Ж. Б. Аширбекова

59 
ған, бірақ түпкілікті түсінік алған жоқ. 832 (х.ж.) монетаның 
салмағы басында үкіметтен анықталмаған немесе салмақ айыр-
масы 7 грамм болып табылатын, бір уақытта және параллель 
түрде монета шығаруға жол берді деп айтуға бола ма? Жоғарыда 
кӛрсетілген статистикалық мәліметтерге сүйенсек, бізді ұзақ 
яғни топтамалық болған бұл Бұхар соғушы деп сендіреді, ал 
қалған сарайлары сондай монета типін және сол уақыттағы 
монеталарды шығарды. Осыдан шығатын қорытынды, Бұхар 
монетасы мен басқа қалалардың монета салмағын бӛлек қарас-
тыру керек. 832 (х.ж.) монетаның жалпы саны кӛмбелерде ора-
сан кӛп болып келді. 832 (х.ж.) Бұхар монеталарының ішінде 
жаман жазумен немесе шартты түрде жазылған жазулары бар. 
Мүмкін соғушы оны асығыс соққан шығар. Бірақ бұл ӛтірік мо-
нета жасаушылардың ӛнімі болуы да ғажап емес. Монеталдар-
дың салмағын 832 (х.ж.) Бұхар монетасының қалыпты салмағы-
мен теңестіру керек. Бұл жағдай №14 кӛмбе базасында жасалды. 
Яғни бұл график Бұхар монетасының 2 тобының салмағы
832 (х.ж.) бірдей дәрежеде болғанынын кӛрсетеді. Тӛртінші ке-
зеңде 832 (х.ж.) монеталардың кӛптеп соғылуы және 832 (х.ж.) 
ӛніміне салмақ таңдалды. Бұл графикке сонымен қатар жоғары-
да айтылғандай жалған монеташылар ӛнімі болып табылатын 
832 (х.ж.) Бұхар монеталары енгізілген жоқ. Басқа монета са-
райларында шығарылған (Андижан, Карши, Термез, Самарканд, 
Шахрухийа) 832/1428-29 жылдың монеталары Бұхар монетала-
ры сияқты мұндай салмақ тербелісін үлкен амплитудасын кӛр-
сетпейді. Олардың салмағы Бұхар монеталарының жалпы салма-
ғына сәйкес келеді. Жоғарыда айтылғандай бірінші кезеңге ор-
талықтандырылмаған монет соғушы жатқызылған болатын. Енді 
оған бірінші кезеңдегі барлық қалалар шығарған ең жоғарғы 
салмақты монеталарды қосамыз. Сонымен бірінші этаптағы 
832/1428-29 жылы монеталарға стандартты салмақ белгіленбе-
генін кӛреміз. (В.В.Бартольд. Археология, нумизматика и 
эпиграфика. 169-172 б). 
Гистограммада 832/1428-29 жылдары Бұхар монетасының 
салмағы бірінші орталықтандырылмаған бірінші кезеңге қара-
ғанда негізгі салмағы тӛмен екенін кӛрсетіп тұр. Бірақ та бұл 
салмақтың тӛмендеуі Бұхар соғушының біртактілі болып табы-

60 
лады. Мысалы, салмағы 4,3-4,5 грамм, 832/1420 жылы алынған 
ескі монетаның орташа салмағына сәйкес келеді. Бұл жалпы 
нәтиже салмақ дәстүрі сияқты жоғарыдағы фактілер 823/
1420 жылғы монетасын және 832/1428-29 жылдары Бұхар топ-
тамасын еске түсіреді. Негізінен орташа салмағы 4,3-4,5 грамм 
реформаның екінші кезеңі үшін тым аз, бірақ бір ғана емес. 
(В.В.Бартольд. Археология, нумизматика и эпиграфика. 172 б). 
Графикте кӛрініп тұрғандай екінші кезеңнің Бұхар монетасының 
салмағы, салмақ қатынасында ең аз есеппен орташа салмақпен 
бірінші кезеңдегі монета салмағының арасында жатыр. Бұл 
жағдай Бұхар монеталық топтамасының екінші кезеңдегі сал-
мағын бірінші рет тӛмендеткенін қорытындылауға болады. Нә-
тижесінде әр түрлі салмақты монета ӛнімдер жинақталды. 
(В.В.Бартольд. Археология, нумизматика и эпиграфика. 173 б). 
Ұлықбектің ақша реформасына сипаттама беру үшін екі 
сұрақтың жауабын табу керек. 1) Мыс монеталарын соғу. 
Самарқандта емес Бұхарда орталықтанғанының себебі;
2) Ұлықбек кезінде мыс соғудың масштаб бағасы. 
(В.В.Бартольд. Археология, нумизматика и эпиграфика. 175 б). 
Бірінші сұраққа Ұлықбек кезіндегі күміс монеталарды 
соғатын Мәуренахр ұйымы жауап береді. Әкесі Шахрух кӛзі тірі 
кезінде Ұлықбек күміс монеталарды оның атымен шығарған; ол 
ӛлгеннен кейін ғана күміс монеталарды ӛз атынан шығара бас-
тады. Күмісті соғу еркін ашық болатын Шахрухтың атындағы 
күміс монеталардың айтуы бойынша: замандастар Шахрухтың 
тангасы таза күмістен соғылған деп санайды. Соғылған күміс 
монеталардың пайдасы маңызды болды. Олар нақты және ме-
талл иесінен заңды түрде алынды. Осылайша үкімет экономика-
лық тұрғыдан күміс монеталардың соғылуына қызыға бастады. 
Бірақ күмістің соғылуының саяси мәні ӛте зор болып келеді. 
Әрине Ұлықбек астанасы Самарқанд болғандықтан, Шахрух 
атындағы күміс соғуды Ұлықбек үнемі Самарқандтан шығарып 
отырды. Ұлықбек реформасына дейін Самарқандтың монета 
сарайында мыс монеталар да шығарылды. Бірақ Ұлықбек ақша 
реформасының маңызды мақаласы анықталғандай мыс соғуды 
орталықтандыру. Күміс пен мыс соғуды бір монета сарайында 
біріктіру қиынға соқты. Мыс шығаратын монета сарайын ма-

61 
мандандыру туралы ой ӛте орынды болды. Бірақ елбасы аты-
мен күміс монета шығару, әрине Самархандта қаланды, Осылай 
мыс соғу Бұхарада шоғырланды. (В.В.Бартольд. Археология, 
нумизматика и эпиграфика. 175-176 б). 
Екінші сұраққа жауап беру үшін нақты дерек кӛзі табыл-
мады. Дамыған сауда сферасында мыс монеталар айналымының 
бірі. XҮ ғ. соңы XYI ғ. басында бізге мыс монеталардың мини-
мумы жетті. Ұлықбектің ақша реформасы тауар ақша қатынасы 
процесінің дамуына жауап берді және оның одан әрі қарай да-
муына себепші болды. (В.В.Бартольд. Археология, нумизмати-
ка и эпиграфика. 176 б). 

жүктеу/скачать 1.58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: