және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Қарынның сірілі қабыгы— Шпіса зегояа ѵепігісиіі — оның сыртқы екі бетімен кіші және үлкен иіндерінде тоғысып, кіші шарбыны— ошепіит тіпиз және улкен шарбыны— отепШт таіиз — түзеді.
Шарбылар сірілі қабықтың туынды мүшелері. Олар қан тамыр- лары мен жүйкелер жүретін борпылдақ дәнекер тканьді екі қабат сірілі қабықтан түрады. Кіші шарбы қарынды бауырмен байланы- стырып, бауыр-қарын байламын — Іі^атепіит һераіоеазігісит — түзеді. Ол сол жағынан бауыр-өңеш байламымен — 1і£атепІит һераіоезорһаёеит, ал оң жағынан бауыр-он екі елі ішек байламымен — іі^атепіит һераіосіиосіепаіе — жалғасып жатады. 142 Үлкен шарбы қарынның үлкен иінінен белге дейін созылып, шар- ( >і.і қапшығын — Ъигза отепіаііз — құрайды. Шарбы қапшыгының і іреберіс тесігі — Гогатеп еріріоісит — оң бүйректің медиальды жлгында, каудальды қуыс вена және қақпалық вена аралыгында жа- ілды. Шарбының сірілі екі қабатының аралыгында көкбауыр орнала- (лды. Қарынның үлкен иінінен көкбауырга дейінгі байламды і лрын-көкбауыр байламы — Іі^атепіит зазігоііепаіс — деп атайды. Бірболімді қарын қүрсақ қуысьтың қабыргаастылық лумақтарында, әсіресе оның сол жагына қарай ыгыса орналасады. Кейбір жануарларда ол семсерше осінді аумагына дейін жетуі мүмкін. Ерекшеліктері. Жылқы карны бірбөлімді өңеш-ішек типтес қарын түріне жатады. Оның сыйымдылыгы орта есеппен — 15 литр. Қарынның сол жақ үшында, оның үлкен иінінен жоғары багытта котеріліп шыгып түратын түйық қапшыгы — зассиз сесиз — болады. Бүл қапшықтың қарындагы осындай бітімі оңештің қарынға бүрыш жасай қигаштанып енуіне әсерін тигізеді. Осының нәтижесінде жылқы қарнының кіші иіні кішірейіп, терең үңгіленіп, бүрыштық ойық — іпсізига ап£и1азіз — жасайды. Қарын қақпашасьпшң қысқыш етті аумагындагы қақпаша сайдың — зиісиз руіогісиз — алдында, негізі етті сақинадан түзілген, қақпаша алдылық сай-зиісиз рагаеруіогісиз — болады. Бүл сайлар аралығыңда қақпаша кіреберісі — апігит руЬогісит — орналасады. Қарынның кілегейлі қабығының ішкі бетін қатпарлы жиек — таг^о рІісаШз — екіге бөледі. Түйық қапшық жағьщдағы кілегейлі қабықтың ішкі беті копқабатты жалпақ эпителиймен астарланған. Кілегейлі қабықтың бүл аумағында без болмайды. Ал, оның қалған болігін жалаң қабат призма тәрізді эпителий қаптап жатады. Бүл безді аймақта кардиальды, фундальды, пилорикалық бездер болады. Өнештің қарынға бүрыш жасап енуі және қарынның сол жақ үшындағы түйық капшықтың дорсальды бағытта шығып түруы — ет қабығынан қарынның кардиальды қысқыш етінің — т. зрһіпсіег сапііае — түзілуіне әсерін тигізеді. Аталған қысқыш ет екі ілмектен түрады. Оның бірінші ілмегі ішкі сақинаша қабаттан түзілген. Ол түйық қапшықтың төбесінен басталып, қарын кіреберісін кіші иін жағынан айналып қысып түрады. Ал, қысқыш еттің екінші ілмегі ішкі қиғаш қабаттан түзіліп, кіреберісті қарынның үлкен иіні жағынан айналып отіп қысып түрады. Осы екі ет ілмектері қарын қуысы азыққа толған сайын оңешке кететін кардиальды тесікті