және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Топай буыны — агіісиіаііо рһа1ап§із зесипсіае — түсамыс және топай сүйектерінің байланысуы нәтижесінде түзілген қарапайым, бірбілікті буын. Буын қапшығы мен бүйір байламдарынан басқа терт пальмарлық байламдары болады.
Туяқ буыны — агіісиіаііо рһа1ап£із Іегііае — қарапайым, бірбілікті буын. Буындасушы топай мен түяқ сүйектері. Бүл буында буын қапшығы мен бүйір байламдар болады. Ірі қара және үсақ мал- дарда крест тәрізді түяқаралық, ал жылқыда — латеральды және ме- диальды түсамыс-тиек пен тиек-түяқ сияқты тек осы мал түліктеріне тән арнайы байламдар орналасады. Аталған буындардан басқа алдыңғы аяқта сүйектердің түтаса бай- ланысуын кездестіруге болады. Мысалы, жауырынның түлғаға байла- нысуы бүлшықеттер, яғни синсаркоз арқылы жүзеге асады. Кейбір жануарларда, мысалы жылқыда кәрі жілік пен шынтақ сүйектері және кейбір тізе сүйектері өзара синостоз арқылы бірігеді. Артқы аяқ сүйектерінің байланысы Артқы аяқ қаңқасында байланыстың екі түрін де кездестіруге бо- лады. Жамбас сүйектері бір-бірімен түтаса синхондрозды байланыса- ды. Бүл екі сүйектің байланысқан жерін жамбас симфизі — зутрһізіз — деп атайды. Әрбір жамбас сүйегі өз кезегінде үш сүйектің (мықын, шонданай және шат) синостозды байланысынан түзілген. Соңдай-ақ, тілерсектегі үсақ сүйектер де синостозбен байланысады. Қуйымшақ-мықын. буыны — агіесиіаііо яагсоіііасо — қүйымшақ пен мықын сүйектеріндегі қүлақша беттердің жанасуы нәтижесінде түзілген қимылсыз буын. Осы буын арқылы жамбас белдеуі омыртқа бағанына бекиді. Буында буын қапшығы болмайды, байланыс до- рсальды вентральды және сүйекаралық байламдардың көмегімен жүзеге асады. Жамбас-ортан жілік буьіны — агіісиіаііо сохае — қарапайым, кепбілікті буын. Ол жамбастың үршық ойығы мен ортан жіліктің үршық басының байланысуынан пайда болған. Буында буын қапшығы, үршық ойысының көлденең байламы мен ортан жіліктің үршық басын жамбастың үршық ойысымен байланыстыратын бу- ынішілік байламдар болады. Тобық буыны — агіісиіаііо еепиз — күрделі, бірбілікті буын. Бүл буын өз кезегінде ортан жілік-сирақ, ортан жілік-тобық және проксимальды сирақ сүйектері аралық буындарынан қүралады. Ортан жілік-сирақ буыны ортан жілік пен асықты жілік айдаршықтарының буындасуы нәтижесінде түзіледі. Бүл сүйектердің айдаршықтарының буын беттері бір-біріне сәйкес келмегендіктен (конгруентті бол- мағандықтан) олардың араларында латеральды және медиальды мени- скалар орналасқан. Осының нәтижесінде буын қуысы өзара байланыста болатын бірнеше бөлімдерден түрады. Бүл буында бүйірлік байламнан басқа краниальды және каудальды крест тәрізді байлам, менискалар мен ортан жілік арасыңцағы байламдар бар. Ортан жілік-тобық буыны — агіісиіаііо Гетогораііеііагія — тобық пен ортан жіліктің дистальды эпифизіндегі тобық шығырының буын бетінің жанасуынан түзілген. Буын қапшығынан басқа тобықты ортан жілікпен бірнеше байламдар (тобықты, тобықтың орталық және ме- диальды тобықүстағыш) бекітіп түрады. Ірі қара мал мен жылқыда тобық асықты жілікпен медиальды, латеральды және орталық байламдар арқылы байланысады. Олар то- бықтың аталған беттерінен басталып, асықты жілік бүдырына барып бекиді. Проксимальды сирақ суйектерінің аралық буыны — агіісиіаііо ІіЪіойЪиІагіз — шыбық сүйегінің басы мен асықты жіліктің латераль- ды айдаршыгының буын беттерінің жанасуынан түзіледі. Буында буын қапшығымен қатар краниальды, каудальды шыбық басы байламдары болады. Бүл буын күйісті малдарда болмайды. Тілерсек буыны — агіісиіаііо Іагзі — үш буыннан қүрылған күрделі буын. Тілерсек-сирақ буыны — агіісиіаііо іагзосгигаііз — тілерсектің про- ксимальды қатарындағы сүйектер (өкше мен асық) мен сирақ сүйек- терін біріктіреді. Тілерсекаралық буын — агіісиіаііо іпіегіагзеае — тілерсек сүйек- терін бір-бірімен өзара байланыстыратын буын. Тілерсек-жіліншік буыны — агіісиіаііо Іагзотеіаіагзеае — тілер- сектің дистальды қатарындағы үсақ сүйектерді артқы жіліншікпен байланыстырады. 3—3946 65 Аталған буындар бірбілікті болғандықтан, оларда латеральды, ме- диальды үзын және қысқа байламдар, сонымен қатар плантарлық бүйір, қатараралық және сүйекаралық байламдар болады. Бақай сүйектерінін байланысы алдыңғы аяқтағы бақайдың байла- ныстарына үқсас болады. Сүйекгер байланысының дамуы Сүйектердің түтаса байланысуы неғізінен суда тіршілік ететін теменгі сатыдағы омыртқалы жануарларға тән. Жануарлардың қүрлыққа шығуы аяқтардың дамуы мен басқа да қозғалыс мүше- лерінің жетілуіне ықпалын тигізді. Осының нәтижесінде сүйектердің байланыс түрлері де аталған мүшелердің атқаратын қызметтеріне тәуелді жетіліп, күрделене дамиды. Онтогенездің бастапқы кезеңдерінде сүйектер бір-бірімен өзара жас дәнекер ткань — мезенхиманың көмегімен байланысады. Даму- дың келесі кезеңдерінде қаңқа сүйектерінің орналасу орны мен атқаратын қызметіне сәйкес сүйекаралық мезенхимадан түтаса байла- ныстың түрлері (сиңдесмоз, синхондроз, синэластоз, синостоз) дами- ды. Ал, буынды байланыстардың дамуы кезеңінде сүйектер ара- лығыңцағы мезенхима ыдырап, жойылып кетеді де, оның орнында қоймалжың сүйық — синовийге толған, сыртынан буын қапшығымен шектелген буын қуысы пайда болады. Буын қапшығы да, байланысу- шы сүйектердің буын беттерін қаптаған гиалин шеміршегі де мезен- химадан дамиды. БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫІЛІМ - МҮОЬОСІА Бүлшықеттер тірек-қимыл жүйесінің денені немесе жеке бір мүшелерді қимыл-қозғалыстарға келтіретін бөлігі. Мал шаруашы- лығынан алынатын негізгі өнімдердің бірі — етті қүрайтын да осы бүлшықеттер. Бүлшықеттер ет тканьдерінен түрады. Бүларға тән қасиеттер — жиырылғыштық, серпімділіқ тітіркенгіштіқ ши- рығушылық (тонус). Жиырылуды ткань клеткалары мен тал- шықтарындағы белок жіпшелері — миофибриллдер іске асырады. Орналасу орнына, қүрылысына және атқаратын қызметіне байла- нысты ет ткані біріңғай салалы, көлденең жолақты және жүрек ет ткані болып үш топқа бөлінеді. Біріңғай салалы ет ткані екі үшы сүйірленіп келген үршық сабына үқсас ет клеткалары — миоциттерден түрады. Олардың үзындығы мүшелер (ағзалар) сипатына байланысты әр түрлі болады. Мысалы, қан тамыры қабырғасында клетка — 20 мкм-ге, ал жатырдың ет қабығында — 500 мкм-ге тең болады екен. Яғни миоциттің пішіні мен көлемі ағза қызметтеріне тікелей байланысты. Миоцист қабықшадан, цитоплазмадан және ядродан түрады. Клетка цитоплазмасында жиы- рылу қызметін атқаратын, үзыннан орналасқан белок жіпшелері — миофибриллдер болады. Біріңғай салалы ет ткані ішкі ағзалар мен қан тамырларының ет қабықтарын түзеді. Бүл еріксіз де ырғықты жиырылады және үрықтың дәнекер ткані — мезенхимадан дамиды. Жануарлар организмі массасының 8%-тін біріңғай салалы ет ткані қүрайды. к ііт Жүрек ет ткані жүректің ортаңғы миокард қабығын қүраиды. ьүл бір-бірімен торлана байланысқан миоциттерден түрады. Миоцит мио- і|)ибриллдерінің біркелкі болмауынан оларда көлденең жолақтар корінеді. Жүрек ет ткані да ырғақты және еріксіз жиырылады, мезо- дермадан дамиды. Мал массасының 0,2—1,4%-ті осы тканьнің үлесіне іиеді. Көленең жолақты ет ткані қаңқа сүйектерін қозғалысқа келтіретін галшықты бүлшықеттерді қүрайды. Олар жануарлардың еркіне бай- іаиысты дене бөліктерін қозғайды, тепе-теңдікті сақтап түрады. Со- пымен қатар, тыныс алу, қүрсақты қатайту, шайнау, несеп шығару іагы басқа осы сияқты қызметтер бүлшықеттердің көмегімен жүзеге асады. Көлденең жолақты ет ткані үзыннан орналасқан ет тал- шықтарынан түрады. Талшықтар бір-бірімен тым жүқа борпылдақ донекер тканьмен жалғасып, бүлшықеттерді түзеді. Талшық миофиб- риллдері біркелкі емес, кезектесе орналасқан ақ және қара түсті дискілерден түрады. Көлденең жолақты ет ткані ерікті және ырғақсыз •киырылады, мезодерманың миотомынан дамиды. Көлденең жолақты ет тканінен түратын бүлшықет жануарлар дене массасының жылқыда -47,4%-тін, ірі қара малда — 42,0%—47,0%, үсақ малда — 34,0%, шошқада — 31,0% қүрайды. Бүлшықеттер сыртқы және ішкі орта әсерлеріне байланысты жиы- рылады. Жиырылу процесі кезінде еттер қанмен келген органикалық қосылыстар (кемірсулар, майлар, белоктар) қүрамындағы химиялық інергияның 70,0% жылу энергиясына, тек 30,0% ғана механикалық жүмысқа айналдырады. Бүлшықет қүрамының 75,0% су, 1,0% минеральдық түздар және 24 0% органикалық қосьілыстар. Органикалық қосылыстар ішінде: 6е- локтар —20,2%, майлар — 2,0%, кемірсулар — 0,6%, липоидтар — 0,8% азотты экстрактивті заттар —0,4%. Денедегі бүлшықеттер даму тегіне қарай сомалық (денелік) және висцеральдық (іштік) болып екі топқа бөлінеді. Сомалық бүлшықеттер мезодерманың миотомынан, висцеральдық бүлшықеттер үрықтың желбезек аппаратынан дамиды. Бұлшықеттің құрылысы Бүлшықет қүрылысы жағынан паренхиматозды мүше. Ет паренхи- масына жиырылу қызметін атқаратын ет талшықтарының жиынтығы жатады. Бүлшықеттердің жиырылуы жүйке тітіркенісшің әсірімен ре- флекторлы түрде жүреді. Әрбір ет талшығында сезімтал және қозғағыш сомалық жүйке үштары жатады. Сондықтан, ет тал- шықтарын жүйке талшықтарының қозғаушы мүшесі, ал олардың екеуін біріктіріп, жүйке-ет бірлестігі деп қарастыруға болады. Ьір нейроннан тарайтьш жүйке үштары 150-ден 450-ге дейшгі ет тал- шықтарының жүмысын реттейді. Бір нейронмен (жүйке клеткасы) байланысты ет талшықтар жиынтығы "ет бірлігі" деп аталады. Ьт 67 28-сурет. Бұлшықетгің құрылысы: А — скі кауырсьінды бұлшыксттің сырткы керінісі; Б — көп кауырсынды бұлшыкеттің »зыннан кесілгеіщегі кврінісі I — булшыкет сіңірі; 2 — булшыкет какпасы (а — артерии; в — ве- на>.: оулшьікет курсағының анатоми«лык кавденсң кесіндісі; 4 — бұлшьікет курсагының фиаиологиялык калденең кесіндісі; і — сырткы жоне б-ішкі перемизиі; 7 — булшьікет бу- далары; 8 — суйекқап; 9 — сіңірастьі капшык. талшықтарын өзара жалғастырып, талшықтар будасын, бұлшықетті қүрайтын дәнекер тканьді аралықтар бүлшықеттің стромасын (қаңқасын) қүрайды. Строма арқылы ет тал- шықтарына қан тамырлары мен жүйкелер өтеді. Орналасу орнына байланысты строма үшке бөлінеді. Олар: эпимизий — бір-бірімен айқа- сып жатқан эластин, коллаген тал- шықтарынан түратын бүлшықеттің сыртқы қабығы; перимизий — эпими- зийден бүлшықеттің ішіне қарай та- ралып, ет талшықтар будасын бір-бі- рінен беліп түратын борпылдақ дәне- кер тканьді аралық; эндомизий —ет талшықтарын жалғастырып, буда қү- райтын борпылдақ дәнекер тканьнен түзілген тым жүқа қабат (28-сурет). Бүлшықеттің түсі жануардың түріне, жасына, организмдегі орнала- су орнына баиланысты болады. Мысалы, жылқының бүлшықеттері ірі қара мал еттеріне қарағанда қызғылттау, бүзау мен торай еттері осы түліктердің ересектерінің еттерімен салыстырғанда ақшыддау, қүстар- дың сан еттері басқа еттерінен әлдеқайда қызыл болып келеді. Ьүлшықет түсішң әр түрлі болуы, оның ет талшықтары саркоплазма- сындағы темір молекуласымен байланысқан миоглобин белокты пиг- ментінің мөлшеріне байланысты. Бүлшықеттің анатомиялық бөліктері Бүлшықеттер сіңірлер арқылы сүйектерге бекіген. Орналасу орны- на қарай үш бөліктен түрады. Қозғалмайтын сүйек нүктесінен баста- латын бүлшықеттің сіңірлі белігін — басы — сариі шизсиіі, жиырылу қызметш атқаратын ортаңғы ет бөлігін — қүрсағы — ѵепіег шиясиіі және қозғалмалы сүйек нүктесіне бекитін екінші сіңір бөлігін — қүйрығы — іепсіо шизсиіі — деп атайды (28-сурет). Бүлшықеттің сіңірлері қүрылысы жағынан етке үқсас. Тек ет талшықтарының ор- нына коллаген талшықтары орналасады. Олардың арасындағы бор- пылдақ дәнекер ткань сіңірдің стромасын қүрайды. Сіңірдің мықтылығы коллаген талшықтары арасындағы сол строма көлеміне байланысты. Көлденең кесіндісі 1 см2 сіңірді үзу үшін 670-тен 903 кг дейін күш жүмсау керек екен. Бұлшықеттердің ішкі құрылымы және олардық бөлінуі Әрбір бүлшықеттің күші оның ет талшықтар будасыньщ санына пкелей тәуелді. Белсенді қызмет атқаратын бүлшықеттердің тал- шықтары жуандап, еттің көлемі үлкейеді. Мүны еттің гипертрофиясы дсп атайды. Ал, жеткіліксіз жүмыс атқаратын бүлшықеттердің тал- шықтары, керісінше, жіңішкеріп, еттің көлемі кішірейді. Мүны еттің ігрофиясы дейді. Еттің қызметі ондағы үздіксіз жүретін зат алмасу процесіне байланысты. Оның жүру дәрежесінің езі жүйкелік реттелу- ге тәуелді. Жүйкелік реттелуі бүзылған бүлшықеттер де атрофияға үшырайды. Бүлшықеттер ішкі қүрылымына, пішініне, орналасу орнына, бас- талатын немесе бітетін жеріне, атқаратын қызметіне байланысты алу- .111 түрге бөлінеді. Талшықтары ет үзындығына параллельді орналасқан еттерді қарапайым еттер дейді. Қара/іайым еттер тым катты жиырылғыш, бірақ тез шаршағыш келеді. Бүған кебіне аяқ ет- тері жатады. Талшықтары ет үзындығына қиғаш орналасқан еттер кауырсынды деп аталады. Қүрылысы жағынан олар бір, екі және көпқауырысынды болып бөлінеді. Бірқауырсынды бүлшықеттерде — т. ипіреппаіиз — ет тал-. шықтары сіңірлі жиекке бір қапталадай орналасады. Екіқауырсынды бүлшықеттерде — т. ЬіреппаШз — ет талшықтары сіңірлі арқаудың скі жақ қапталында бір-біріне қарама-қарсы қиғаш жатады. Көпқауырсынды еттерде — т. тиііірсппаіих — сіңірлі арқаулардың бойымен қысқа ет талшықтары қиғаш бірнеше қатарлы болады. Қауырсынды еттер дененің мойын, түлға еттерін қүрайды. Бүлшықеттер пішініне қарай жалпақ, дөңгелеқ үзын, қалың бо- пып келеді. Жалпақ еттер түлғада, үзын және қалың еттер аяқтарда, деңгелек еттер организмнің сыртқы ортамен қатысатын табиғи гссіктері қабырғаларында орналасады. Басталатын жеріне байланысты бүлшықеттер екібасты, үшбасты, төртбасты; бітетін жеріне қарай копбөлімді, тісше; орналасқан орнына қарай төс, қабырғааралық т. б.; іыртқы пішініне байланысты үшбүрышты, ромб және трапеция тәрізді сттер деп аталынады. Атқаратын қызметтеріне қарай бүлшықеттер динамикалық және статикалық топтарға бөлінеді. Олардың динамикалық тобы жануар- лардың кеңістіктегі қозғалысын қамтамасыз етеді. Динамикалық бүлшықеттер қатты жиырылып, үлкен көлемде жүмыс атқарады, бірақ тез шаршайды. Бүлар қүрылысы жағынан қарапайым болып ке- леді. Статикалық бүлшықеттер негізінен дененің кеңістіктегі тепе- теңдігің сақтап, оны белгілі дәрежеде түрақты үстап, тіректік қызмет атқарады. Бүлар қатты жиырылмайды, көп уақытқа дейін шаршамай- ды. Қүрылысы жағынан қауырсынды еттерге жатады. Дегенмен, дене- дегі көптеген бүлшықеттер динамостатикалық және 11 атодинамикалық болып, аралық сипаттағы қызмет атқарады. Жүмыс сипатына қарай бүлшықеттер мынадай түрлерге бөлінеді: бүккіш — т. Яехог, жазғыш — т. ехіепзог, алыстатқыш — т. лМисЮг, жақындатқыш — т. айсіисіог, айналдырғыш — т. гоіаіог (ішке —т. ргопаіог, сыртқа — т. зиріпаіог); тарылтқыш (констрик- тор)— т. СОП5ІГІСІОГ, қысқыш (сфинктор) — т. зрһіпсіег, кеңейткіш 69 (дилятатор)— т. сііІаШог, қатайтқыш (тензор)— т. Іепяог, көтергіш (леватор)—т. Іеѵаіог, түсіргіш (депрессор)—т. сіергіззог, тартқыш (ретрактор) — т. геігасіог. Бұлшықеттердің көмекші мүшелері Бүлшықеттерге жиырылу процесі кезінде көптеген мүшелер кемектеседі. Бүларға қаңқа сүйектері мен шеміршектері, тиек сүйек- тер, ет шығырлары, шандырлар, синовиальды немесе кілегейлі және сіңірлі қапшықтар жатады. Шандырлар — Газсіа — әр түрлі бағытта өтетін коллаген талшық- тар будасынан түратын бүлшықеттің жүқа қабығы. Ет шаңдырлары сүйектерге бекіп, бүлшықеттердің жиырылу бағыттарына көмектеседі. Сонымен қатар олар тірек қызметін атқарып, бүлшықеттерді бір- бірінен беліп түрады. Ет шандырларының орналасу орнын білу орга- низмдегі іріңді жараларды емдеуде дәрігерге үлкен көмек береді. Шандырлар денедегі орналасу орны мен атқаратын қызметіне бай- ланысты беткейліқ тереңдік және өзіндік болып үш топқа белінеді. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|