ИкинҹИ Ҹилд) пејҒӘМБӘри-әКРӘмин (С) ӘбузәРӘ НӘСИҺӘТЛӘри мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди тәРҸҮМӘ едәН: ФҮзули шәФИЈЕВ
ОТУЗ БЕШИНҸИ ДӘРС Тәгва, зөһд вә вәрә’нин мәгам вә дәрәҹәләри
жүктеу/скачать 2.35 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тәгва, зөһд вә вәрә’нин мәгам вә дәрәҹәләри
- Тәгванын мәфһуму вә онун хофла әлагәси
- Тәгванын әһәмијјәти вә әлдә едилмәси јоллары
- Тәгванын дәрәҹәләринә бир бахыш
- Тәгванын тә’сиринә бир бахыш
- Мүттәгиләрин һесабдарлыг вә башга нечә хүсусијјәтләри
- Вәрә’ вә зөһд пејғәмбәрин кәламында
ОТУЗ БЕШИНҸИ ДӘРСТәгва, зөһд вә вәрә’нин мәгам вә дәрәҹәләри–Тәгванын мәфһуму вә онун хофла әлагәси. –Тәгванын әһәмијјәти вә онун әлдә едилмәси јоллары. –Тәгванын дәрәҹәләринә бир бахыш. –Тәгванын тә’сиринә бир бахыш. –Мүттәгиләрин һесабдарлыг вә башга нечә хүсусијјәтләри. –Вәрә’ вә зөһд пејғәмбәрин кәламында. Тәгва, зөһд вә вәрә’нин мәгам вә дәрәҹәләриПејғәмбәрин (с) бу бөлүмдәки сөзләринин әсас меһвәри тәгвадыр. Тәгва һаггында, онун мүхтәлиф јөнләри барәдә әхлаг китабларында чохлу бәһсләр едилмишдир. Әввәлдә дә биз бу мөвзуја тохунмушдуг. Бу бөлүмдә тәгва илә әлагәдар һәзрәтин (с) кәламында јер алмыш бә’зи мәтләбләри көклү вә әсаслы шәкилдә арашдырмаға чалышаҹағыг. Илк өнҹә тәгванын мәфһумуну бәјан едәк: Тәгванын мәфһуму вә онун хофла әлагәси“Тәгва” кәлмәси “вәгајә” көкүндән олуб исми-мәсдәри “иттәги, јәттәги” фе’линдән алынмышдыр. “иттәга” мәсдәри инсанын өзүнү вә ја башгасыны бир хәтәрдән чәкиндирмәси мә’насындадыр. “иттәга” мәсдәринин үч ҹүр исми-мәсдәри вар. Онлардан икиси “тәгва” вә “тәгат” Гур’анда истифадә едилмишдир. Үчүнҹү исми-мәсдәри “тәгјә”дир. Бу үчүнүн лүғәтдә мә’насы бирдир. (Бә’зән Нәһҹүл-бәлағәдә “тәгјә” тәгва јериндә ишләдилмишдир.) “Иттәга” ифтиал бабынын мәсдәри олуб “вәгајә” көкүндән ҝөтүрүлмүшдүр. Дејилдији кими тәгва “иттәга”нын исми-мәсдәридир вә әсли “вәгва” олуб, сонра гәлибиндәки биринҹи һәрифи “та” һәрфинә чеврилмишдир. Неҹә ки, “тәрас” кәлмәси әслиндә “вәрас” олмушдур. Демәли тәгва лүғәтдә, өзүнү хәтәрдән чәкиндирмәк мә’насындадыр, даһа хәтәрин нә олмағынын фәрги јохдур. Амма әхлаги мөвзуларда вә ја Гур’анда тәгва кәлмәси ҝәләндә, бурада артыг инсанын өзүндән узаглашдырмалы олаҹаг хәтәр, һәр хәтәр дејил. Бу хәтәр инсанын ахирәтини вә сәадәтини тәһдид едән хәтәрдир. Елә бил Гур’анда да иттига кәлмәси башга инсанлар тәрәфиндән ҝәләҹәк биләҹәк хәтәрләрдән өзүнү горумаг мә’насында верилмишдир: “Мө’минләр мө’минләри бурахыб кафирләри дост тутмасынлар! Буну едән кафирләри өзүнә дост тутан кәс Аллаһдан һеч бир шеј ҝөзләмәсин. Анҹаг онлардан ҝәлә биләҹәк бир тәһлүкәдән горхманыз (чәкинмәниз) мүстәснадыр...”1 Амма сөһбәт “Аллаһдан горхмаг”-дан ҝедәндә вә ја ајә вә рәвајәтләрдә мүтләг шәкилдә тәгва вә мүттәгидән сөз дүшәндә, мәгсәд илаһи тәгвадыр; Сөз о кәсләрдән ҝедир ки, дини вә мә’нәви зәминәләрдә хәтәр һисс едирләр вә бу хәтәр онларын динини тәһдид етдији үчүн горхурлар, чалышырлар ки өзләрини (динләрини, иманларыны) о хәтәрдән горујуб сахласынлар. Демәли тәгванын үзә чыхма сәбәби хәтәрә ҝөрә горху һисс етмәкдир, јә’ни инсан хәтәр, горху һисс едәндән сонра һәмин хәтәрдән аманда галмаг үчүн нәсә бир иш ҝөрүр. Ән азы о хәтәрдән узаглашмаға чалышыр. Гур’анда бә’зән гијамәт ҝүнү тәгваја аид үнванла јад едилир. Һәмин ҝүнүн тәсвири, әмәлләрин нәтиҹәләринин үзә чыхдығы ҝүн, хәтәрләрин заһир олдуғу ан кими верилир, неҹә ки, Аллаһ бујурур: “Горхун елә бир ҝүндән ки, о ҝүн һеч кәс һеч кәсин ишинә јарыја билмәз...”1 Һәрдән кимсә тәгваја аид үнванла зикр едилир. Бу һалда етдији ҝүнаһлара ҝөрә инсана ҹәза верилир. Мәсәлән “вәттәгуллаһ”2 дедикдә мә’насы бу дејил ки, Аллаһдан горхун, Ондан чәкинин, бу о демәкдир ки, Аллаһын верәҹәји әзабын хәтәриндән горхун, Аллаһын сизин филан әмәлинизә ҝөрә назил едәҹәји бәладан, хәтәрдән чәкинин; јә’ни пис әмәлиниздән чәкинин. Демәли Аллаһдан горхмаг, инсанын пис әмәли нәтиҹәсиндә она вериләҹәк ҹәзадан горхмасы мә’насындадыр. Һәр һалда тәгванын мә’насы јаранма сәбәбинә ҝөрә хофла гарышыг јоғрулмушдур. Бу ҹәһәтинә ҝөрә ону Аллаһ горхусу кими дә мә’на етмәк олар. Һәрдән инсанын давамлы вә тәкрар олараг ҝүнаһдан горунмасы нәтиҹәсиндә јаранмыш адәтә (мәләкәјә) дә тәгва дејилмишдир. Инсана, бир кәрә ҝүнаһдан узаглашмасына ҝөрә “мүттәги” (тәгвалы) демирләр. Амма давамлы олараг ҝүнаһын тәркиндә сә’ј едәндә, бу һалы адәт һалына чевирәндә она мүттәги дејирләр. Беләликлә, һәрдән тәгва фе’лин илк јаранма сәбәбинә аид олур ки, бу һәмин Аллаһ горхусудур. Һәрдән дә инсанын давамлы ҝүнаһдан узаг дурмасы нәтиҹәсиндә адәтә чеврилмиш хүсусијјәтә дејилир. Әли (ә) тәгваны инсаны ҝүнаһдан, азғынлыгдан сахлајан мә’нәви вә руһани бир һал кими мәналандырмышдыр. Бу мә’нада тәгва һәмин адәтә чеврилмиш хүсусијјәтдир. (Нәфсани мәләкәдир). Аллаһдан горхуну исә һәмин тәгванын доғурдуғу һал кими сајыр: “Еј Аллаһ бәндәләри! Билин ки, илаһи тәгва Аллаһ достларыны ҝүнаһа батмагдан сахлајыр, гәлбләриндә Аллаһ хофу јарадыр, ҝеҹәләри ибадәт үчүн ојаг, ҝүндүзләрин јандырыҹы истисиндә оруҹ тутмаг үчүн сусуз сахлајыр.”3 Башга бир јердә бујурур: “Мән дедијим сөзүн ағасыјам. Билин ки, тәгва, кечмишдә баш верәнләрдән ибрәт алан кәси шүбһәли ишләрә батмагдан сахлајар.”4 Бәли, тәгва инсанын елә бир сәрмајәсидир ки, онунла инсан һәјатын енишли-јохушлу јолларыны, гадалы-бәлалы дөнҝәләрини сағ-саламат кечиб ҝедир, тәгва она бәла вә ҝүнаһ далғалары илә тәлатүмә ҝәлмиш дәрјада ниҹат ҝәмисини, сәадәт јолуну тапмаға көмәк едир. Бу јолу тәгвасыз кечмәк мүмкүн дејил. Тәгванын әһәмијјәти вә әлдә едилмәси јолларыТәгванын әһәмијјәтини, онун үзәриндә бу гәдәр тә’кид едилмәсинин сәбәбини орадан баша дүшмәк олур ки, бүтүн динләрин әсас маһијјәти, һәдәфи, пејғәмбәрләр ҝөндәриб, китаблар назил етмәси– һамысы бәшәрә дүзҝүн сәадәт јолуну ҝөстәрмәк, бу јолу баша вурмагда онлара көмәк етмәкдән ибарәт олмушдур. Чүнки јарадылмышын әсас гәрәзи нәһајәтдә инсанын ахирәтдә түкәнмәз рәһмәтә говушмасына наил олмасыдыр. Буна ҝөрә дә бу һәдәфә чатмагда даһа чох тә’сири олан һәр бир шеј даһа чох әһәмијјәт кәсб едир. Башга ибарәтлә десәк, нүбүввәтин вә илаһи шәриәтләрин һәгигәти бәшәрә сәадәт јолуну ҝөстәрмәк олдуғу үчүн, Аллаһ-тәала Өз сонсуз рәһмәти сәбәбинә халгы һидајәт етмәји Өзүнә лазым билмишдир. Буна ҝөрә дә илаһи ајәләр вә өвлијалар васитәсилә инсанлара чатмыш хәбәрләрдә инсанларын тәрбијә истигамәти елә мүәјјәнләшдирилмишдир ки, бу ганунлара әмәл етсинләр. Амма, начар инсанын әмәли нәфсани көкләрдән бириндән гајнагландығы үчүн, јә’ни инсанын ихтијари әмәли инсанын истәкләриндән биринә сөјкәнмәли олдуғу үчүн, әсасән инсан ирадәсинин илкин гајнағы горху вә үмиддә хүласәләнир. Пејғәмбәрләр вә онларын ҹанишинләри бәшәрдә горху вә үмид һиссини дирчәлтмәк, онларын диггәтини инсан јарадылышынын һәдәфинә ҹәлб етмәк үчүн бу јолдан истифадә етмишләр. Тәгванын мәфһуму вә әһәмијјәти ајдын оландан сонра белә бир суал гаршыја чыхыр ки, тәгванын әлдә едилмәси јоллары һансыдыр? Биз тәгванын әлдә едилмәси јолларыны хүласә олараг үч јолда мүәјјәнләшдиририк: 1–Ҝәләҹәјә бахыш: Тәгванын инсан ҝәләҹәјинин азугәси олдуғуна диггәт јетирмәк. Бу јолла–узагҝөрәнлик вә әглин һөкмү илә–инсан дәрк едир ки, ҝәләҹәк үчүн чалышмаг лазымдыр. Беләликлә инсанын затынын кичик бир һиссәси дә олса тәһрик олур вә ајылыр, инсаны өз ҝәләҹәји үчүн чалышмаға вадар едир. Бунунла инсан, өз нәһајәтсиз ҝәләҹәји үчүн фајдалы олан шеји әлдә етмәк фикринә дүшүр. Бу ҹәһәтинә ҝөрә Гур’ан бујурур: “Еј иман ҝәтирәнләр! Аллаһдан горхун! Һәр кәс сабаһ үчүн нә етдијинә (ахирәти үчүн өзүнә нә һазырладығына) нәзәр салсын.1 2. Диггәти инсанын әмәлиндән Аллаһын хәбәрдар олмасына чәкмәк. Бу јол јухарыдакы ајәнин давамында бәјан едилир: “...Аллаһдан горхун. Һәгигәтән, Аллаһ етдикләриниздән хәбәрдардыр!”1 Јә’ни ҝөрдүјүнүз ишләрдән аҝаһ олан Аллаһын бу сифәтинә диггәт јетирмәклә тәгвалы олун. Бу да, Аллаһ-тәаланын инсанын тәгва әлдә етмәсинә көмәк үчүн сечдији башга бир тәрбијә үсулудур. Чүнки, инсан хас психоложи хүсусијјәтләрә маликдир. Онлардан бири дә будур ки, инсан башгасынын, икинҹи бир шәхсин онун ҝөрдүјү ишләрә диггәт јетирдијини биләндә, онун бөјүклү-кичикли рәфтарларыны нәзарәт алтында сахладығыны һисс едәндә пис ишләр ҝөрмәкдән чәкинир. Һәгигәтдә Аллаһ-тәала инсаны елә јаратмышдыр ки, башгаларынын ҝөзү габағында пис һесаб етдији бир иши ҝөрмәјә хәҹаләт чәкир. Буна ҝөрә дә инсан һәр заман Аллаһын нәзарәти алтында олдуғу һагда фикирләшмәлидир. Билмәлидир ки, онун нәинки заһири әмәлләри мүшаһидә едилир, һәтта Аллаһын онун гәлбиндән кечәнләрдән дә хәбәри вар. Белә оланда инсан гәлбиндә, хәјалында пејда олан гара фикирләрдән дә хәҹаләт чәкир. Инсан бир кәсә нә гәдәр чох еһтирам гојса, ону нә гәдәр бөјүк вә һөрмәтли һесаб етсә, үрәји истәјир ки, белә бир адамын мүгабилиндә даһа чох тәмиз ҝөрүнсүн, неҹә дејәрләр онун ҝөзүндә шәхсијјәти јухары галхсын. Јенә дә Аллаһ-тәала Гур’анда инсанын әмәлинә аҝаһ олдуғу һалда бујурур: “Мәҝәр онлар билмирләрми ки, Аллаһ онларын ҝизлиндә дә, ашкарда да нә етдикләрини билир?!”2 3. Тәгванын бу дүнјада да инсанын хејринә олдуғуну анламаг: “Ким Аллаһдан горхса, Аллаһ она һәр чәтинликдән бир чыхыш јолу әта едәр вә она ҝөзләмәдији јердән рузи верәр...”3 Һәмчинин Әли (ә) бујурур: “Билин ки, ким тәгвалы олса, Аллаһдан горхса, Аллаһ фитнәләрдән, бәлалардан чыхыш јолуну, гаранлыгдан ишыглыға чыхан јолу она ҝөстәрәр.”4 Биринҹи јол үчүн дејилди: Сабаһыныз үчүн нә тәдарүк етдијинизи дүшүнүн... Бу јолда исә бујрулур: Бу дүнјаныз үчүн тәгванын верәҹәји фајдалара нәзәр салын. Сиз истәр-истәмәз, һәјатыныз боју мүхтәлиф фитнәләрлә, ҹүрбәҹүр проблемләрлә, гаранлыг вә шүбһәли ҝөрүнән һадисәләрлә үзләширсиниз. Әҝәр һәмин һәјатынызда Аллаһын сизә көмәк етмәсини истәјирсинизсә, онда тәгвалы олмаға чалышын. Тәгвалы инсан бир јолу ајырд едәндә өз фикрини ишә салмалы олаҹағы һалда, Аллаһ јолу дүзҝүн ҝөрә билсин дејә онун үчүн бир нур заһир едир. Бу үздән, һәрдән ҝөрүрсән олдугҹа ҹәнҹал бир мәсәләдә јүксәк ағыл вә һуш саһибләри илишиб галыр, проблемин ичиндән чыха билмирләр, амма елә дә ҝүҹлү ағыла, исте’дада малик олмајан бириси асанлыгла дүзҝүн јолу тапыб ишин ичиндән саламат чыхыр. Бу, һәгигәтдә Аллаһ-тәаланын көмәјидир ки, тәгва васитәсилә Өз бәндәләриндән бә’зиләринә инајәт едир. Демәли тәгванын әлдә едилмәси үчүн тәшвиг јолларындан бири дә онун доғурдуғу тә’сирләри јад етмәкдир. Чүнки инсан о вахт бир иши ҝөрмәјә гол гојур, ја о заман севдији бир иши тәрк етмәјә разы олур ки, онун әвәзиндә јахшы бир нәтиҹә әлдә едәҹәјини билсин; о вахт ағыр бир ишин алтына ҝирир ки, архајындыр ки, ахырда она јахшы бир шеј нәсиб олаҹаг. Беләликлә, әҝәр бирини јухарыда дејилән дәјәрләри әлдә етмәјә вадар етмәли олсаг, ону ахирәтинә вә мә’нәвијјатына зәрәр олан ишләрдән чәкиндирмәк истәсәк, әввәл ҝәрәк онда бу ишә мараг ојадаг. Инсанын ҝүнаһын ләззәтинә ҝөз јуммасы үчүн бир марағы, ајдын дәлили олмалыдыр; ҝеҹәнин бир аләми ширин јухусуна һарам гатыб ибадәтә галхмасы үчүн ҝәрәк бир сәбәби олсун вә ја шәр’и борҹу онун ҹәбһәјә ҝетмәсини лазым билсә, ҹәбһәјә ҝедиб ҹаныны ҝүллә габағына вермәси үчүн бир марағы олмалыдыр. Бу марағын јаранмасы үчүн ән ҝөзәл јол инсанын әмәлинин доғурдуғу хејирләрлә онун диггәтинин ҹәлб едилмәсидир. Чүнки инсанын фитрәти һәмин хејирләри истәјир. Инсан иман мәртәбәсинин һансы мәртәбәсиндә олурса-олсун, хејир истәјир. Әҝәр иманы, мә’рифәти зәиф олса, ән азы дүнја хејрини истәјәҹәк. Һамы бол вә һалал рузи истәјир, өзү дә зәһмәтсиз, филансыз. Бу ҹәһәтинә ҝөрә дә Гур’анда, еләҹә дә бу рәвајәтдә тәгванын әлдә едилмәси үчүн инсанда мараг ојансын дејә сечилән јоллардан бири дә тәгванын дүнјәви мәнафејини ачыгламагдыр. Ҹамаата баша салмаг лазымдыр ки, инсан тәгвалы оланда Аллаһ чәтинликләрдә, дар ҝүндә онун көмәји олур, онун рузисинә Өзү замин дурур. Чүнки һәјатда һәрдән елә олур ки, инсан чыхылмаз вәзијјәтлә үзләшмәли олур. Белә анда о нә едәҹәјини, һара ҝедәҹәјини билмир, әли һәр јердән үзүлүр, һәјатын бу ағры-аҹысына дөзмәк мәҹбуријјәтиндә галыр. Аллаһ-тәала она вә’д едир ки, әҝәр тәгвалы олса, белә чәтин анларда она ниҹат јолуну ҝөстәрәҹәк. Бу, Аллаһын инсана вердији чох бөјүк бир вә’дәдир. Аллаһ ону тәшвиг едир ки, елә бир јолу сечсин ки, онун нәтиҹәси проблемләрдән, сыхынтылардан гуртулмаг олсун. Мүсәлман Иран халгынын мүбаризә вә ислами һәрәкаты дөврүндә һәрдән вәзијјәт чох чәтин олурду. Һеч кәс чәтин вәзијјәтдән чыхыш јолу тапа билмирди. Амма бу ингилаб тәгваја әсасландығына ҝөрә, ҹәмијјәтдә илаһи тәгваны бәргәрар етмәк, бәндәлик руһуну дирчәлтмәк нијјәтилә олдуғу үчүн Аллаһ даимән халга инајәт едирди; һәр фүрсәтдә ниҹат јолуну онлара илһам едирди ки, нәтиҹәдә халг чыхылмаз вәзијјәтдән чыхыш јолу тапырды. Белә инајәтләрин бир нүмунәси дә бәһмән ајынын 21-дә баш вермишди: Шаһәншаһ режими һәмин вахтларда өлкәдә фөвгәладә вәзијјәт е’лан етмишди. Ҹамаатын евләриндән чөлә чыхмасы гәти гадаған иди. Бунунла шаһ режими өз чиркин нијјәтләрини раһат иҹра етмәји планлашдырмышды. Амма Иман Хомејни узагҝөрәнликлә, тәбии ки, илаһи илһамын көмәклији илә халга ҝөстәриш верди ки, һөкумәтин фәрманына әһәмијјәт вермәјиб хијабанлара чыхсынлар. Заһирдә елә дә бөјүк ҝөрүнмәјән бу ҝөстәришин нәтиҹәсиндә дүшмәнин планлары пуча чыхды вә ингилабын гәләбәси гачылмаз олду. Һәмчинин, Аллаһ-тәала тәгва әһлинин рузисини ҝүман етмәдији јердән јетирир. Бизим һамымыз рузи әлдә етмәк үчүн чалышыб-вурушуруг. Рузи ардынҹа ҝетмәјин өзү дә бир тәклифдир. Һәр кәс өзлүјүндә ҝөтүр-гој едир ки, ҝөрәсән нә иш ҝөрсә, һансы јолла ҝетсә даһа чох фајда әлдә едә биләр вә нәтиҹәдә бол рузијә чатар? Нәһајәт, һәр кәс өз һесабы илә бу һәјатын ахарында бир јолу тутуб ҝедәр: Ја ҝедиб әкинчи олар, ја сәнәткар, ја да таҹир вә илахыр... Өз һесаб-китабы илә әлдә едәҹәји ҝәлири тәгриби дә олса мүәјјәнләшдирәр. Амма Аллаһ-тәала тәгва әһлинә зәманәт верир ки, мүһасибәсиз, филансыз онларын рузисини јетирәҹәкдир. О ҹүмләдән, Аллаһ хатиринә, дини вәзифә борҹу олараг елм өјрәнән кәсләрә Аллаһ вә’дә верир ки, онларын рузисини ҝүман етмәјәҹәкләри јердән јетирәр. Бу барәдә рәвајәтләримиздә дә чохлу мисаллар вар. Бу бахымдан бизим һамымыз аз-чох өз һәјатымызда бу ҹүр шејләри тәҹрүбә етмишик вә буна бәнзәр һадисәләр чох ҝөрүб-ешитмишик. Амма бунунла белә, бир нәфәр ҝөрәндә ки, рузиси лазым олдуғу гәдәр чатмыр, бахыб ҝөрмәлидир сәһви һарададыр, неҹә дејәрләр, рузиси һарада илишиб галыб. Буна ҝөрә дә Аллаһын вә’дәсинә ујғун олараг тәгва әһлинин рузиси, ади мүһасибәдән хариҹ олуб, ағлына белә ҝәтирмәдији бир јолла јетишир. Әҝәр Аллаһ-тәала бизи тәгвалы олмаға дә’вәт едирсә, бу анҹаг бизим дүнја вә ахирәтдә мүсбәт нәтиҹә әлдә етмәјимиз үчүндүр. Тәгва бизим јүксәк мә’нәви камала чатмағымыза сәбәб олур вә үстәлик бу дүнјадакы һәјатымызы да сағ-саламат баша вурмағымыза көмәк едир. Јохса ки, бизим тәгвамызын Аллаһа нә хејри вар, биз тәгвалы олдуг, ја олмадыг, бундан Аллаһа нә чатыр: “Онларын нә әти, нә дә ганы, әлбәттә, Аллаһа чатмаз. Аллаһа чатаҹаг олан јалныз сизин тәгваныздыр...”1 Бизи Аллаһа бағлајан шеј анҹаг тәгвадыр. Тәгва бизим мә’нәви јүксәлишимизә вә камала чатмағымыза сәбәб олур. Чүнки, буну Аллаһ белә истәјир. Аллаһ тәгванын дүнјадакы хејир-бәрәкәтини сајмагла бизи тәшвиг едир ки, ону әлдә етмәк үчүн чалышаг вә нәтиҹәдә ахирәт савабына да наил олаг. Һәгигәтдә бизим тәшвигимиз үчүн тәгванын һисс едиләҹәк вә нәгд олан дүнјәви фајдаларыны зикр едир. Бахмајараг ки һәгигәтдә ахирәт хејри бизим дүшүндүјүмүз кими нисјә дејил, олдугҹа јахын бир вахтда бәлли олаҹагдыр, амма биз буну дәрк етмирик. Тәгванын дәрәҹәләринә бир бахышБүтүн мә’нәви камилликләрин мүәјјән дәрәҹәләрә малик олдуғуну нәзәрә алсаг, мә’нәви камилликләрин ән јүксәји олан тәгванын да дәрәҹәләрә ајрылдығыны билмәлијик. Бир бахышла әхлаг алимләри тәгваны үч дәрәҹәјә ајырмышлар: 1–Салеһ әмәл вә дүзҝүн әгидәјә саһиб олмагла нәфсин ҹәһәннәм әзабындан вә орада әбәди галмасындан мүһафизәси: чүнки тәгва нәфсин горунмасы вә Аллаһа гаршы чыхмагдан өзүнү ҝөзләмәк мә’насындадыр. Јә’ни, тәгва тәкҹә ҝүнаһдан горунуб чәкинмәк мә’насында дејил. Бу ҹәһәтинә ҝөрә дә тәгва һәм әгидәјә шамил олур, һәм дә гејри әгидәјә: әгидәдә тәгвалы олмаг, јә’ни инсан өз әгидәсинин әсаслары үзәриндә дүшүнмәлидир, чалышмалыдыр ки, өз әгидәсиндән гыраға чыхмасын. Өз дүзҝүн әгидәсинә мүвафиг олараг рәфтарына, данышығына, һәтта әфкарына истигамәт вермәлидир. Инсан доғрудан-доғруја Аллаһа - әсил мә’буда - е’тигад бәсләмәлидир, диҝәр хәјали аллаһларын батил олдуғуна јәгини олмалыдыр. Доғрудан е’тигад бәсләмәлидир ки, бүтүн һәр шеј һәмин һәгиги мә’будун јаратдыгларыдыр вә јарадылан ҝәрәк өз јараданына мүт’и олсун, Ондан үз чевирмәсин. Инсан Аллаһ-тәала илә әлагәли тәгваја риајәт едәндән сонра, пејғәмбәрләрин вә онларын ҹанишинләринин гаршысында дашымалы олаҹағы тәгваја да риајәт етмәлидир. Онларын бујругларыны ҹанла-башга јеринә јетирмәлидир. 2–Тәгванын икинҹи дәрәҹәси будур ки, инсан ҝүнаһлары тәрк етмәкдән әлавә, ҝүнаһа охшар әмәлләрдән, мәкруһ билинән шејләрдән дә узаг олмалыдыр. 3. Тәгванын үчүнҹү дәрәҹәси будур ки, инсан өз бәдән үзвүләрини һарамдан, мәкруһдан горудуғу кими гәлбини дә Аллаһа хош ҝетмәјән шејләрдән горумалыдыр, гара фикирләрин, чиркин нијјәтләрин гәлбинә јол тапмасына имкан вермәмәлидир; әксинә, чалышыб Аллаһа хош ҝедән ишләр һаггында дүшүнмәлидир. Тәбии олараг инсан нә гәдәр ибадәт етсә, амма ҝөзүнү ҝүнаһдан чәкмәсә, ибадәтинин она бир хејри олмајаҹагдыр. Демәли ибадәтимиздән, әмәлләримиздән бир хејир ҝөрмәк истәјириксә, илк өнҹә онун һүдудларыны горујуб ҝөзләмәлијик. Әсасы да одур ки, Аллаһын разы олмадығы ишә гол гојмамалыјыг. Рәвајәтдә дејилир: “Һарамдан чәкинән кәс, һәгигәтән дә инсанларын ән пәрһизкарыдыр.”1 Тәгванын тә’сиринә бир бахышБәјаны едилмәси мәсләһәт билинән мәтләбләрдән бири дә тәгванын тә’сиридир. Биз онун бә’зи тә’сирләринә ишарә едәҹәјик: 1. Һәгигәтләрин дәркиндә тәгванын тә’сири вә ролу: “Еј иман ҝәтирәнләр! Әҝәр Аллаһдан горхсаныз, О сизә һагла-наһаггы ајыр едән бир нур верәр...”2 Һәгигәтләрин дәркинә сәбәб олан дүшүнҹә гүввәси, инсан өз рәфтарынын һүдудларыны ашмадығы, ипә-сапа јатан олдуғу һалда даһа чох ишә дүшүр. Чүнки әхлаги нормаларда һәдди-һүдуду ашмаг ағлын дүзҝүн фәалијјәтинин гаршысыны алыр. Мәсәләјә техники ҝөзлә бахсаг белә демәлијик ки, инсанын ипә-сапа јатмазлығы, өз истәкләринин ағзыны ҹиловлаја билмәмәси онун һејвани ҹәһәтләринин башлы-башына галдығы үчүндүр. Дедијимиз бу һејвани ҹәһәтләр јемәјә олан һәрислик, ҹинси истәкләр вә гәзәб гүввәсидир. Инсан бу ҹәһәтләрдә өз һәдди-һүдудуну танымаса һејвани ҹәһәтләрини гүввәтләндирмиш олур: Бүтүн ирадәсини јемәјә јөнәлтмиш адам, сәһәрдән ахшама кими от отлајан гојун кимидир. Ајдын мәсәләдир ки, бу ҹүр инсан инсанлыг ҹәһәтләринә фикир вермәјә вахт тапа билмәз. Инсани гүввәләрдән бири дә әглдир ки, белә олан сурәтдә ја зәифләјир, ја да тамамилә ишдән дүшүр. Еләҹә дә диггәтини ҹинси шәһвәтә јөнәлдән адамын фикри, зикри анҹаг шәһвәти олар. Онун фәалијјәтинин меһвәри сәһәрдән ахшама кими шәһвәтини тә’мин етмәк истәјән донуз кими олар. Бу ҹүр адам бир сәһнәјә тамаша едәндә, бир мәҹлисдә оланда ҝөзү-башы гајнајыр, ҝөзү анҹаг ҹинси мејлинә хош ҝәлән гыз ахтарыр. Мусигијә гулас асанда, чыхыш едәндә дә анҹаг ҹинси гүввәсини тә’мин едән шејләрә мејл ҝөстәрир. Китаб охумаг истәјәндә ахтарыб ҹинси мәсәлә илә әлагәдар бир шеј тапса, ону охујар. Ајдындыр ки, белә инсандан илаһи маариф һаггында дүшүнмәсини, һәгигәтләри дәрк етмәсини тәвәгге етмәк олмаз. Ејни илә дә јыртыҹы һејван хисләтиндә олан адам өз гәзәб гүввәсини ҝүҹләндирмәјә чалышыр. Белә адамын фикри-зикри башгаларындан ҝүҹлү олмаға чалышмагдыр. Буна ҝөрә дә бу ҹүр адамын тәфәккүрүнүн меһвәри һејвани мејл олан ҝүҹҝәлмә, үстәләмә инстинктидир. Тәгванын зәрури тәләбләриндән бири дә будур ки, инсан өз һејвани гүввәләрини контролда сахласын. Белә оларса әгл гүвәси вүҹудумуза һаким кәсиләр. Инди әҝәр “фүрган” дедикдә нәзәрдә әгл тутулурса, (чүнки әгл һагла батили бир-бириндән ајырыр) онда белә нәтиҹә чыхармаг олар ки, һејвани гүввәләри мәһдудлашдырмагла, әгли диҝәр гүввәләрә һаким етмәклә фүргана чатмыш олуруг. Фүрган үчүн башга бир тәфсир дә вермәк олар. Белә ҝөтүрә биләрик ки, фүрган әглдән јүксәкдә дуран бир нурдур. Чүнки әгл аз-чох бүтүн инсанларда вар. Беләликлә Аллаһы, илаһи хофу танымагла инсан өз һәјатында һәдди-һүдудлара риајәт едир. Инсан, вүҹудунда баш галдырмыш тәгванын һесабына Аллаһын фүрган нуруну она мәрһәмәт гылмасына лајиг ҝөрүлүр. Һәмин фүрган нуру агилә гүввәсинин (натигә гүввәси) тәсдигләјиҹисидир. 2. Тәгванын инсана зија әта едилмәсиндәки ролу. Илаһи тәгванын инсана ҝөстәрдији дәјәрли тә’сирләрдән бири дә инсанын ајдын бахышлы олмасы вә мә’рифәт гапыларынын онун үзүнә ачылмасыдыр. Бир чох ајә вә рәвајәтләрдә тәгванын бу ролуна дәлаләт едән дәлилләр ҝөстәрилмишдир: “...Аллаһдан горхун! Аллаһ еһтијаҹыныз олан шејләри сизә өјрәдир...”1 Бу ајә она тә’кид едир ки, тәгва Аллаһ тәрәфиндән инсана елмин әта едилмәсиндә әвәзсиз рол ојнајыр. Рәвајәтләрин бириндә пејғәмбәр бујурур: “Ким гырх ҝүн Аллаһ үчүн халис олса (халис олараг ибадәт вә әмәл етсә), Аллаһ һикмәт чешмәләрини онун гәлбиндән дилинә ҹари едәр.1 Һәгигәтдә тәгва, һәгг мә’рифәтинин гаршысыны алмыш пасы инсанын гәлбиндән тәмизләјир вә шејтанын инсанын гәлбиндә әмәлә ҝәтирдији һиҹабларын кәнара чәкилмәсинә сәбәб олур. Бу андан е’тибарән инсан һәгигәтләри ашкар ҝөрмәјә башлајыр. Имам Садиг (ә) бујурур: “Әҝәр шәјатин Адәм өвладларынын гәлбләрини ҝәзиб долашмасајдылар, јәгин ки, онлар ҝөјләрин мәләкутуну (гејб аләмини) сејр едирдиләр.”2 Тәгва, ҝүнаһдан чәкинмәк инсан руһунун ҹилаланмасында мүһүм тә’сирә маликдир. Ејни заманда долајысы илә бизә ешитдирир ки, нәфсин истәкләринә ујмаг, тәгваны әлдән чыхармаг руһун зүлмәтә гәрг олмасына, бәсирәт нурунун сөнмәсинә сәбәб олур. 3. Тәгванын мүһүм тә’сирләриндән бири дә Аллаһ мәһәббәтинин ҹәлбидир: “Хејр (елә дејилдир). Һәр кәс өз әһдинә вәфа етсә вә пис әмәлләрдән чәкинсә (тәгвалы олса), шүбһәсиз ки, Аллаһ белә мүттәгиләри севәр.”3 Ајдын мәсәләдир ки, Аллаһ-тәала бир нәфәри севсә она даһа нәләр етмәз, һәр шеј верәр. Инсан бир нәфәри севәндә онун разылығыны газанмаг, диггәтини ҹәлб етмәк үчүн дурмадан чалышыр; һеч бир әскиклијә јол вермир, чалышыр ки, онун истәјинә әмәл етсин. Белә олан сурәтдә бүтүн камалата, гүдрәтә малик олан Аллаһ әҝәр бир кәси севсә, мә’лумдур ки, онун үчүн чох шеј едә биләр. Ола билсин ки, биз бир нәфәри севәк вә онун үчүн нә исә јахшы бир иш ҝөрмәк арзусунда олаг, амма бунун үчүн лазымы имканымыз олмасын. Бу үздән һәмин иши ҝөрмәкдә аҹиз галаҹағыг. Амма Аллаһ-тәала һәр шејә гадирдир. Бүтүн шејләр онун ирадәсинә табедир. Буна ҝөрә дә Өз досту үчүн истәдији һәр шеји едә биләр. 4. Горхунун, гәмин олмамасы. Аллаһ-тәала бујурур: “...Сизә ичәриниздән пејғәмбәрләр ҝәлиб ајәләримизи сөјләјән заман Аллаһдан горхараг (тәгвалы олараг) пис ишләрдән чәкиниб өзләрини ислаһ едән кәсләрин һеч бир горхусу јохдур вә онлар гәм-гүссә ҝөрмәзләр!”4 5. Гејби јардымлары әлдә етмәк. Аллаһ-тәала мүттәгиләрә едилән гејби јардымлар барәдә бујурур: “Бәли, әҝәр сәбир едиб Аллаһдан горхсаныз, онлар (Мәккә мүшрикләри) гәзәблә үстүнүзә ҝәлдикләри заман Рәббиниз артыг беш мин нишан гојулмуш мәләклә сизә јардым едәр.”1 Һәдисләрин бириндә дејилир: “Шүбһәсиз Аллаһ-тәала мө’мини онун өз руһу илә тәсдиг едәр. Мө’мин һәр вахт бир еһсан етдисә, тәгвалы олдуса, һәмин руһ онун тәсдиги үчүн јанында һазыр олар. Вә амма о вахт ки, ҝүнаһ етди, һәддини ашды, онун јанындан чәкилиб ҝедәр, гаиб олар.2 6. Кәрамәт вә Аллаһа јахынлығын әлдә едилмәси. Инсанын кәрамәтә вә Аллаһа јахынлашмаға наил олмасында тәгванын ролу һаггында Аллаһ Гур’анда бујурур: “...Аллаһ јанында ән һөрмәтли оланыныз Аллаһдан ән чох горханыныздыр.”3 7. Проблемләрдән, сыхынтылардан гуртулуш. Тәгванын проблемләрин һәллиндә ојнадығы рол һаггында габагда бәһс олунду вә “Тәлаг” сурәсинин 12-ҹи ајәсинә ишарә едилди. Бурада тәгвалы бир ҹәмијјәтә аид олан башга бир ајәјә мүраҹиәт едәҹәјик. Бу, Ә’раф сурәсинин 96-ҹи ајәсидир: “Әҝәр о мәмләкәтләрин әһалиси иман ҝәтириб пис әмәлләрдән чәкинсәјдиләр, сөзсүз ки, онларын башларына ҝөјдән вә јердән бәрәкәт јағдырардыг...”4 8. Әмәлләрин гәбулу. Инсанын әмәлләринин гәбул олмасында тәгванын тә’сири вә ролу барәдә Аллаһ-тәала бујурур: “...Аллаһ јалныз мүттәгиләрдән гәбул едәр!”5 Аллаһ-тәала бу ајәдә бизим диггәтимизи тәгваја јөнәлдәрәк демәк истәјир ки, әҝәр әмәлләринизин гәбул олмасыны истәјирсинизсә онда тәгвалы олун. Әлбәттә, әҝәр бојнумузда олан дини тәклифләр өз заһири шәртләринә ујғун јеринә јетирилсәләр вә дүзҝүн олсалар, бунунла тәклиф бизим үзәримиздән ҝөтүрүлмүш олур. Мәсәлән, әҝәр биз сүбһ намазына сүст јанашыб ону һава ишыгланандан сонра вә ҝүн баш галдырмаздан габаг тәләсик гылсаг, бунунла тәклиф биздән ҝөтүрүлүр, артыг онун гәзасыны гылмаға еһтијаҹ ҝөрүлмүр. Амма билмәлијик ки, тәклифин ҝөтүрүлмәси марһәләси илә тәклифин гәбул едилмәси мәрһәләси, бир-бириндән фәргли мәрһәләләрдир. Гәбул мәрһәләси үстүн мәрһәлә олуб хүсуси шәртләрә маликдир. О шәртләрдән бири дә әмәлин тәгва илә јанашы олмасыдыр. Демәли Аллаһ јанында әмәлин дәјәр тапмасына сәбәб олан тә’сирләрдән бири дә онун тәгва илә јанашы олмасыдыр. “Еј Әбузәр! Тәгваја әмәлин өзүндән даһа чох фикир вер. Чүнки тәгва илә јанашы олан әмәл дәјәрләндириләҹәк гәдәри аз дејил. Белә олан һалда неҹә ола биләр ки, Аллаһ тәрәфиндән гәбул едилмиш бир әмәл аз сајылсын? Аллаһ бујурур: “Пәрвәрдиҝар тәгвалылардан әмәли гәбул едир.” Ҹамаат истәр дүнјаја, истәрсә дә ахирәтә мүнасибәтдә диггәтли олмаг бахымындан ејни сәвијјәдә дејил. Онларын арасында чохлу тәфавүтләр ола биләр. Белә ки, бу дүнја газанҹы илә, доланышыгла әлагәдар бә’зиләринин һиммәти аз олур. Беләләри бир тикә пендир-чөрәкдән өтәри сәһәрдән ахшама гәдәр тәр төкүрләр, зәһмәт чәкирләр вә нәһајәтдә әлдә етдикләри газанҹа разы олурлар. Бу дәстә нәинки зөһд јолуну тутмур, әксинә, тәвәггөләри вә һиммәтләри дә аз олур. Бә’зиләринин исә газанҹла әлагәдар һиммәтләри чох олур. Беләләри аза гане олмурлар, чалышырлар ки, бу дүнјада чохлу газанҹ әлдә етсинләр; аз вә мәһдуд шејләр онлары гане етмир. Амма бу дәстәдән һиммәтләри чох оланлар да вар: Бу дәстә дүнја малына, јемәјә, гарына чох фикир вермәзләр. Онлар үчүн иҹтимаи мөвге кәсб етмәк, иззәт вә шәрәфә чатмаг даһа чох әһәмијјәт кәсб едир. Бир иши сечәндә она ҝөрә сечмирләр ки, онунла чохлу пул, газанҹ әлдә едә билсинләр, она ҝөрә сечирләр ки, һәмин иш онларын иҹтимаи мөвге’ләринә ујғун ҝәлир, иззәт вә шәрәф әлдә етмәләринә сәбәб олур. Әҝәр онлара чохлу газанҹ ҝәтирән, амма шәрәфсиз бир иш тәклиф етсәләр, разы олмурлар. Беләләринин һиммәти јүксәкдир. Онлар үчүн шәрәфин, иззәтин дәјәри вар. Һәмчинин, ахирәтлә бағлы мө’минләрин һиммәтләри фәрглидир. Бә’зиләри о јерә гәдәр чалышыр, һиммәт ҝөстәрир ки, бирҹә ҹәһәннәмә ҝетмәсин. Беләләринин әсас мәгсәди ҹәһәннәм одундан гуртулмагдыр. Онлар бу һәддә гане олурлар. Амма еләләри дә вар ки, бу һәддә гане олмурлар, беһиштин даһа јүксәк мәртәбәләринә чатмаға чалышырлар. Башга бир дәстә елә бир ирадәјә, һикмәтә саһиб олмушлар ки, ҹәһәннәмә вә ҹәннәтә һеч фикир дә вермирләр. Бу адамларын марағы Аллаһ јанында әзиз олмаг, Она јахынлашмагдыр. Бәли, Аллаһы таныјанлар, Аллаһ јанында иззәтли олмағын гијмәтини биләнләр, әҝәр беһишт не’мәтләри олмасајды да, Аллаһ јанында ҝөрдүкләри кәрамәтә ҝөрә јенә дә олдугҹа шад вә разы олардылар вә бу мәгамла ифтихар едәрдиләр. Онлар үчүн өнәмли олан Аллаһын онлара дәјәр вермәсидир. Бу дәстә беһишт не’мәтләринә е’тина етмәзләр. Аллаһ Гур’анда бујурур: “Аллаһ јанында ән һөрмәтли оланыныз Аллаһдан ән чох горханыныздыр.” Аллаһ-тәала демир ән тәгвалы оланыныза беһишт вә беһишт не’мәтләри верәҹәјәм вә ја ону ҹәһәннәм одундан горујаҹағам, дејир ән тәгвалы оланыныз бунунла илаһи кәрамәтә чатмыш, Аллаһ јолунда дәјәр тапмышдыр. Бунунла мә’лум олур ки, илаһи кәрамәтә чатмаг вә Аллаһ јолунда әзиз олмаг беһиштин әбәди сарајларындан, не’мәтләриндән бәһрәләнмәкдән даһа үстүндүр. Инди, мә’рифәтин бу һәддинә чатмыш бир кәси тәгва әлдә етмәси үчүн неҹә тәшвиг етмәлидирләр? Она демәлидирләр ки, тәгваны артыр, дүнја һәјатын ә’ла олаҹаг? О ки бүтүн бунлара арха чевирмиш, али мәртәбәјә чатмышдыр. Бәлкә она десинләр тәгваны артыр ҹәннәт сарајларына, һуриләрә саһиб олаҹагсан вә ҹәһәннәм одундан бир дәфәлик гуртулаҹагсан? Тәбии ки, бунлардан һеч бири ону тәгвасыны артырмаға тәһрик етмәјәҹәкдир, чүнки о белә шејләрә ҝөз јуммушдур. О камалын елә бир мәрһәләсинә чатмышдыр ки, Аллаһла ҝөрүш шөвгүндә, илаһи кәрамәти вә мәһәббәти өзүнә ҹәлб етмәкдән башга һеч бир шеј һаггында дүшүнмүр. Бу ҹүр инсанын марағыны артыраҹаг јеҝанә шеј она мәһбубун ризваныны вә ҝөрүшүнү вә’д етмәкдир. Диггәт едилмәлидир ки, Гур’ани-кәрим тәрбијә үчүн ејни үсуллары сечмир. Һәр сәвијјә үчүн хүсуси үсулу сечир. Бу ҹәһәтдән Гур’ани-кәрим мүхтәлиф тәрбијәви үсуллара маликдир. Бу үсуллар анҹаг Аллаһ өвлијаларында мәһдудланмыр, чүнки Гур’ан бүтүн инсанлары камала, һидајәтә дә’вәт едән бир китабдыр. Буна ҝөрә дә һәтта һиммәтләри аз олуб камал јолуна гәдәм гојанлар үчүн дә бир шејләр нәзәрдә тутмушдур ки, бинәсиб галмасынлар. Онлара да мадди не’мәтләр, беһишт вә ҹәһәннәмдән ниҹат вә’ди вермишдир. Амма илаһи кәрамәтә вә ризвана чатмаг, Аллаһ јанында әзиз олмаг али мә’рифәт дәрәҹәсинә чатмыш кәсләрә мәхсусдур. Мүттәгиләрин һесабдарлыг вә башга нечә хүсусијјәтләриБәһс едиләси мәсәләләрдән бири дә мүтәгиләрин хүсусијјәтләридир. Тәгванын дәјәрини биләндән сонра јахшы оларды мүттәгиләрин сифәтләрини вә әламәтләрини дә таныјаг ки, бунунла тәгванын әлдә едилмәси гајдаларындан аҝаһ олаг. Бунунла бағлы пејғәмбәр (с) бујурур: “Еј Әбузәр! Бир шәхс, өзүнү тиҹарәтдәки шәрикини мүһасибәјә чәкдији кими мүһасибә етмәзсә, тәгвалы сајылмаз. Мүттәги бир шәхс мүһасибә апарыб билмәлидир ки јемәји, ичмәји, ҝејмәји һансы јолла тә’мин едилир, һалалдыр, јохса һарам?” Пејғәмбәр (с) һесабдарлыг хүсусијјәтини мүттәгиләрин сифәтләриндән бири кими ҝөстәрир вә бујурур: “Тәгвалы шәхс өз ишләринә е’тинасыз олмамалы, өзүнү һәр заман һесаб-китаба чәкмәлидир. Әҝәр јемәк алырса, бахмалыдыр о јемәк һалал јолла һазырланмышдыр, јохса һарам? Әҝәр либас алырса, бахмалыдыр пулу һансы јолла әлдә едилиб. Еләҹә дә ев аланда евин пулунун һансы јолла газанылдығына диггәт јетирмәлидир. Һәмчинин ев аланда онун нијјәти бу олмалыдыр ки, аиләсинә, өзүнә даһа јахшы шәраит јаратмагла Аллаһа даһа јахшы бәндәлик етсин, ушагларына даһа јахшы тәрбијә верә билсин. Бәзән адамлар еви еһтијаҹ үзүндән дејил, онун-бунун аҹығына, кимәсә өзүнү ҝөстәрмәк үчүн алырлар. Инсан пулуну хәрҹләјәндә бахыб ҝөрмәлидир Аллаһ бу ишдән разыдырмы, бәлкә хәрҹләнмәси ҝәрәкән бундан даһа ваҹиб иш вар? Һәр һалда һәр тәрәфли өлчү ҝөтүрүб һесаб апарсын. Елә олмасын ки, башыны ашағы салыб һансы јолла ҝәлди пул газансын вә һарада ҝәлди сәрф етсин. Диггәт етсин, ҝөрсүн әлинә дүшән имканлар һалал јолла она чатыб, јохса һарам? Әҝәр ҝөрсә һарам јолла газанылмышдыр, өз јеринә гајтармалы, өзүнү проблемә салмамалыдыр. Һәрдән инсан дүнјаја елә алудә олур, өзүнү бу дүнја ишләринә елә әсир едир ки, артыг бу зәнҹирләри гыра билмир. Чохлу борҹ алыр, абыр-һәјасыны хәрҹләмәли олур, һәтта башгаларыны да долајысы илә дә олса өз мәсәләсинә ҝирифтар едир. Буна ҝөрә дә гуртулуш јолу тапа билмир, фикриндә олан анҹаг будур ки, чохлу пул әлдә етсин; инди һансы јолла истәјир олсун, истәр һалал олсун, истәрсә дә һарам! Әҝәр бизи мәкруһ ишләрдән чәкиндирәҹәк тәгванын јүксәк мәрһәләсинә чатмасаг да, һеч олмаса һалалы-һарамы ҝөзләјәк. Мәбада әлдә етдијимиз малда бир кәсин һаггы ола. Һәр мө’мин өз һәјатында һәдди-һүдуда риајәт етмәлидир, онлардан гыраға чыхмамалыдыр: Таҹир олан бир шәкилдә шәри’ еһкамлара риајәт етмәлидир, идарә ишчиси башга бир шәкилдә риајәт етмәлидир; бахыб ҝөрмәлидир, алдығы маашын мүгабилиндә иш ҝөрүр, јохса вахтыны өлдүрүр? Иш вахты дејиб-ҝүлмәклә мәшғулдур, јохса иш ҝөрмәклә? Бә’зи мө’минләр ҝөзәл ибадәт әһли олурлар, ҝөрүрсән нафиләни дә јеринә јетирирләр, амма иш столунун архасына кечәндә һәр шеји унудуб вәзифә борҹларыны лајигинҹә јеринә јетирмирләр. Елә билирләр ки, иш столунун архасында әјләшибләрсә демәли һәр шеј өз гајдасындадыр, онлар иш башында сајылырлар! Дөвләт ишчиси вә ја өзәл секторун ишчисинин иш вахты, иш саһибинә мәхсусдур. Һәмин вахт әрзиндә ишчинин өз шәхси ишләри илә мәшғул олмаға һаггы јохдур. Һәтта шәхси ишинә ҝөрә телефонла данышмасы онун ишинә мане олур, бу ишә ҝөрә ишчи мәс’улијјәт дашыјыр. Биз бу ҹүр кичик мәсәләләрә диггәт јетирмирик. Һәмчинин үмуми дөвләт бүдҹәсиндән истифадә едәндә дә, анҹаг ганунла нәзәрдә тутулан јерләрә истифадә олунмалыдыр. Буна ҝөрә дә мәс’улијјәт дашыдығымыз иш саатында һәмин вахты башга ишләрә сәрф етмәјә һаггымыз јохдур. Һәтта иш сааты һесаб едилән вахтда намаз гылмаға һаггымыз јохдур. Бу, бир шәртлә ола биләр ки, әввәлҹәдән иш саһиби илә шәрт кәсәк ки, ишин арасында бизә намаз гылмаға иҹазә версин. Бејтүлмалла әлагәдар һалала-һарама риајәт етмәк чох чәтин бир ишдир. Хошбәхтликдән бизим гаршымыза белә мәсәләләр чох аз чыхыр. Амма биз (руһаниләр) дә башга мәсәләләрлә үзләширик: Динин тәблиғи үчүн бир јерә ҝедәндә, әввәлҹә чалышыб тәблиғин јолларыны өјрәнмәлијик. Елә јолу тутмалыјыг ки, ҝөрдүјүмүз ишләр башгаларынын әгидәсинин зәифләмәсинә сәбәб олмасын. Сә’ј етмәлијик тәблиғ заманы башгаларыны тәһгир етмәјәк. Мәгсәд динин тәблиғи олмалыдыр, өзүмүзү ҝөстәрмәк јох! Һәрдән тәблиғ үчүн бир јерә ҝедәндә, ҝөрүрсән сәндән габаг ора башга бир руһани ҝәлибдир вә ҹамаат ону тә’рифләјиб дејир: “Филанкәс машааллаһ јахшы мәҹлис апарыр, ағзындан гызыл төкүлүр.” Бир сөзлә, һәмин руһани ҹамаат арасында өзүнә һөрмәт газаныбдыр. Бу анда мүмкүндүр биз дә о шәхси тә’рифләјәк, амма сөз арасы, ишарә илә–һәтта сәсин тонуну дәјишмәклә–ҹамаата чатдыраг ки, онун билији мәним билијимдән аздыр! Заһирдә буну дилимизә ҝәтирмәсәк дә, батиндә бир јолла ҹамаата баша салмаға ҹан атырыг ки, мән ондан јахшыјам. Јә’ни еј ҹамаат, ҝәлән дәфә мәҹлисинизә мәни чағырарсыныз! Мәсәлән, дејирик мән нечә ил филан мүҹтәһиддән дәрс алмышам, филан алимлә тәләбә јолдашы олмушам, амма онун (тәләбә јолдашымын) проблеми чыхды, тәһсилини јарымчыг гојмалы олду, мән исә ахыра гәдәр дәрси баша вурдум. Јә’ни бир јолла демәк истәјирик ки, биз габаға ҝетдик, о дала галды! Башгаларыны ҝөздән салмаг вә ја өз шәхси гәрәзләримизә јетишмәк үчүн шејтан гылығымыза ҝириб һансы јоллара әл атмыр?! Шејтан елә инҹәликлә, елә усталыгла бунлары ишләјиб һазырлајыр ки, заһирдә һеч ким өзүндә бир ејиб ҝөрмүр. Бә’зән инсан сөһбәтинин чиркин нијјәтини ајырд едә билмир. Һәгигәтән шејтанын өз јарадыҹылығында шедевр ишләри олур. Пејғәмбәр (с) Әбузәрә нәсиһәтинин давамында бујурур: “Еј Әбузәр! газанҹынын һансы јолла әлдә едилмәсинә диггәт јетирмәјән кәсин ҹәһәннәмә һансы јолла ҝирмәсинә дә Аллаһ диггәт јетирмәз!” Инсан газанҹына фикир вермәлидир, дүшүнмәлидир ки, пулу һансы јолла газаныр. Олмаја ону-буну тә’рифләмәклә, кимләринсә габағында әјилиб-галхмагла, јалтагланмагла бу пуллары газаныр? Бәлкә онун үчүн һалал вә һарам газанҹын фәрги јохдур, ишинин шәр’и ҹәһәтдән дүзҝүн олуб олмамасынын бир о гәдәр дә әһәмијјәти јохдур? Онда јәгин онун үчүн ҹәннәтә вә ҹәһәннәмә дүшәҹәјинин дә фәрги олмаз. Әҝәр белә оларса Аллаһ-тәала бујурур: “Онун ҹәһәннәмә дүшүб-дүшмәјәҹәјинә диггәт јетирмәрәм. Јә’ни ону башлы-башына бурахарам, Өз нәзәрими онун үстүндән ҝөтүрәрәм. “Еј Әбузәр! Ким халг арасында һөрмәтли, иззәтли олмаг истәјирсә, тәгавлы олсун!” “Еј Әбузәр! Аллаһын јанында ән севимли оланыныз, Ону ән чох јад едәниниз, ән әзизиниз исә ән тәгвалы оланыныздыр. Аллаһын әзабындан ән узаг оланыныз о кәсдир ки, Ондан даһа чох горхсун.” (Өндә ишарә етдијимиз кими хоф тәгванын әсасларындандыр. Хоф олмаса тәгва јаранмыр.) “Еј Әбузәр! Тәгвалылар о кәсләрдир ки, чәкинмәли олмајан шејдән дә еһтијат едиб чәкинәрләр ки, шүбһәјә дүшмәсинләр.” Әрз олунду ки, тәгванын мәртәбәләри вар. Бә’зиләри гәти шәкилдә һарам едилмиш шејләрдән чәкинәрләр, бә’зиләри исә бир аз да јухары гәдәм гојуб, һәтта шүбһәли ҝөрүнән шејләрдән дә чәкинәрләр. Еләләри дә вар ки, мүбаһ ишә дә ҹидди јанашар, шүбһәјә дүшмәсинләр дејә ондан да чәкинәрләр. Сонра Пејғәмбәр (с) тәгванын али мәртәбәси вә Аллаһдан итаәт һаггында дејир: “Еј Әбузәр! Аллаһа итаәт едән кәс ону јад етмишдир, һәтта намазы, оруҹу, Гур’ан охумағы аз олса белә.” Вәрә’ вә зөһд пејғәмбәрин кәламындаСонра вәрә’ барәсиндә бујурур: “Еј Әбузәр! Динин әсли вәрә’дир вә вәрә’нин башы исә Аллаһа итаәт етмәкдир. “Еј Әбузәр! Нәфсини ҝүнаһлардан чәкиндир ки, инсанларын ән абиди оласан. Динимизин ән хејирли һиссәси вәрә’дир.” Вәрә’ сөзүнүн әсил мә’насы нәфси һарам шејләрдән сахламагдыр. Сонралар бу кәлмә мүтләг шәкилдә чәкиндирмәк мә’насында ишләдилди. Вәрә’ илә тәгванын мәфһуму бир-биринә чох јахындыр, амма вәрә’ дедикдә әксәр мәләкә һалыны1 алмыш пәрһизкарлыг–гәлби бир һаләт нәзәрдә тутулур. Тәгва һәм әмәлин әслинә, һәм лајиг әмәлин өзүнә, һәм дә гәлби мәләкәјә шамил олур. Һәзрәт Әли (ә) вәрә’нин инсаны ҝүнаһдан сахламасындакы ролу барәдә бујурур: “Исламдан бөјүк шәрәф јохдур, тәгвадан даһа дәјәрли иззәт јохдур, вәрә’дән даһа мөһкәм өзүнү ҝүнаһдан горујаҹаг пәнаһ јери јохдур.”2 Имам Садиг (ә) бујурур: “Аллаһдан горхун (тәгвалы олун), вәрә’ илә дининизи горујун.”3 Өзүнү һарамдан горумаг сәадәтә, али мә’нәви дәрәҹәјә чатмағын вә өлүм ҝирдабына дүшмәкдән горунмағын ән бөјүк амилләриндәндир. Һәгигәтдә вәрә’, өзүнү ҝүнаһдан вә шүбһәли шејләрдән чәкиндирмәк Аллаһа бәндәлијин ән чәтин мәрһәләләриндәндир. Бу үздән Имам Багир (ә) бујурур: “Вәрә’ ән чәтин ибадәтдир.”4 Јенә дә Әли (ә) ибадәтин әслини горумагда вәрә’нин ролу барәдә бујурур: “Вәрә’ илә јанашы олмајан ибадәтин фајдасы јохдур.”5 Һәмчинин Пејғәмбәр (с) вәрә’ илә јанашы олан ибадәт һаггында бујурур: “Еј Әбузәр! Елмин фәзиләти ибадәтин фәзиләтиндән чохдур. Бил ки, намаз гылмагдан әјилиб камана дөнсәниз дә, оруҹ тутмагдан әријиб чөпә дөнсәниз дә , вәрә’ олмадан нә намазынызын, нә дә оруҹунузун сизә хејри олмајаҹагдыр.” Һәмчинин дејир: “Еј Әбузәр! Бу дүнјада вәрә’ вә зөһд әһли оланлар Аллаһын һәгг өвлијаларыдырлар.” “Зөһд” вә “зәһадә” лүғәтдә рәғбәтсизлик, мејилсизлик мә’насыны верир. Бу рәғбәтсизлик дүнјаја рәғбәтин мүгабилиндәдир, јә’ни инан дүнјаја мејл ҝөстәрмәјиб анҹаг садә һәјата гане олсун. Гејд едәк ки, исламда бәјәнилән зөһд будур ки, инсан өз үзәринә дүшән мәс’улијјәтләри даһа јахшы јеринә јетирмәк јолунда садә јашамаға үстүнлүк вериб һәјатын заһири бәр-бәзәјинә е’тинасыз олсун. Ајдындыр ки, дүнјаја мүнасибәтдә бу ҹүр тәрзи-тәфәккүрә саһиб олмаг, дүнјаны вә она аид олан шејләри алчаг һесаб етмәк, дүнја вә ахирәтин тәзад тәшкил етдијини дүшүнмәк вә һәмчинин иҹтимаи мәс’улијјәтләрдән кәнара чәкилмәк дејил, әксинә фәрди вә иҹтимаи мәс’улијјәтләрин даһа јахшы јеринә јетирилмәси, ифрат мејилләрин гаршысыны алмаг үчүндүр. Бунунла инсан ифрата вардығы сурәтдә сону пис нәтиҹәләр верән дүнја вурғунлуғуну, һәјатын заһиринә ифрат бағлылығыны контрол едир, өзүнү дүнјанын алдадыҹы истәкләринә әсир олмагдан горујур. Буна әсасән дә исламда зөһдүн пуллу олмагла, вәзифәдә олмагла һеч бир зиддијјәти јохдур. Һәгигәтдә заһид о кәсдир ки, дүнја һәјатыны Аллаһдан чох истәмир, илаһи һәдәфләри дүнја һәдәфләринә гурбан вермир. Әсил заһид әсас ахирәти ҝөтүрүб дүнјаны онун бир мүгәддимәси, васитәси үнваны илә гәбул едир. Јухарыда дејиләнләри нәзәрдә тутараг мәсиһијјәтдә вә буддизмдә сөзү ҝедән рәһбанијјәтлә зөһдүн арасындакы фәрг ајдынлашмыш олур. Чүнки рәһбанијјәт тәрки-дүнјалыг мә’насындадыр; мәс’улијјәтләрдән, ҹәмијјәтдән гачмаг демәкдир. Бу тәфәккүр ислам руһу илә узлашмыр. Ислам бахымындан дүнјада олан һәр бир шеј–мал, өвлад, вәзифә вә гејриләри–тәкамүл васитәси вә Аллаһын не’мәтидир. Онлардан дүзҝүн истифадә едиб таразлығы ҝөзләмәклә инсан тәкҹә бу дүнјасыны јох, ахирәтини дә абадлашдыра биләр. Дүзҝүн истифадә беләдир ки, инсан дүнјаны әсас ҝөтүрмәсин, јә’ни анҹаг вар олан дүнјадыр дејиб онда батыб галмасын. Дүнјаны вә не’мәтләрини камала, әбәди сәадәтә чатмаг үчүн бир васитә билсин. Неҹә ки, бујурмушлар: “Дүнја ахирәтин әкин јеридир.”1 Һәмчинин Аллаһ-тәала бујурур: “Аллаһын сәнә вердијиндән өзүнә ахирәт газан (малыны Аллаһ јолунда сәрф ет). Дүнјадакы нәсибини дә унутма...”2 Ислам бахымындан бу дүнјада варлыг либасыны ҝејинмиш һәр бир шеј јахшыдыр. Аллаһ пис һеч нә јаратмамышдыр. Демәли нә дүнја вә онда вар оланлар писдир, нә дә инсанын тәбии мејлиндән доған дүнјаја һәвәс ҝөстәрмәк. Пејғәмбәр (с) бујурур: “Дүнјада заһидлик етмәк о демәк дејил ки, Аллаһын бујурдуғу һалалы өзүнә һарам едәсән, ја малыны тәләф едәсән. Зөһд о демәкдир ки, әлиндә олана Аллаһын әлиндә оландан даһа чох е’тимад етмәјәсән. (ҝүвәнмәјәсән.)3 Һәмчинин Әли бујурур: Еј ҹамаат, зөһд арзулары гысалтмаг, не’мәт јетишән заман шүкүр етмәк вә һарамдан чәкинмәкдир.”1 Јухарыда дејиләнләрдән әлавә Гур’ани-мәҹид раһиблији мәзәммәт едир, ону раһибләрин сәһв дүшүнҹәләри әсасында мәсиһијјәтдә иҹад етдикләри бид’әт билир. Гур’ан “Биз Исаны ҝөндәрдик, она Инҹил вердик, онун ардыҹылларынын гәлбиндә шәфгәт вә мәрһәмәт ојатдыг...” дејәндән сонра–бујурур: “...Онлар өзләриндән раһиблик (тәрки-дүнјалыг) иҹад етдиләр. Биз ону (раһиблији) онлара ваҹиб бујурмамышдыг. Онлар буну Аллаһ ризасыны газанмаг үчүн етдиләр, лакин она лајигинҹә әмәл етмәдиләр...”2 Бир ҝүн Осман бин Мәз’унун арвады шикајәт үчүн пејғәмбәрин (с) јанына ҝәлиб деди: “Еј Аллаһын рәсулу! Осман бин Мәз’ун ҝүндүзләри оруҹ тутур, ҝеҹәләри ибадәтлә баша вурур. (Јә’ни арвад-ушағыны унудуб.) Пејғәмбәр (с) бу сөзләри ешидиб нараһат һалда Османын сорағына ҝетди, ҝөрдү Осман намаз гылыр. Осман пејғәмбәри (с) ҝөрәндә намазыны сахлады. Пејғәмбәр (с) она деди: “Еј Осман, Аллаһ мәни чәтин бир динлә тәрки-дүнјалыг үчүн ҝөндәрмәјиб, әксинә асан вә мөтәдил олан бир динлә ҝөндәриб. Мән оруҹ тутурам, намаз гылырам вә арвадымла тәмасда олурам...”3 Мүдәррис Гумми һаггында нәгл едирләр ки, бир ҝүн Гумшә вилајәтинин танынмыш торпаг саһибләриндән бири Мүдәррисин јанына ҝәлиб ихтијарында олан торпаг саһәсиндән бир парчасыны она бағышламаг истәдијини билдирир. Мүдәррис сон дәрәҹә касыб олмасына, сыхынтыда јашамасына бахмајараг һәмин шәхсә дејир: “Мәҝәр сәнин нәслиндә касыб, мөһтаҹ адам јохдурму? Торпаг саһиби дејир: “Нијә ки, вар. Амма мән бу торпағы сизә бағышламаг истәјирәм. Мүдәррис дејир: “Јахшы оларды ки, о торпағы өз гоһум-әграбандан олан касыблара бағышлајасан.” Һәмчинин нәгл едирләр: “Мүдәррис јајы, гышы әјниндә олан бир дәст либасла кечирирди вә дејирди: Әлин, ајағын дәриси, еләҹә дә бәдәнин башга јерләри үзүн дәрисиндән ләтиф дејил ки. Бәдәни неҹә өјрәтсәк, о ҹүр дә ҝедәҹәк! О, јун ҹораб, јун шалвар, көјнәк ҝејинмәзди, дејәрди: “Бунлара пул лазымдыр, пул нөкәрчилик тәләб едир, Мүдәррис исә нөкәр олмаг истәмир.” (Шәһадәтә јетәндә бүтүн вары-јоху, ҹәмиси 24 түмән иди.) Мүдәррис атасындан нәгл едиб дејирди ки, атам бизә деди: Ҝеҹә-ҝүндүз бир вә’дә јемәк јемәјә өјрәнин, ҝејиминизи тәмиз сахлајын ки, јени палтар алмаг зәһмәтиндән азад оласыныз.” О, әҹдадымызы мисал чәкиб дејәрди: “Сәбри, һелми әҹдадымыз пејғәмбәрдән (с) өјрәнин, гәнаәти, шәһадәти ҹәддимиз Әлидән (ә), ҝүҹ вә ситәм гаршысында әјилмәзлији шәһид бабамыз Имам Һүсејндән (ә) өјрәнин.”1 жүктеу/скачать 2.35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|