Жұбаева О. ҚАзақ тілінің когнитивті грамматикасы
ҚАТЫНАС КОНЦЕПТІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ КӨРІНІСІ
жүктеу/скачать 1.82 Mb.
|
| ҚАТЫНАС КОНЦЕПТІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ КӨРІНІСІ
Етіс концептінің морфологиялық репрезентациясы Сан мен уақыт сияқты қатынасты да Аристотель негізгі категориялар қатарында атаған болатын [165]. Қатынас бір заттың екінші бір затқа қандай да бір қатысын, тәуелділігін білдіреді. Яғни қатынас мазмұнының негізгі белгілерінің бірі байланыс, тәуелділік болып табылады. Қатынас объективті және субъективті сипатта болуы мүмкін. Субъективті қатынас әлемдегі бір зат пен оның белгісінің екінші зат пен оның белгісімен байланысты, өзара тәуелді болуымен сипатталса, объективті қатынаста бұл байланыс ой деңгейінде жүзеге асады. Г. Гегель қатынастың өзіндік ерекшеліктерін сипаттай отырып, заттар өзара тікелей байланыста болуы мүмкін екенін айтады [166, 150-167-б.]. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында қатынас сөзіне былайша анықтама берілген: «Қатынас – заттар мен құбылыстардың өзара тәуелділігін, байланысының белгілі бір сәтін білдіретін философиялық категория. Дүниеде барлық заттар бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болады. Белгілі бір мағынада тек заттар, олардың қасиеттері мен қатынастары ғана өмір сүреді. Осы заттардың күрделі де сан алуан қатынастарынан бастап дүниеде байланыс түзіліп, өзара тәуелділік орын алады. Сондықтан байланыс, тәуелділік, қатынас – ішінара біртектес ұғымдар. Ешбір зат қатынассыз көзге елестеуі қиын, ал қатынас сол заттардың өзара байланысы. Кез келген жеке зат, оның өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттері басқа заттармен қарым-қатынасында анықталып, көрінісі табылады» [167, 675-б.]. Қатынас адамның қоғамда өмір сүріп, өз болмысын қоғамның басқа мүшесінің болмысымен, өзгенің болмысын өзінікімен салыстыра отырып, дамуына мүмкіндік береді. Тікелей және жанама түрдегі қарым-қатынас арқылы адам өзін қоршаған әлем жайлы білім алады, адамзаттық, қоғамдық құндылықты меңгереді, табиғат пен әлеуметтік қатынастар мәнін танып ұғынады, сана-сезімін қалыптастырады. Қатынас – белгілі бір нәрсе туралы коммуниканттар санасында бейнеленетін ментальді түзілімді реттеу үдерісі болып табылады. Ол белгілі бір зат туралы коммуниканттардың ойында түсінік қалыптастыруды мақсат етеді. Сөйлеу барысында сөйлеуші екінші коммуникант санасында ұқсас ой туындатады. Сөйленіс мақсаты – реципиенттің ойына қандай да бір өзгеріс енгізу. Қатынастың түрі көп: «Тілдік қатынас – тіл арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы; қоғамдық, ұлттық тіл арқылы ұғынысу, түсіну; яғни адамзаттың тіл арқылы сөйлесім әрекетін меңгеруі тілдік қатынас дегенді білдіреді» [23, 229-б.]. Қатынас түрлі заттарда бола береді. Ішкі қатынастармен қатар, сыртқы қатынастар болуы мүмкін. Сыртқы қатынас түрлі заттардың арасында бола береді. Олар алуан түрлі болуы мүмкін, сол себепті адам оны түрліше концептуалдайды: уақыт, кеңістік, себеп-салдарлы қатынас, бүтін мен бөлшектің қатынасы, мазмұн мен форманың қатынасы, сыртқы және ішкі қатынас т.с.с. Қатынас тілде түрліше көрініс тауып, түрліше концептуалданады мүмкін. К.Аханов грамматикалық қатынастарды сөз ете келіп, былай дейді: «Грамматика сөздердің бір-бірімен қатынасын білдіреді. Ол қатынас (отношение) – белгілі бір сөздердің нақтылы қатынасы емес, ешбір нақтылығы жоқ грамматикалық қатынас. Бірақ грамматика қатынасқа қана сүйеніп қоймайды, сонымен бірге мағынаға да да сүйенеді. Бұл арада лексика мен грамматиканың арасында мынадай айырмашылық бар: лексикада мағына категориясы (категория значения) ең басты орынға, қатынас категориясы (категория отношения) кейінгі орынға ие болса, грамматикада ең алдымен қатынас категориясы, содан кейін ғана барып мағына категориясы мәлім болады. Бұған қоса, лексикадағы мағына категориясы грамматикадағы мағына категориясымен сәйкеспейді. Грамматикалық мағынаның лексикалық мағынадан басты айырмашылығының бірі