Жұмыс бағдарламасы «Адам анатомиясы»

Вестибулярлык ядролар торлы қүрылым арқылы кезеген жә-не тіл-жүтқыншақ нервтері ядроларымен байланысқан. Сон-дықтан вестнбулярлық аппараттың тітіркенуі кезінде бис ай-налғанда көбіңе тамыр сокуы баяулауы, артернялык, қысымньш. түсуі, лоқсу, қүсу, аяқ қолдың мүздауы, беттін бозаруы, суык тер шыгуы және т. б. сияқты вегетативтік реакция қосарлана жүреді.

Вестибулярлык жолдар тепе-тендікті сақтауда өте иаңыз-ды, тіпті көру мүмкш емес жағдайда, адйм басын қалыпты жағдаііда сақтауға мүмкіндік береді.

Бастың орналасу қалпын саналы түрде анықтау үшін вести­булярлык ядродан неГфон айқаскан жол үшінші таламусқг., одан эрі бас миы қыртысына барады. Гравитация анализато-рының кыртыстық ушы тебе және саман бөліктерінің кырты-сыпда шашырак орналасқан деп есептеледі.

Вестибулярлык аппаратты тиісінше жаттыктыру үшкыштар мен ғарышкерлерге үшу кезіндегі күрт к.озғалыстар мен дене қалпынык озгерістеріне бейімделуге мүмкіндік береді. Соитіп, гравитация анализаторы бірыңғай есту және тепе-тсңдік мүше-сіиің бөлігі емес, жердің тарту күші мен деиенІк кеңістіктегі орналасу қалпының дербес анализаторы болып табылады.

5.4. Әдебиеттер тізімі.

Негізгі әдебиеттер.

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989

3. 
   Көз алмасы, камералары, қабаттары.
   
4. 
   Торлы қабат, микроскопиялық құрылысы.
   
5. 
   Көру анализаторы. өткізгіш және орталық бөлімдері.
   

Қарапайым жануарларда мұндай клеткалар бүкіл денеде шашырай ормаласқан (қарапайым «көзшелер>), ал қейін нерв келетін сезімтал клеткалармсп эстарланған (торлы қабық) шұңкыршақ пайда болады. Оныртқасыз жануарларда шұцқыр-дык алдыидп торлы қабықшаға түсетін жарык сәулелерін шо-гырламдыруға арналған жарық сындырушы орталар (квзбүр-шақ) пайда болады. Көздері барынша дамыгаи омыртқалы жануарларда.бүлармен катар кезді козғалтатын бүлшықеттер жоие қорғаныш бейімдІктері (қабақ, жас аппараты) панда бо­лады.

Омыртқалы жануарларға тәи бір ерекшелік мынада: каздіц арнаулы клеткалары] бар жарык, сезгіш қабығы (торлы қабы-ғы) тікелей эктодермадан емес, томпаю арқылы алдынгы ми қуықшасыиан дамиды.

Қәру анализаторы дамуьшың бірінші кезеңінде (балықтар-да) онын шеткі үшында (торлы қабык) таяқша піиііндес жГі-рықсезгіш клоткалар болады, ал керу орталықтары тек ортан-гы мида ғана орналасады. Мұндай керу мүшесі тек жарықты сезІп, заттарды ажыратуға ғана қабілетті.

Қүрылықта тіршілік ететін жануарларда торлы кабық жа-ка жарықсезгіш клеткалармен — сауыт тәрізді клеткалармен толығып, аралык, мнда, ал сүтқоректілерде ми қыртысында Да жака көру орталықтары. пайда болады. Осының нәтижесінде көз түрлі түстерді көріп ажырату кабілетінс не болады. Мұііыц барлыгы біріиші сигнал жүиесімен байланысты. Ақырында. адамда мн қыртысында ец жоғары көру орталықтары ерекше дамып, солардыц арқасында онда көру образдарьшеп баила-нысқан дерексіз ойлау жоііе жазбаша сөз пайда болады. Бүлар адаМға ғана тән екінші сигнал жүйесівің,құрам бөлігі.

Қөз эмбриогенезі жалпы алғанда былай жүреді. Алдыңғы мп қуығынык (оныц аралық ми беретін бөлігіпің) қабырғасы-нын бүйір томпактары жандарына карай созылып, ішінде жі-ңішке қуысы бар аяқша арқьільг ми қуысымен жалғасатын екі көз қуықшасыи түзеді. Аякшадан көру нерві, ал көз куыкша-сынын шеткі бөлігІнен торлы қабык. түзіледі. Квз бүршағыныц дамуына байланысты көз қуықшасынын, алдынғы бөлігі аяқша-ға қарай ойыстанады, соныц нэтижесінде қуықша кос қабыр-галы «көз бокалына» айкалады.

ЕкІ жапыракша «бокал» жнегімде біріне бірі ауысып, қара-шық бастамасы түзіледі. *Бокалдын> сыртқы (ойыстанған)

жасапырақшасы торлы кабықтың пигментті кабатына, ал ішкі жапы-ракшасы жарықсезгіш қабатына (меншікті торлы кабык) айналады. «Көз бокалыныц» алдыңғы бөлі-гіиде оның қуысында орналасатын көэ бұршағы, ал көз бұршағы ар-тыида шыны тэрізді дене түзіледі. Көздін сырткы — тамырлы, ақ қабық ж&не мөлдір қабықтары «көз бокалын» көзбұршақпен бірге қоршап жатқан мезодермадан да-миды. Мезодерманың сыртқы, ты-гыздау қабатынан мелдір қабық пеп кос<] ақ қабык, ал Ішкі тамыр-ларға бай қабатынан кірпікті дене, мүрлы қабыкпоп коса choroidea паЙда болады. Үрық көзінің алдын-гы бөлігінде екі қабат бір-бірінен бөлінетіидіктен алдынғы камера пайда болады. Мезодерманьщ бүл жердегі сырткы қабаты мелдірле-піп, мөлдір қабық түзеді. МөлдІр кабыкты алдынан жабатын экто-дермалан қабақтың ішкі бетіне ауысатын конькжктнванын, эийте-лиі түзіледі.

Коз алмасы

Көз алмасы коз шарасында жайғасқан шар тәрізді дсне. Көз алмасында мөлдір қабыктын, ең дөнес нүктесіне сәйкес келетіи алдынғы полюсті жоне көру нерві шығатын жерден латераль-ды жаткан артқы полюсті ажыратуға болады. Екі полюсті қо-сатын түзу сызык оптикалық немесе сыртқы көз білігі — axis opticus —деп аталады. Оныц мвлдір қаиыктыц арткы беті мен торлы қабық арасындағы бөлігі ішкі көз білігі деп аталады. Ешкі'кез білігі сүйір бұрьші жасай сырткы көру білігімен ай-қаса,ды, керу білігі қарап-көріп отырған заттан гүйін нүктесі арқылы торлы қабыктың орталық шұңқырыадағы ен. жақсы көрінетін жерге келеді. Көз алмасы шеңбері бойымен екі по-люстІ косатыи сызықтар — меридиандар, ал оптикалық білікке перпендикуляр жазыкіық көз алмасын алдыңғы жәие арткы жартыларға бөлетіи көз экваторын түзеді. Экватордыц горизонтальды диаметрі сыртқы коз білігһіен біршама кысқалау (сырт-

қы көз білігі ІА мм-ге, ал экватордын. горизонталь диямстрі 23,6 мм-ге тең, ад вертикаль диаметрі одам да кішілеу —■ 23,3 мы). Қалыпты көзде ішкі көз білігі 21,3 мм, жақыкнан кө-ретіндердің көзінде ол уэындау, ал алыстан көротіндердіц кө зінде қысқалау. Осы себепті жакыннані жақсы көретіндерде тұйісетін еоулелердІң фокусы торлы қабықтың алдында, алыс­тан жақсц квретіндерде оныц артында жатады. Мундай ауыт-куларды жою үініц, көзілдірік арқылы тиісті уіілсстіру қажет. Көз алмасы онын. ішкі ядросын қоршал ясатқан уш: сыртқы талшықтіл ортаңғы тамырлы жопе Ішкі торлы қабықтардан ку­ра лады.