қатты қысып, азықтың қарыннан оңешке кері өтуіне жол бермейді. Со- ндықтан, жылқы малы қүса алмайды. Шарбы қапшығы ішек ілмектері аралығында жатады. Қарын то- лығымен қүрсақ қуысының сол қабырғаастылық аумағында орналаса- ды. Шошқанық қарыны да еңеш-ішек типтес қарындар түріне жата- ды. Кіреберіс маңындағы қарыннын үлкен иінінде қарын буылтығы (дивертикул)— сИѵегІісиІит ѵепігісиіі — болады. Кілегейлі қабығының безсіз бөлігі онша келемді емес. Ол тек қарын кіреберісінен буыл- тыққа дейінгі ғана аралықта жатады. Кілегейлі қабықтың қалғаны безді белік. Ол басқа жануарлардагыдай орналасқан бездеріне байла- нысты кардиальды, фундальды және пилорикалық аймақтарға бөлінеді. Бүлардың ішінде көлемдісі кардиальды безді аймақ. Қарын кақпашасын (пилорусты) үлкен иін жағынан жарты ай тәрізді қорганша жастық, кіші иін жағынан түймеше жастық — Іогиз рііогі — түзеді. Үлкен шарбы ішек ілмектері аралығында жатады. Қарын қүрсақ қуысының сол жақ кабырға астылық және семсерше өсінді аумақтарында, 11—12-ші қабырға түсында орналасады. Кейде қарын азыққа толған кезде ол оң қабырғаастылық аумаққа сәл ғана ығысуы мүмкін. Иттіқ қарыны бірбөлімді безді қарындар түріне жатады. Үлкен шарбы қүрсақ қабырғасының вентральды бетіне жанасып, оны ішек ілмектерінен бөліп түрады. Үлкен шарбының осылай орналасуы ішек ілмектеріне суық тиюден сақтайды. Иттер сызды суық жерлерге бау- ырын төсеп жата береді. Қарын қүрсақ қуысының сол қабырғаастылық және семсерше өсінді аумақтарында, 9—12-ші қабыргааралық түстарында орналасады. Оң қабырғаастылық аумақта қарынның тек пилорикалық бөлігі гана жатуы мүмкін. Көпбөлімді қарын Күйіс қайыратын жануар қарынында азық қорытудың үш түрлі процесі жүреді. Олар: механикалық, биологиялық және химиялық процестер. Олардың қарындары қүрылысы жағынан өте күрделі, төрт бөлімнен түрады. Сондықтан көпбөлімді қарындар түріне жатады. Қарынның алдыңғы үш бөлімінде механикалық (қарындағы азықты кекіру арқылы ауыз қуысына қайтарып үсақтау, қарын ішіндегі азықты аударыстыру, сығу, езгілеу) және биологиялық (бактериялар- дың, қарапайымдылардың, үсақ саңырауқүлақтардың көмегімен азық қүрамындағы химиялық жолмен қортылмайтын күрделі көмірсудан түзілген өсімдік талшықтары — клетчатканы ыдырату) процестер жүреді. Қарынның осы алдыңғы үш бөлімі (мес карын, жүмыршақ, қатпаршақ) алдықгы қарындар— ргоѵепігісиіиз — деп аталады. Ал, қарынның төртінші бөлімі — үлтабарда механикалық және биология- лық жолмен өңделген азық химиялық жолмен қорытылады. Дамуы жағынан мес қарын мен жүмыршақ біртектес. Сондықтан, оларды кейде бір атаумен — мес қарын жумыршақ бөлімі — гитіпогеіісиіит — деп те атайды (41-сурет). Қарын бөлімдерінің орналасуы Ересек жануарларда мес қарын көлемі жағынан бірінші орында. Ол қүрсақ қуысының сол жақ жартысын толығымен алып жатады. Мес қарын 6-шы қабырғааралық түстағы диафрагмадан жамбас қуысының кіреберісіне дейін созылып жатады. Оның қабыреалық беті— Гасіез рагіеіаііз — сол жақ қүрсақ кабырғасымен, ал ішкі вис- церальды беті — /асіез ѵізсегаііз — ішектерімен жанасады. Мес қарынның дорсальды иіні— сигѵаіига сіогзаііз — диафрагма мен бел бүлшықеттеріне байламдармен байланады, ал вентральды иіні— сигѵаіига ѵепігаііз — қүрсақ қуысының венртальды қабырғасымен жа- насады. Жүмыршақ диафрагманың артқы жагында семсерше есінді үстінде орналасады. Ол 6—7-ші қабырғааралық түста жоғарғы жағынан ба- 144 ѵьір мсн қатпаршақпен, ал оң жағынан бауыр және диафрагмамен жанасады. К.атпаршақ қүрсақ қуысының оң қабыргаастылық аумагында жа- ілды. Оның сол жагында мес қарын, оң және жогаргы бетінде бауыр, гомі-нгі бетінде үлтабар орналасады. Үлтабар қүрсақ қуысының оң қабырғаастылық аумағында орна- 'і.к қан. Кейде ол семсерше өсінді аумагына дейін жетеді. Үлтабардың ♦ іңішкерген пилорикалық үшы оң жақ қабырға доғасының бойымен I! ші қабыргааралық түсқа дейін көтеріліп, сәл ғана алга қарай і>,рмлады Да, 9—11-ші қабырғааралық түста он екі елі ішекке өтеді. Ү і габардың оң жағы бауырмен, сол және алдыңғы беті мес қарынмен + .іпасады. Оның артқы жағында ішектер жатады. Мес қарын (рубец) — гитеп — дорсальды және вентральды екі ^чптан— зассіз «Іогзаііз еі ѵепігаііх — қүралады. Оларды бір-бірінен мес қарьганың сыртқы оң және сол бүйірлерінде орналасқан үзынша сайлар—зиісиз Іоп^ііисііпаіе сіехіег еі зіпізіег, ал қарынның алдыңғы жөне артқы жағындагы краниальды және каудальды көлденең сай- іар— зиісиз сгапіаіік еі саисіаііз — бөліп түрады. Қарынның ішкі кілегейлі қабығы бетінде жоғарыда аталган сайларга қарама-қарсы жатқан аттас қатпарлар— рііа Іоп^ііийіпаііз дехіга еі зіпізіга, рііа і гапіаііз еі саидаііз — көрінеді. Бүл қатпарлар аралыгьшда мес қарынның ішкі тесігі— озііит іпігагитіпаіе — болады. Мес қарынның бүйір беттерінде үзынша сайлармен қатар, оң және сол қосымша сай- лар— зиісиз ассеззогіиз сіехіег еі зіпізіег — болады. Бүларда ішкі кілегейлі қабық беттеріңдегі оң және сол қосымша қатпарлар— рііа ассеззогіа сіехіег еі зіпізіег — сәйкес орналасады. Аталган сайлар мен қатпарлар олардың аралығында жатқан мес қарын аралшасын— іпзиіа гитіпіз — түзеді. Мес қарынның артқы екі бүйіріндегі үзынша сайларға тік бағытта дорсальды және вентральды тәждік сайлар— зиісиз согопагіиз сіогзаііз еі ѵепігаііз — етеді. Бүл сайларға да қарама- қарсы ішкі кілегейлі қабық бетінде аттас қатпарлар— рііа согопагіа сіогзаііз еі ѵепігаііз — жатады. Осы аталған сайлар мен қатпарлар мес қарынның каудодорсальды және каудовентральды туйық қапшаларын— зассиз сесиз саисіосіогзаііз еі сашІоѵепігШз — беліп түрады. Мес қарынның алдыңғы жағындағы сыртқы краниальды сай мен ішкі аттас қатпар мес қарын кіреберісін— аігіит гитіпіз және крани- альды-вентральды қалташаны— гесеззиз ѵепігаііз — беліп түрады. Мес қарын кіреберісіне еңеш жалғасады. Мес қарын кіреберісі жүмыршақтан мес қарын-жүмыршак сайы мен ішкі кілегейлі қабық бетіндегі аттас қатпар — зиісиз гитіпогеіісиіагіз, рііа гитіпогеіісиіагіз — арқылы белінеді. Бүлардың аралыгьгада мес қарын-жумыршақ тесігі— озііит пшгіпогеіісиіаге — жатады. Мес қарьганың кілегейлі қабығы кепқабатты жалпақ эпителиймен астарланған. Кілегейлі қабықтың қарын қуысқа қараган бетінде емізікше бүрлер — раріііа гитіпіз — орналасады. Эпителий астында езіндік пластинка, оның астында кілегейліасты қабат орналасады. Олар борпылдақ дәнекер тканьнен түзілген. Кілегейлі қабықтың ет қабаты жетілмеген. Оның орнында тек бірыңғай салалы ет тканінің жеке клеткаларын кездестіруге болады. Ет қабығы сыртқы үзынша, ішкі сақинаша қабаттардан түзілген. Бүл қабаттарды бірыңғай салалы ет ткані қүрайды. Сыртқы сірілі қабық мес қарынның екі бүйіріндегі үзынша сайларда тоғысып, үлкен шарбыга айналады. Қарынның вен- тральды қабы шарбы қапшыгында жатады. Қой мен ешкінің мес қарындарының вентральды қабы дорсальды қабына қарағанда үзындау келеді. Жүмыршақ (сетка)— геіісиіит — көлемі жағынан ірі қара малда қатпаршақтан кіші, үсақ малдарда, керісінше, үлкен болып келеді. Жүмыршақ мес қарынмен мес қарын-жүмыршақ тесігі, ал қатпаршақпен саңылау тәрізді жумыриіақ-цатпариіақ тесігі — озііигп геіісиіоогаазісит — арқылы қатысады. Жүмыршақта алдыңғы диафрагмальды беті — /асіез йіарһга&тайсит, артқы іиітік висце- ральды беті — Гасііз ѵізсегаііз және дорсальды жағында жумыршақ иіні — сигѵаіига геіісеіі — болады. Өңештен жүмыршақ қабырғасына қарай жүмыршақ сайы — зиісиз геіісиіі — өтеді. Оның екі жиегінде оқ және сол ерпеулер— ІаЬіит ёехігит еі зіпізШт — мен олардың аралығында сай тубі — һіпйиз зиісі геіісиіі — болады. Ернеулердің негізін үзынынан, ал сай түбін көлденеңінен орналасқан етті клетка будалары түзеді. Жүмыршақ сайы өңештен қатпаршаққа дейінгі ара- лықта спираль тәрізді бүралып жатады. Осының нәтижесінде жүмыр- шақ сайының оң ернеуі қатпаршаққа өту алдыңда оның сол жагына ауысады. Жүмыршақтың кілегейлі қабыгы кепқабатты жалпақ эпите- лиймен астарланған. Кілегейлі қабық қабаттарының қүрылысы мес қарынның кілегейлі қабығына үқсас. Жүмыршақтың кілегейлі қабығындағы қозғалмалы қатпарлар пішіні көпбүрышты жүмыршақ торламасын— сеііиіае геіісиіі — түзеді. Торлама жиектерін жумыр- шақ қыршалары— сгізіае геіісиіі — қүрайды. Бүл қыршалар мес қарынға жақындаган сайын мес қарын бүрлеріне үқсас бүрлерге, ал жүмыршақ сайының қатпаршаққа ашылар алдыңда торламадан түзілген кейбір бүрлер үзарып, мүйізденіп, тырнақша бурлерге— раріііае гегісиіі — ауысады. Жүмыршақтың ет қабығы сыртқы (көлденең), ішкі (үзынша) қабаттардан түрады. Жүмыршақ сыртынан сірілі қабықпен қаптал- ған. Қатпаршақ (книжка)— отазит — пішіні дөңгелекше келген ал- дыңғы қарынның бөлімі. Ол жүмыршақты үлтабармен жалғастырып түрады. Қатпаршақ жүмыршақ пен үлтабардың бір-бірінен жіңішкелеу келген мойны— соііит отазі — арқылы бөлінетін жерінің үстіңгі бетінде орналасады. Қатпаршақтың да қарынның алдыңғы бөлімдеріне тән қабырғалық, іштік (висцеральды) беттері және дор-сальды иіні— сигѵаіига сіогзаііз — болады. Қатпаршактың қуысы жүмыршақпен жүмыршақ — қатпаршақ тесігі — озііит геіісиіоотазісит, үлтабармен қатпаршақ-ултабар тесігі — озііит отазоаЬотазісит — арқылы қатысады. Бүл тесіктер езара қатпаршақ сайы — зиісиз отазі — арқылы жалғасады. Қатпаршақ- тың аталған сай өтетін бөлігін, оның тубі немесе қатпаршақ негізі— Ьазіз отазі — дейді. Қатпаршақтың кілегейлі қабығы көпқабатты жалпақ эпителиймен астарланған. Кілегейлі қабықтың ішкі бетінде жапырақша тәрізді жалпақ қатпарлар болады. Олар қатпаршақ негізімен біріге отырып, 146 ► .ин.і|)т;іқ езегін — сапаііз отакі — түзеді. Бүл өзек одан әрі 11 іі.і|)ш;іқ-үлтабар сайына — зиісиз отазоаЬсІотазісиш — жалғасып, ипііі.іршақ-үлтабар тесігінің төменгі жиегін қүрайды. Қатиаршақ жапырақшалары бетінде азықты сығып үсақтау *ы імггін атқаратын буртіктер—раріііае отазі — орналасады. Пішіні мгіі колеміне қарай қатпаршақ жапырақшалары төрт түрге бөлінеді: үлксн, орташа, кіші және тым кіші. Тым кіші жапырақшалар үлкен ніырақшааралық қалташа — гесеззиз іпіегіатіпагез — түбінде ор- ніілнсады. К.атпаршактың ет қабығын да бірыңғай салалы ет ткані түзеді. Ол іыртқы үзынша, ішкі көлденең кабаттардан түрады. Ішкі көлденең ет кпбаты қатпаршақ-үлтабар тесігі қабырғасында қысқыш етке айнала- дм. Қатпаршак сыртынан сірілі қабықпен қапталған. Қатпаршактың үлкен жапырақшаларының саны ірі қара малда — 12—14; қойда—9—10; ешкіде—10—11 болады. Үлтабар (сычуг)— аЬотазит — көпбөлімді, қарынның химиялық +.олмен азықты қорыту процесі басталатын бөлімі. Сондықтан оны иагыз қарын деп те атайды. Үлтабардың пішіні алмүрт тәріздес болып келеді. Көлемі жағынан ол ересек жануарларда екінші, ал жас төлдерде бірінші орында. Үлтабардың қабырғалық (париетальды), іштік (висцеральды) осттері, улкен және кіші иіні, денесі және тубі— согриз еі Гипсіиз аЬотазі — болады. Ол қатпаршақтан кең қуысты болып басталып, пилорикалық бөлікке дейін жіңішкеріп келеді де, дорсальды бағытта (ол иіліп, он екі елі ішекке ауысады. Үлтабардың пилорикалық болігінің он екі елі ішекке ауысар жерінде пилорус (қақпаша) қысқыш еті— зрһіпсіег руіогі — орналасқан. Ол кіші иін жағында аастық— Іогиз руіогісиз — тәрізді төмпекше түзеді. Үлтабардың кілегейлі қабығы бірқабатты призма тәрізді эпите- лий тканімен астарланған. Кілегейлі қабығындагы кардиальды, фун- дальды және пилорикалық бездер қарын сөлдерін бөледі. Бүлар орналасқан аймақтар ішіндегі ең көлемдісі фундальды бездер ай- мағы. Кілегейлі қабықтың ішкі бетінде иірімді үзынынан орналасқан цатпарлар — ріісае зрігаіез аЬошазі — болады. Осы қатпарлар қатпаршақ үлтабар тесігі маңьшда бір-бірімен бірігіп, тесік ішінде екі үлкен қатпар түзеді. Бүл қатпарлар ултабар желкені — ѵеіа аЬотазіса — деп аталады. Үлтабар желкені үлтабар қуысында қорытылып жатқан азықтың кері қатпаршаққа өтуіне жол бермейді. Иірімді қатпарлардың саны ірі қара мал үлтабарында —12—16, қойда —13—15, ешкіде—16—17 болады. Үлтабардың ет қабығы сыртқы үзынша, ішкі сақинаша қабаттарынан түзіледі. Үлтабардың пилорикалық бөлігіне қарай сақинаша қабаты қалыңдап, қақпаша (пилорус) қысқыш етін жасай- ды. Үлтабарды сыртынан сірілі қабық қаптап, оның үлкен және кіші иіндерінде тоғысып, аттас шарбыларға айналады. Аш ішек Аш ішек (тонкая кишка) — іпіезііпит Іепис — қарын мен бүйеннің аралығында орналасқан азық қорыту жүйесінің ортаңгы бөлігі. Орналасу орны мен ондағы азық қорыту процесінің жүруіне байланысты аш ішекті үш белікке бөледі. Олар: он екі елі, ащы және мықын ішектері. Азықтың белсенді қорытылуы осы аталған аш ішек бөліктеріне бөлінетін сөлдердің қүрамындағы ферменттердің қатысуымен жүреді. Азық қорыту бездері орналасу орыны мен қүрылысына қарай қабырғалық және қабырғадан тыс орналасқан бездер болып екі топқа бөлінеді. Қабырғалық бездер ішек қабырғасының кілегейлі қабығында орын тебеді. Қабырғадан тыс орналасқан бездерге бауыр мен үйқы безі жатады. Бүл бездер де қабырғалық бездер сияқты аш ішек қабырғасынан дамиды. Қүрылысының тым күрделенуіне байланысты кейіннен олар ішек қабырғасынан жеке қомақты мүшелер ретінде жетіледі. Осьшың нәтижесінде аш ішек қуысымен олардың тек езек- тері арқылы тікелей он екі елі ішекке қүйылады. Бүла селдердің қүрамындағы әр түрлі ферменттердің әсерінен азықтағы қоректік заттар (белоктар, майлар, кемірсулар) ездерінің қарапайым мономер- леріне ыдырап, аш ішек бүрлеріндегі эпителий қабаты арқылы соры- лып, қанға және лимфаға сіңіріледі. Сондықтан, аш ішектің қабырғасы қан және лимфа тамырларымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Аш ішектің ішкі бетіндегі кептеген қатпарлар мен бүрлері ішкі беті ауданының келемін арттырады. Қабылдайтын азықтың түріне (жануар текті, есімдік текті, ара- лас) байланысты үй жануарлары ішектерінің үзындығы әр түрлі бола- ды. Жануар текті азықпен қоректенетін жануарлардың ішегі қысқа, ал есімдік текті азықпен азықтанатын жануарлардың ішегі ете үзын болады. Талғаусыз жануарлар (мысалы шошқа) ішегінің үзындығы орташа болып келеді. Аш ішектің қабырғасы басқа да түтікті ағзалар сияқты үш қабықтан қүралған. *Аш ішек кілегейлі қабьіеының— Іипіса тисоза — ішкі бетінде барқыт түгіне үқсас усақ бурлер— ѵеііі іпіезііпаіез — болады. Кілегейлі қабықты ішек қуысы жағынан бірқабатты призма тәрізді эпителий астарлайды. Эпителий қабатының астында езіндік пластин- ка қабаты (борпылдақ дәнекер ткані) жатады. Кілегейлі қабықтың үшінші етті қабаты бірыңай салалы ет тканінен түзілген. Осы қабаттың етті клеткалар будасы жиырылып, кілегейлі қабықты қатпарландырып түрады. Тертінші қабат — борпылдақ дәнекер тканьді кілегейасты негіз аш ішекте жақсы жетілген. Ішектің кілегейлі қабығында ас қорыту селін белетін қабырғалық бездер болады. Оларға эпителий қабатындағы кілегей белетін бір клеткалы бокал тәрізді бездер, кілегейлі кабықтың езіндік пластинка- сында орын тепкен, жалпы ішек бездері— іпіекііпаіез — және тек он екі елі ішек қабырғасының кілегейасты негізінде орналасқан — он екі елі ішек бездері — §11. сіиосіепаіез — жатады. Кілегейлі қабықта азық қүрамыңда болатын микроорганизмдерді жойып, қорғаныс қызметін атқаратын лимфа түйіндері де кездеседі. 148 жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|