сол, грамматикалық мағына логикалық ұғыммен ұштасады да, шындық өмірдегі заттармен тікелей ұштаспайды. Ал лексикалық мағына логикалық ұғыммен де, шындық өмірдегі заттармен де ара қатыста болып, екеуімен де ұштасады. Грамматикалық жалпылау (обобщение) логикалық категориялармен өзара қарым-қатынаста болатын белгілі бір грамматикалық категорияларға негізделеді. Ал грамматикалық категориялардың өзі де абстракцияның жемісі... Қатынас жасау, пікір алысу – ой жұмысы нәтижелерінің сөйлемдегі сөздер мен сөз тіркестеріне негізделіп, соларға орнығып тұрақталуы мүмкін болады. Грамматика адам ойлауының ұзақ абстракциялаушы жұмысының нәтижесі болумен бірге, ойды материалдық тілдік қабыққа енгізуге, өзара пікір алысуға мүмкіндік береді» [71, 132-б.]. Қатынас морфологияның түрлі деңгейлерінде концептуалданады. Морфология деңгейінде қатынас етіс пен септік категориялары арқылы көрінеді. Етіс – субъектілі-объектілі қатынасты білдіретін етістіктің морфологиялық категориясы болып табылады. Сол себепті етіс концепті қалыптасуы үшін «қатынас» концепті негізгі концепт ретінде сипатталады. Бұл концепт жалпылау (дерексіздену) когнитивті механизмінің әсерімен түзіледі. Жалпылау арқылы қатынас негізгі концептінің мазмұнында субъектілі-объектілі қатынас үшін маңызды болатын «іс-әрекеттің субъекті мен объектіге қатынасы» сипаты ерекшеленеді. Бұл сипат етіс концептіне негіз болып, оның мазмұнын құрайтын белсенділік, белсенсіздік сипаттарында көрініс табады. Тілдегі актив және пассив құрылымдар ұлттық менталитетті танытатын құралдарға жатады. Адам объективті шындықты, ақиқат болмысты өзгертетін субъект ретінде көрінетін актив құрылымдар ұлттық болмысты таныта алады. Сондай-ақ қандай да бір әрекетке түсетін, біреудің ықпалында болатын субъектіні көрсету үшін қолданылатын пассив құрылымдар да ұлттық менталитет көрсеткіші болып табылады. Мәселен, орыс тілінде пассив құрылымдардың басым болуы сол ұлттың жауапкершіліктен қашу, көнбістік, мойынсұну сияқты ұлттық ерекшеліктерінен де хабардар етеді. Ал қазақ тілінде пассив құрылымдар аз, керісінше актив құрылым басым. Бұдан қазақ халқының ерлікті, батырлықты жоғары қоятын, намысшыл рухын байқауға болады. Тілдегі актив, пассив құрылымдардың қолданысы, бір құрамды және екі құрамды сөйлемдердің қолданысы прагматикалық мақсатқа байланысты болады, коммуникативті жағдаят ескеріледі. Е тіс категориясында сабақты және ырықсыз етіс тұлғалары тоғысады. Бұл концепт, морфологиялық жолмен берілетін басқа концептілер сияқты, жіктеуші сипатта болады. Ол белгілі бір жағдаятқа қатысушылардың субъектілі-объектілі қатынастарының сипаты туралы тілдік білімдерге негізделеді. Жіктеуші сипатта болумен қатар ол тіл жүйесі мен сөйлеушіге бағытталады. Сөйлеуші түрлі етіс тұлғаларын қолдана отырып, жағдаятты қалай қабылдағанын білдіре алады, атауға ие болған зат не адамды бастауыш мәнінде не белсенді субъекті ретінде қолданылды. Яғни іс-әрекеттің бағытын (бастауышқа бағытталған немесе бастауыштан бағытталған) білдіреді. Бір ғана жағдаят түрліше сипатталуы мүмкін: Қораны тазалады – қора тазаланды. Мұнда бір нәрсе баяндалғанмен, олардың берілуі екі түрлі. Бірінші сөйлемде белсенді субъектінің қораны тазалағаны туралы сөз болса, екінші сөйлемде субъект мүлде көрінбейді, істің нәтижесі ғана белгілі болған. Алғашқы сөйлемде сабақты етіс тұлғасы бастауыш тұлғалы субъектіден бағытталған қимылды білдіреді: Мұндағы S1 – іс-әрекетті орындаушы белсенді субъект, S2 – іс-әрекетке қатысы жоқ, пассив субъект, тыңдаушы, ақпаратты қабылдаушы. О – нысан, қалып-күй. Ал екінші сөйлемде ырықсыз етіс тұлғасы жағдаятты басқаша сипаттайды. Мұнда нысан ғана, істің нәтижесі ғана көрінген: Яғни екінші субъектіге, іс-әрекетке қатысы жоқ, белсенсіз субъектіге ақпарат беріледі. Ол әрекетке бірінші субъектінің қатысы байқалмайды. Іс өзінен өзі орындалғандай болады. Бұдан сабақты етіс (етіс деген атауды мақсатты түрде қолданып отырмыз – О.Ж.) пен ырықсыз етіс тұлғалары арқылы концептуалдау түрлі сипатта болатынын аңғаруға болады. Ырықсыз етіс тұлғасы морфологиялық жолмен берілетін етіс концептінің мазмұнындағы «белсенсіздік» сипатын актив қолданысқа түсіріп, морфологиялық мән қалыптастырады. Сол арқылы «сөйлемде бастауыш қызметінде жұмсалатын затқа бағытталған қимыл» лексика-грамматикалық мәні түзіледі. Мысалы: Жеті түрлі дәм қосылған, оның үстіне соғымнан арнайы сақталған мүшелері қосылатын жарықтық наурыз көже көзден бұлбұл ұшып барып, бүгін ырыс-берекедей қайта оралды (Д.Қонаев, Өтті дәурен). Тарихи дамудың сан алуан жолының бәрі мансұқталып, тек тап күресі ғана бір жақты ұлықталды (Ә.Кекілбаев, Үш белес). Ол кезде мұндай сұхбаттар «оңаша мәміле»деп айдар тағылып, мансұқталатынына қарамай солай еткен-ді (С. Абдрахманов, Елдік сыны). Етіс мәндеріне «белсенділік» және «белсенсіздік» сияқты жалпыланған морфологиялық мәндер негіз болған. Ол сабақты және ырықсыз етіс тұлғалары арқылы актив қолданысқа түседі. Әрі қарай қосымша лингвистикалық факторлардың көмегімен мәндері нақтыланып, қатынас концептінің сипаты түзіледі. Яғни етіс концепті етіс морфологиялық категориясы мен оның көрсеткіштері арқылы көрініс табатын концептуалды деңгей бірлігі болып табылады. Ол осы категорияға негіз болып, актив және пассив морфологиялық мәндер ретінде көрінеді. Морфологиялық жолмен берілетін етіс концептінің мазмұнын құрайтын мәндер мен морфологиялық көрсеткіштер арасында «фон-фигура» ұстанымына негізделген репрезентация орнайды. Морфологиялық репрезентация арқылы етіс тұлғалары морфологиялық жолмен берілетін концептіні активтендіріп, оның мазмұнындағы «белсенділік» және «белсенсіздік» сипаттарын актуалдандырады, ол сөйлем-сөйлесімде қосымша лингвистикалық факторлардың (синтаксистік және семантикалық) көмегімен әрі қарай нақтылана түседі. Қосымша факторлардың әсерімен қатынас негізгі концептінің мазмұнында морфологиялық жолмен берілетін етіс концептімен қатар қосымша сипаттар да пайда болады. Олар морфологиялық жолмен берілетін концептімен бірге концептуалды мазмұн құрап, соның негізінде нақты грамматикалық және лексика-грамматикалық мәндер түзіледі. Түркітануда, оның ішінде қазақ тіл білімінде етіс категориясы ғалымдар назарын аудартып, көптеген талас тудырып келеді. Етісті антропоөзектік тұрғыдан зерттеп, оның тілдік табиғатын ашу етістің өзіндік ерекшелігін түсінуге мүмкіндік береді. Сол арқылы тіл білімінде талас тудырып жүрген көптеген мәселелер өз шешімін табады. Ғасырдан астам уақыт бойы сөз болғанмен, бұл мәселе төңірегінде әлі де шешіле қоймаған түйткілдер баршылық [154]. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі зерттеушілер етісті бірде етістік (А.Казембек), бірде форма, формация (Н.И.Ильминский), бірде вид («Грамматика алтайского языка») деп түрліше атаған. П.М.Мелиоранский, М.Терентьев грамматикаларында ғана етіс түрлері «залог» деп аталған. Етістіктің бұл түрін етіс деп танымай, оның орнына форма, негіз, етістік сияқты атауларды қолдану Н.П.Дыренкова [168], А.Н.Кононов, В.Е.Егоров, Ж.Дени т.б. еңбектерінде де өріс алды. Сонымен қатар М.А.Казем-Бек [169], Н.И.Ильминский, М.Терентьев, П.М.Мелиоранский еңбектерінде болымсыз етістіктер етістің бір түрі ретінде («отрицательный залог») берілген. -ңқыра/-ңкіре жұрнақтарын Н.И.Ильминский «уменьшительная форма» деп атаса, «Грамматика киргизского языка» деген кітапта ол күшейткіш етіс («усилительный залог») көрсеткіштері ретінде берілген. Яғни ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде зерттеушілер етіс категориясын түрліше таныған, ортақ ұстанымдар болмаған. Ал етістіктің болымсыздық жұрнақтары да, -ңқыра/-ңкіре жұрнақтары қатынас мәнін бере алмайды. Сондықтан олар етіс категориясын құрай алмайды. А.Байтұрсынұлы етістің 10 түрін көрсетеді: өздік: -н, ырықсыз: -л, ортақ: -с, салт, сабақты, беделді: -дыр, өзгелік: -ғыз, шығыс: -стыр, өсіңкі: -қыла, дүркінді: -ңқыра. А.Байтұрсынұлы мен Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбановтың етістерді тануын салыстыратын болсақ, мынадай ерекшеліктер байқалады: жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|