I. Талшықты қабық — tunica fibrosa bulbi — көз алмасыц сыртыман каусырып, қорғаныш қызметін атқарады. Окың арт-қы үлкен бөлімі ақ кабык, ал алдьщғы бөлімі молдір қабық деп аталады. Талшықты қабықтыц екі болігі бір-бірінен цнрку-лярлы жүлге siilcus sclerae арқылы бөлінсді (30-сурет).

1. Ақ қабық—sclera - тыгы.ч донекер ткані.нсн тұрады жә-
не ақ түсгі болады. Оның скІ қабық арасындағы кәрінетіи бөлІ-
гі кунделікті өмірдс кәздіқ ағы дегем атгтен белгілі. ₍ Молдір
қабықпек шенарада, ақ қабықтыи қабатында дәнгелек вена
қойнауы ~ sinus venosus sclerae — өтеді. Жарық көз алмасы
ішінде жататъні торлы қабықтың жарықсезгіш элементтерінс
деііін жетуге тиіс болғандықтан, талшықты қабықтың алдыңғы

бөлімі иөлдірленіп, мөлдір қабыққа анналады.

2. Мвлдір қабық — cornea — ақ қабықтьщ тікелей жалгасы.
мөлдір, декгелек, алдына қарай дөцес те, арт жағына қарай
ойыс табакша тәрізді, ол сағат әйнегіне ұқсаган, өзіпіц жиегімен — limbus corneae — ақ қабык,тық алдынғы бөліміне еніп

тұрады.

1. 
   Меншікті тамырлы қабық — choroidea — тамырлы кабык,-
   тын артқы, үлкен бөлімі| болып табылады. Аккомодация кезін-
   де — choroidea-нын үнемі жылжып түратындығынан бүл жерде
   екі кабық арасында санылау тәрізді лимфалык кеқістік — spa-
   lium perschoroideale түзіледі.
   
2. 
   Кірпікті дене — corpusciliare — тамырлы кабыктын алдың-
   ғы жуандаған бөлігі, ииркулярлы буылтық түрінде ақ қабық-
   тың мөлдір кабыкка ауысатын аймағында орналасады. Кірпік-
   ті дене кірпікті шенбердін — orbiculus ciliaris — арткы жиегімен
   тікелей choroidea-мен жалғасады. Бұл жер торлы қабыктың ога
   serrata-сына сәйкес келеді. Кірпікті дене алдынғы жағына»
   нүрлы қабықтың сыртқы жиегімегі жалғасады. Corpus ciliare-
   нік, кірпікті шеқбердіқ алдында 70-ке таяу жіңішке радиарлы
   орналаскан, акшыл түсті кірпікті всінділері — processus cilia-
   res — болады.
   

пейді.

3. Нұрлы кабык — iris — тамырлы кабықтын. ең алдыңғы бөлігін құрайды және дөңгелек, қарашык — pupilla деп ата-латын тесігі бар, тік тұратып шеңбер тәрізді табақша. Қара-шық оның дэл ортасында жатпай;іы, сәл мүрын жағына карай ығысқан. Нұрлы қабык көзге келетін жарық мшішерін реттей-тін диафрагма қызметін атқарады, сол себецті қарашық күшті жарық тускенде жиырылып, жарык азайғанда кекейеді. ӨзінІң сырткы жиегі — margo ciliaris — арқылы нұрлы кабык кірпікті дене жупе ақ қабықпеп байланысқан, ал карашықты қоршап жатқан ішкі жиегі — margo pupillaris — бос жатады. Нүрлы ка-бықтың мөлдір кабыкқа караған алдыңгы бетін — fades ante­rior және көзбүршакка жанасып жатқан артқы бетін — facies posierior-ды ажыратады. Мөлдір кабық арқылы көрінетін ал-дыңғы бетіиік бояуы әр адамда әр түрлі, адам көзінің түсі со-ған байланысты. Қөздін түсі нүрлы қабықтың беткі кабаттарын-дағы пигменттін. мөлшеріые қарай қалыптасады. Егер пигмент көп болса, көздін түсі қоңыр түстен (қой көз) қара түске дейін, егер пигмент қабаты нашар да мыса иемесе тіпті болмаса, кері-сіншс, аралас жасыл-сұрғылт және кегілдір рецдер пайда бола-ды, бүл негізінен нүрлы қабықтын арт жағында ориаласқан торлы қабық қара пигментіпіқ' мөлшеріне байланыеты 'болады. Диафрагма ролін атқаратыи иүрлы қабықтын тамаша козғал-ғыш касиеті бар, бүл онын. қүраушы бөліктершің нәзік бейім-делгендігі және үйлесімділігі арқилы іске асады.

Мәселен, нүрлы кабықтың негізі — stroma iridis —тор тәріз-ді дәнекер тканьнен түрады, онілк Ішінде шеттсп қарашықка Карай баратьш та.мырлар аралас орналасады. Бүл тамырлар қү-рамында серпінді элементтер бар. Олар (стромаішн. ләпекер тканінде серпінді талшықтар болмайды) дәиекер тканьмен бір-ге оғаи көлемііі онай өзгертуге мүмкіндік беретіп нұрлы қа-быктың ссрпімді қанқасын түзеді.

Нүрлы кабықтың өзі строма қабатында жаиғаскан бүлшык,-ет жүйесі аркылы қимыл-козғалыстар жасайды. Бүл жүйе бір-ыңғай салалы бүлшықет талшықтарынан тұрады, олардың бір белігі қарашыкты айнала орналасып, оны тарылтатын бүлшық-ет —m. sphincter pupillae — түзеді, ал бір бөлігі қарашық тесі-гінен радиарлы тарай шығып, қарашық үлкемтетіи бұлшықет — m. dilatator pnpillae — түзеді. Екі бұлшыкет те өзара байла-нысқан жоне бір-біріне эсер етеді: сфинктер кенеЙткішті созады, ал кенейткіш сфиниктерді жазады. Осының арқасында әрбір бүлшықет өзініц бастапкы қалпына қайта келеді, осы ар­кылы нүрлы кабыктын. жылдам қозғалыстар жасауы қамтама-сыз етіледі. Бүл бірықғай салалы бүлшыкет жүйесінін КІрпікті денеде — punctum fixum — орналасады. М. sphincter pupillae n. oculomotorius қүрамында көзкозғалткыш нервтіқ қосыміла ядросынан келетін парасимпатикалық талшықтармен, ал in. di-

Диафрагманың жарык откізбеіітіндігІ оның артқы бетінде екікабатты пигментті эпителнйдің болуы аркылы жүзеге асады. Оның сұйыкпен шайылып түратын алдыңғы бетІ алғы камера эпителиімеп жабылған.

Тамырлы қабықтың талшықты және торлы кабык. арасында орналасуы оныц пигментті қабатының торлы қабыкқа келетін артық сәулелерді түтып калуыиа және тамырлардын. кез алма-сьшын, барлық қабаттарында таралуына қолайлы жағдай ту-ғызады.

Тамырлы кабықшаның нервтерінде сезімтал парасимпатика-лык жоне симпатикалық талшықтар бар.

III. Top немесе торлы қабық — retina — көз алмасынын үш қабығының ең ішіндегісі, ол тамырлы қабықка қарашықка де-йін жанасып жатады. Баска қабыктардай емес, ол эктодерма-дан пайда болады (көэдің дамуы туралы материалды караңыз) жәие өзінің паііда болу тегіне карай екі: пигменті бар сырт-қы — pars pigmentosa және ішкІ — pars nervosa беліктерінен түрады. Ішкі бөлІк өзІнің қызметі мен қүрылысы жағынан екі бәлімге бөлінеді: арткы бөлімІнде жарықсезгіш элемеиттер бар да — pars optica retinae, ал алдыиғы бөлімінде ондай элемент-тер болмайды. Олардың- арасындағы шекара choroidea-ның кір-пікті дененің orbiculus ciliaris-не ауысу денгейінде орналасқан тісті жиек — ora serrata аркылы өтеді. Pars optica retinae тіпті өте мөлдір, тек өлікте ғана күңгірттенеді.

