹаг?

Аллаһын истәјини өз истәјиндән ирәли салан адама Аллаһ зәманәт верир ки, онун ишини, бағыны, һејваныны, бостаныны еһтимал олунан гада-бәлалардан сығорталајаҹаг.

Бешинҹи: Һәр һансы мүамиләдә, тиҹарәтдә она көмәк едәрик ки, зијана дүшмәсин. Даимән дүнја фикриндә олан адамлар сә’ј едирләр елә адамла алыш-вериш етсинләр ки, даһа чох хејир газансынлар. Елә тиҹарәти, мүамиләни сечирләр ки, даһа чох газанҹ ҝәтирир. Һәмишә нараһат олурлар ки, бирдән олмаја зәрәрә дүшәрләр вә ја аз газанҹ ҝөтүрәрләр. Аллаһ-тәала бујурур: Мәним истәјими өз истәјиндән өнә чәкән адама һәр бир алыш-веришиндә арха дурарам ки, даһа чох газанҹ әлдә етсин; Һәр бир ишдә Мәним әлим онун үстүндә олар: Елә едәрәм ки, өзү дүшүнүб, тәдбир төкүб, план ҹызана кими, киминлә вә неҹә алвер едәҹәјини ҝөтүр-гој едәнә кими, Мән онун ишини јолуна гојарам. Ону һимајә едиб, мәнафејини горујарам.

Сонра Пејғәмбәр (с) инсанын өз рузиси үчүн ниҝаран олмамасына ишарә едәрәк бујурур: “Еј Әбузәр! Әҝәр Адәм өвлады өлүмдән гачдығы кими өз рузисиндән гачасы олса, онун тә’јин едилмиш рузиси, о һарада олса да ҝәлиб она чатаҹагдыр, неҹә ки, өлүм инсаны һаглајыр.”

Инсанын өлүмдән хошу ҝәлмир, һәмишә ондан гачыр, амма ахыры өлүм ону һаглајыб өз камына чәкир. Еләҹә дә инсан өз рузисиндән гачмаг истәсә, гача билмәз, јенә дә ахырда ҝәлиб она чатаҹаг. Тә’јин едилмиш гәдәрдән гачмаг олмаз. Әҝәр бир адам чох чалышса, ишләсә дә, мә’лум дејил рузиси чатаҹаг, ја јох. Чох ҝөрүнүб ки, бә’зи адамлар рузи үчүн ҹанларыны ода-суја вурублар, амма ахырда аҹындан өлүбләр. Бунунла әлагәдар, һәддән артыг варлы адамлар һаггында гәрибә һекајәләр нәгл етмишләр. Дејирләр бә’зи адамлар өз һәјатларында елә вәзијјәтлә үзләшмәјә мәҹбур олмушлар ки, аҹындан өлмәмәк үчүн өз ајаггабыларыны јемишләр! Башга бир тәрәфдән дә елә әлсиз-ајагсыз адамлар олуб ки, әлләриндән бир иш ҝәлмәсинә бахмајараг Аллаһ онлара сајсыз-һесабсыз сәрвәт әта едибдир вә гисмәтләриндә олан дөвләтә чатмышлар.

Бунула белә инсан өз ишиндән галмамалыдыр. Даим чалышмалы, өһдәсинә дүшән вәзифәсини јеринә јетирмәлидир. Гәзавү-гәдәрә е’тигад бәһанәси илә тәнбәллик етмәмәлидир. Чүнки Аллаһын тәнбәл адамлардан аҹығы ҝәлир. Амма, әҝәр инсан тәһсил вә башга бир сәнәти сечмәк мәсәләсиндә азад олуб онлардан бирини сечмәк вәзифәсини дашыса, рузинин касад олаҹағындан горхуб елми рәдд етмәмәлидир. Әҝәр Аллаһа мә’рифәти, иманы олса, рузинин Аллаһ тәрәфиндән јетишмәсинә олан иманы ону вадар едәҹәк ки, хатирҹәмликлә елмин ардынҹа ҝетсин вә рузи ҹәһәтдән архајын олсун. Чүнки, иманлы шәхс мүгәддәр олмуш рузидән мәрһум олмајаҹағыны билир.

жүктеу/скачать 2.35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: