және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Ұзынсауытты тістер— һурзеіосіопіез — тек қана үзынша келген тіс сауытынан түрады. Жас жануарлар тістерінде тіс түбірі болмайды. Үзынсауытты тістердің жоғарғы бөлігі ғана ауыз қуысында тіс үясы- нан тыс түрады, ал қалған үзын бөлігі тіс үясында орналасып, тіс іүГіірінін қызметін атқарады. Бүл тістердің қысқасауытты тістерден .имирмашылығы — олар үйкеліп желінген сайын тіс сауыты тіс үясы- ім ауыз куысына қарай өсіп отырады. Сондықтан, жасы үлғайган жлнуарлар тістерінін тіс сауыты қысқара келіп, одан тіс түбірлері іі.міда болады. Үзынсауытты тістерге жылқының барлық түрақты іи гері, күйіс қайыратын жануарлардың азу тістері жатады.
Жас жануарлардың үзынсауытты тістерінің жанасу беттерінде екі, ю|)т және бес жүбымен орналасқан конус тәрізді бүдырлар болады. Л іу тісТін сыртқы жак бетінде — үрттық, ішкі жақ бетінде — тілдік і онустар орналасады. Олардың арасындағы ойысты —тіс мөрі— іиГипсІіЬиІига (Іепііз — дейді. Оның саны: екі конусты тістерде — біреу, ал төрт, бес конусты тістерде — екеу болады. Жануарлардың жасына сәйкес тіс конустарының үйкеліп желінуі тістердің жанасу Гнттерінің күрделі езгеруіне әкеліп соғады. Осьгаың нәтижесінде кылқы тістерінің жанасу беті қатпарлы— Іорһоёопіез, күйіс қайыратын жануарлар тістерінің беті айиіықты— зеіепоёопіез — бо- лып қалыптасады. Үзынсауытты тістер сыртынан цементпен қапталған. Оның астын- да эмаль, ал эмальдің астында тістің негізін түзуші дентин. Дентин ішіндегі тіс қуысы тіс пульпасымен толған. Ерекшеліктері. Биеде сойдак тістер болмайды немесе олар нашар жетілген. Жылқының түрақты тістері үзынсауытты, қатпарлы тістерге жатады. Түрақты күрек тістерінің піщіні иілген сына тәрізді болып келеді. Жас төлдер тістерінің жаңасу беттері көлденен орналасқан со- пақ пішінді болады. Мал жасына байланысты тістің қажалуы оның пішінінің денгеленуіне, одан соң үшбүрыштанып өзгеруіне әкеліп согады. Ал, жанасу беттерінің желініп, ауыз қуысына қарай үнемі өсуімен қартайған жануарларда олардың пішіні кері бағытта орна- ласқан сопақша түрге ауысады. Тістердің мүндай өзгерісі олардың тікелей байланысты. Тіс пішіндерінің осылай кезегімен өзгеріп оты- руы алты жылдың ішінде толығымен жүзеге асады. Күрек тістің желіну пішініне қарап жылқының жасын анықтауға болады. Күйіс кайыратын жануарларда күрек тістер тек төменгі жақтың әр жарты бөлігінде төрт-төрттен орналасады. Қүрылысы жағынан олар қысқасауытты тістерге жатады. Тістердің пішіні күрекке үқсас. Азу тістері үзынсауытты айшықты тістерге жатады. Бірінші премо- лярдан молярларға қарай орналасқан сайын тістер көлемі жағынан үлкейе береді. Үстіңгі азу тістер астыңғы тістерге қарағанда екі есе- дей жалпақ келеді. Жогарғы премолярларда айшықты бір тіс мөрі, ал молярларда екі тіс мөрі болады. Шошқаның барлық түрақты тістері — қысқасауыттьі. Күрек тістерінің пішіні конус тәрізді. Үстіңгі жақта күрек тістер аралығында тіссіз жиектер болады. Үрғашы шошқаның сойдақ тістері онша жетілмеген, ал қабандарының тістері жақсы жетілген, олар өте өткір, үшбүрышты болып келеді. Азу тістері жанасу беттерінің пішініне қарай бүдырлы тістерге жатады. Иттің түрақты тістерінің жанасу беттерінде үш-үштен өткір тісшелер брлады. Олардың ортангысы биіктеу келеді. Сойдақ тістері конус тәрізді, астыңғы бірінші премолярдың бір ғана тісшесі болады. Оның көлемі кішілеу. Оны қасқыр тіс — депз Іиріпиз — дейді. Азу тістерінің көлемі артқа қарай үлкейді. Ең биік тістері -гтг кесуші мі тістер — депіез зесіогіиз — деп аталады. Иттің барлық түрақты тістері қысқасауытты тістерге жатады. Жұтқыншақ Жүтқыншақ (глотка)— рһагупх — ауыз қуысын еңешпен, мүрын қуысын көмекеймен жалғастыратын, пішіні түтікше келген етті- жаргақты агза. Жүтқыншақтың жоғаргы жағы мойын мен бастың вентральды еттеріне, екі бүйір беті тіласты сүйегінің ортаңғы бүтақтарына жанасып жатады. Жүтқыншаққа ауыз қуысынан азық тесігі (есін), мүрын қуысынан екі хоан тесіктері ашылады. Жүтқыншақ өнеш және көмекеймен аттас тесіктер арқылы қатысады. Жүтқыншақ қуысында тыныс алу және азық жүретін жолдар айқасып жатады. Хоан тесігі маңында, жүтқыншақтың оң және сол бүйірінде, оны ортаңғы қүлақ қуысымен жалғастыратын түтіктердің тесіктері — есту түтігінің жүтқыншақ тесіктері— озііит рһагуЬееит ІиЬае аисііііѵае — орналасқан. Сөйтіп, жүтқыншақ қабыргасында жеті тесік болады. Олардың үшеуі (есін, екі хоан тесіктері) жүтқыншақ қуысына, ал төртеуі (еңеш, көмекей, екі есту түтігі тесіктері) жүтқыншақтан жапсарлас ағзалар қуысына қарай ашылады. Жүтқыншақтың кабыргасы түтікше ағзаларға тән үш қабықтан: ішкі — кілегейлі, ортаңғы-етті, сыртқы дәнекер тканьді (адвенти- дия)— қабықтарынан түрады. Жүтқыншақтың кілегейлі қабығынан тақдай-жутқыниіақ доеасы— агсиз ра1а1орһагуп£еиз — оның туынды жасалымы ретінде дамиды. Таңдай-жүтқыншақ доғасы таңдай шымылдығының латеральды жағынан басталып, жүтқыншақтын бүйір беттерімен өңешке дейін со- зылады. Өңеш басталатын түста бүл доға таңдай шымылдығының қарама-қарсы бетіндегі аттас таңдай-жүтқыншақ доғасымен жалғасып, жутқыншақ-өқеш доеасын— агсиз рһагупеоезорһаёеиз — қүрайды. Бүл доға жүтқыншақ қуысын екі бөлікке бөледі. Оның үлкен дорсальды жағы мурындық немесе тыныс алу бөлігі— рагз пазаііз рһагупбіз — деп аталады. Жүтқыншақтың тыныс алѵ бөлігі мүрын-жутқыншақ немесе аңқа— пазорһагупх — деп те аталады. Аңқаның кілегейлі қабығы бірқабатты көпкатарлы кірпікшелі эпителиймен, ал жүтқыншақтың азық өтетін бөлігінің кілегейлі қабығы көпкабатты жалпақ эпителиймен астарланған. Қабылданған азық ауыз қуысында өңделген соң, жүтқыншақтың азық өтетін бөлігі арқылы тіл түбірі қысымының көмегімен өңешке өтеді. Осы кезде жүтылатын азықтың әсерімен таңдай шымылдығы жоғары көтеріліп, хоан тесіктерін, ал тіл түбірі қысымымен бөбешік көмекей тесігін жабады. Таңдай-жүтқыншақ, жүтқыншақ-еңеш доғалары аңқа тесігін тарылтып, азықты жүтуға көмектеседі. Жұтқыншақтың кілегейлі қабығында жутцыніиақ бездері— £І1. рһагупіеае және лимфа фолликулдері орналасқан. Лимфа фолликул- дері жүтқыншақтың артқы жагында жутқыншақ бадамшасын— ІопзіПа рһагуп£са — түзеді. Жұтқыншақтың бұлшықеттері негізінен көлденең жолақты ет і канінен түзілген. Олар үш жүп: ростральды, ортаңгы, каудальды та- рылтқыш және бір жұп кеңейткіш бүлшықеттерден түрады. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|