Офтальмоскоп' аркылы тірі адамнын. көзін карағанда, оның түбі мөлдір, торлы кабық тамырЛы кабықтағы қаннын әсерінен кызыл-қошкыл болып иәрінеді. Осы кызыл фонда көз түбінде көру нервініцторлы кабықтан шығатын жері болып табылатып ақшыл дөнғелек д!ақ көрінеді. Қәру нервісінін. торлы қабықтан шығатын жері көру нервінін. дискісі —discus n. optici деп ата-лады. Оныц ортасыида кішкене ойысы — excavatio disci — бар. Айнәнен қарағанда осы ойыстан шығып торлы кабықка кететін тамырлар да жақсы көрі.недІ.

Керу нервінің талшыктары өздерініқ миелинді қабығынан айрилып, дискіден барлык жакка карай pars optica retinae боііымен таралады. Диаметрі 1,7 ым-ге жуық көру нерві көздін, артқы полюсінен сэл медиальды (мүрынға каран) орналасады. Одан латеральды жэне сонымен қатар, арткы полюстен сәл са-май жаққа карай келдеиеңі I мм сопак пішінді алаң түріндегі macula деп аталатын дак байкалады. Оның ортасында нүкте тә-різді шүнкыры — fovea centralis — бар жэне ол тірі адамда қызыл-қоңыр түске боялған. Бүл көздін. ен өткір жері.

Торлы кабықта шеткі үштары таяқша мен сауытка үксайтын жарықсезгіш клеткалар жатады. Олар пигментті кабатқа жа-паса торлы қабықтық сыртқы қабатында орналасқандықтап, жарык сәулелері оларға жету үшін бүкіл торлы кабык қабаты-нан әтуі керек. Таякшаларда көру пурпуры дейтін болады, олар

Көздің ішкі ядросы

Көздің Ішкі ядросы мөлдір жарықсындыркыш орталардан: кескінді торлы қабықта құруға арналған шыны торізді денедсн, көзбұршактан және көздің тамырсыз түзілістерін коректендіру-ге арналған, көз камераларын толтырып тұратын сулы ылғал-дан тұрады.

А. Шыны тәрізді дене — corpus vitreum—көз алмасы куы-сын торлы қабықтан ішке карай толтырып тұрады. Ол іркілдек келген (желеге ұқсас), көзбүршакгын артында жататын мөлдір зат. Көзбүршактын батып тұруы себепті шыны тэрізді дененік алдыңғы беткІ жиектері арнаулы жалғама арқылы көзбүршак капсуласымен қосылатын шүңқыр — fossa hyaloidea — түзеді.

Ә. Көзбүршақ — lens — көз алмасының тым манызды жа-рыксындырғыш ортасы. Ол мүлде мөлдір және тшіні жасымык немесе косдөнесті шыны тәрізді. Алдыцғы және артқы беттері-нін орталык нүктелері полюстер — polus anterior et posterior — деп аталады. Ал көзбұршак.тық екі бетінің бір-біріне ауысатын шеткі жиегіне экватор деген ат берілген. Алыска караған кез-де, көзбүршақтыц екі полюсті косатын білігіпіц үзындыгы 3,7 мм, ал аккомодация кезінде көзбүршактын дөаестеу пішін-ге келгендегі үзындығы 4,4 мм. Көзбүриіақтыц экватор жазык-тығы оптикалық білікке тік бүрыш жасан түрады, алдыңғы беті нүрлы кабыкшаға, артқы беті шыиы тәрізді денеге жанасып жатады.

Көзбүршақ жүка, мүлде мөлдір құрылымсыз капсула — сар-sula tentis-пен жабылған сол қалпында ерекше жалғама — нір-пікті белдікше — zonula ciliaris-пен бекітіледі. Белдікше көзбүр-шақ капсуласынан кірпікшелі денеге барып, сол жсрде негізінен кірпікті өсінділер арасында жайғасатын көптеген жінішке тал-шықтардан қүралады. Жалғама талшықтары арасында көз ка-мераларымен қатынасатын сұйыкка толған белдікше кецістік-тері -— spatia zonularia — орналасады.

Көзбүршак өзінің капсул асының серпімділігі арқасыида алысқа немесе жакынға қарауымызға байланысты, өзінің дөнес-тігін өзгертіп отырады. Бүл қүбылыс аккомодация деп атала­ды. Бірінші жағдайда (алысқа карағанда) көзбүршак. кірпікті белдікшенің керілуінен біршама жазылады, екінші жағдайда, жакынға карау керек болғанда, кірпікті белдікше m. ciliaris-тін. жиырылуы әсерінен көзбұршак капсуласымен бірге босан-сып, көзбүршақ біраз дөнестенеді. Сонын аркасында жақын орналасқан заттан шыкқан сәулелерді көзбүршак көбірек сын-
дырып, олар торлы кабықта қосылады. Көзбұршақта, шымы тә-різді денедегі сняқты, тамырлар болмайды.

Б. Көз камералары. Нүрльт қабыктың алдыңғы беті мен мөлдір қабыктын арткы жағы арасындағы кеңістік көз алмасы-нын алдынғы камерасы — camera anterior bulbi—деп атала­ды. Қамераның алдынғы және арткы қабырғалары онын шен-бері бойымен, бір жағынзн мөлдір кабыктың ак қабыққа ауы­сатын жері, екінші жағынан, нүрлы кабықшанын. цилиарлы жиеғі түзетін бүрышта түйіседі. Бүл бүрыш — angulus iridocor-nealis — дэнекер жалғамалар (көпіршелер) торы арқылы дөн-гелектенеді. Көпіршелер арасында саңылау тәрізді кеңістіктер жагады. Angulus iridocornealis камерадағы сүйыктың циркуля-циясында үлкен роль атқарады, сүйык. аталған кеністіктер ар-қылы көршілес ак кабык кабатыпда ориаласкан веналык си-нуска барады.

Нүрлы қабыктың арт жағыпда, қүрамына кірпікті белдікше-ніц кеністіктері де енетіи көздін тарлау, арткы камерасы — ca­mera posterior bulbi — орналасады, оны арт жағынан көзбұр-шақ, бүйір жағынан corpus ciliare шектеп түрады. Арткы ка­мера қарашық аркылы алдынғы камерамен катынасады. ЕкІ камерада мөлдір сулы ылғалмен — humor aquosus — толған, ол ылғал ак қабыктың веналык қойнауына ағып отырады.

Көздің косалқы мушелері

Көз алмасынын бұлшықеттерІ. Қөздің козғалыс аппараты алты ерікті (көлденен. жолакты): жоғарғы, теменгі, медмальды және латеральды түзу бүлшықеттерден — mm. recti superior, interior, medialis, et lateralis, жоғарғы және төменгі киғаш бүл-шықеттерден — m.m. obliquus superior et inferior — түрады. ТөменгІ қиғаш бүлшықеттен баска бүлардын, барлыгы көз ша-расынын түбіндегі көру өэегіиін айналасы мен fissura orbitalis superior-re жанасып жаткан белігінде осы жерде жайғасқан ортак сінірлі сақинадан — anulus tendineus communis-тен бас-талады; сіңірлі сақина воромка түрімде а. ophthalmica-мен коса көру нервін, сондай-ак. п.п. oculomotorius, nasociliaris et abdu-cens-терді қоршап жатады.

Түзу бүлшықеттер өздерінік алдынғы үштары арқылы көз алмасынын экваторы алдында, оның төрт жағына бекіп, сінір-лердін көмегімен ақ кабықшамен бітісіп кетеді, Жоғарғы қи-ғаш бүлшыкет мандай сүйектіц fovea trochlearis-ке немесе бар болса spina trochlearis-ке бекігеп талшықты-шеміршекті кішке-не сакина — trochlea — арқылы өтедІ, содан кейін сүйір бүрыш жасай артка және бүйір жакка карай бүрылып, кез алмасына оның жоғарғы латеральды жағында зкватордын артында бекн-ді. Төменгі киғаш бүлшықет көзжас капшығы шұқыршағыныц латеральды шеңберінен басталып, бүйір және арт жағына ка­рай төменгі түзу бұлшыкеттіи алдынғы үшынан төмендеу көз алмасы астына кетеді; оның сінірі көз алмасының бүйір жағы нан экватордын арт жағында ак кабықшаға бекиді.

Түзу бүлшықеттер көз алмасын екі білік айналасыпда ап-налдырады: көлленең білік (m.m. recti superior et inferior) ай-наласында карашықты жоғары иемесе төмен бағыттайды және вертикальды білік айналасында (mm. recti lateralis et media-lis) карашыкты бүйір пемесе медпальды жаққа бұрады. Қиғаш бүлшықеттер көз алмасын сагиттальды білік аймаласьшда аіі-налдырады. Жоғаргы киғаш бүлшык,еғ коз алмасып анналдыра карашыкты төмен және бүііір жакка карай, ал төмепгі бұл-шыкет жнырылып, карашыкты бүііір және жоғары карай ба-гыттайды. Екі көз алмасының да барлык козғалыстары үйле-сімді, ейткені бір кез караған жакка екінші көз де карәйды. Барлык бүлшыкеттер біркалыпты кернеуде түрғанда қарашық тура алға К'ір^апД^ЬІ А^ІІ- ^ек' кәздін де көру сызыгы бір-біріне па-раллельдІ бағытта орналасады (алыска карағанда). Заттарды жақыіінан карағанда көру сызьжтары алдып.гы жагьшда түйі-седІ (көздін копверғенциясы).

Қөз шарасының шел майы меи көз алмасының қымабы. І\ш шарасы canalis options пен жогарғы көз санылауы жанында ми-дыц катты кабыкшасымен бітісігьесетін сүйек кабығымсн — ре-nprbita — астарланған.

Кез алмасыныц арт жағьшда көз шарасында жаткап мүше-лср арасындагы барлык кецістікті алатын шел майы — corpus adiposum ovbilae—жайғасады. Шел майы кез алмасынан оны-мен тыгыз байланысқан vagina bulbi деп аталатын дәнекер тканьді жапыракша аркылы бөлінеді. Қөз алмасы бүлшыкетте-рІнің сіңірлері ак кабықшадағы өздерІ бекитін жерлерғе карай бағыт алып, көз алмасы қынабы аркылы өтеді. Ал бүл кынап олар үшіп жекелеген бүлшықеттердін. шапдырларында созыла-тын кынаптар береді.

Қабактар — palpebrae (грекше Ыерһагоп, осыдан — блефа­рит— мбактың к.абынуы)—көз алмасын алдынаи корғайды. Жоғарғы кабак — palpebra superior — төменгі кабактан үлкен-деу; оныц үстіцгі шекарасы кас — supercilium— мацдаймен шекарада жататын кыска түктері бар тері жолағы. КоздІ аш-канда төменгі кабак, ауырлығы күшімен ғана сәл темен түседі де, ал жоғарғы кабақ оған келетін m. Levator palpebrae superio-ris-тің л^иырылуынан белсенді түрде жоғары көтеріледІ. ЕкІ қа-бактын бос жиегі алдыңг-ы жәие арткы кырлармен — limbus pal'pebralis anterior ct posterior-мен шектелғен. Алдыңгы кыр-дын, дәл арт жағыман кабак, жиеғіиен бірнеше катар кыска кат­ты түктср — кірпіктер (cilia) өсіг шығады. КІрпІктер көздің ішінс бөгде заттың түсіп кетуінен корғанды.

Қабақтардьщ бос жиегІ арасында көз санылауы — rima palpebrarum — жатады,. ол аркылы кабак ашылған кезде көз алмасынын алдынғы беті көрінеді. Көз сацылауынын латераль-ды бұрышы сүйір, медиальды бүрышы дөкгеленген және ол көз жас көлі — lacus lacrimalis — деп аталатьшды түзеді. Оиың ішінде май ткані мен нәзік түкшелерімен коса үсак май бездерІ бар кез жас етшесі (мясцо)—caruncula деп онша дүрыс аталмайтьш тығыз дәнекер тканьдІ пластинкадаи — tarsus —

түрады.

Кездің дэнекср кабыкшасы ~ tunica conjunctiva — кабак-тардың бүкіл артқы бетін каусырып, көз шарасы жиегі касында көз алмасына карай бүгіліп, опын алдынғы бетін жабады. Опыц қабақтарды жабатын бөлігІ tunica conjunctiva palpebrarum деп, ал коз алмасын каусыратын бөлігі tunica conjunctiva bulbi деп аталады. Сөйтіп, конъюнктива алдьіңгы жағында көз санылауы аймағында ашық қапшық түзеді. Шығу гегІ жағынан сырткы тері жабынының жалғасы болғанымен конъюнктива кілегенлі қабыкшаға үксайды. Ол кабактарда шеміршектермен тығыз бі-тісіп, ал қалған жағында астында жатқан бөліктермен мөлдір кабыкшаға дейін босандау косылады, ал мөлдір кабықтың жие-гінде оныц эпителийлі жабындысы тікелей cornea эпителніне ауысадьі. Коиъюнктнванынкабактардан көз алмасына ауысатын жерлері жоғарғы және төменгі күмбездер — fornix conjunctivae superior et inferior — деп аталады. Жоғарғы күмбез төменғі күмбезден терендеу. Қүмбёз дегеніміз — көз бен кабықтың қоз-ғалысы үшінқажетті конъюиктиванын қосалкы қатпарлары. Көз санылауьшын. медиальды бүрышы аймағындағы caruncula lacri-malis-тан латеральды жатқан конъюнктиванын жарты ай тәріз-ді катпары да — plica semilunaris conjunctivae — осындай роль атқарады. Морфологиялық жағынан ол үшінші кабақтын (ым-дау жарғағынын.) руднменті болып табылады.

Кез жасы аппараты конъюнктивті капшыкка жас бвліп шыға-ратын көз жасы безінен және сол безден басталатын көз жасын шығаратын жолдардан түрады. Көз жасы безі - glandula lacri­malis күрылысы бөлікті, типі жағынан альвеолалы-түтікті, ман-

дан сүйегінің fossa Iacrimaiis-інде жатады. Оның 5—12 шыға-рушыөзектері — ductuli excretorii — конъюнктива капшығы күм-безіиіц латеральды бөлігінде ашылады. Олардын, бөлінетін көз жасы суйыктығы көз саңылауынык медиальды бұрышындағы көз жасы көліне ағып кетеді. Кәз жабық тұрғанда бұл сұйық-тық екі қабыктык жиектерінің артқы қырлары мен көз алмасы арасында түзілетін көз жасы жылгасы — rivus lacrimalis деп әталатын кішкене кеністіктің бойымен ағады. Көз жасы көз жа­сы көлІ касындағы кабактардың медиальды шетінде орналаскан кішкентай тесіктерге келеді. Тесіктердеп кететін екі жіңішке көз жасы өзекшесі — canaliculi laminates — көз жасы көлін ай-налып өтіп, жеке-жеке немесс бірге көз жасы қапшығына күяды.

Көз жасы капшығы — saccus lacrimalis — көз шарасы ішкі бұрышының айрықша сүйекті шуқыршағында жаткан мұрын-жас түтігінін жоғарғы тұйық шсті. Қез жасы капшығы қабыр-ғасынан бастэлать'ш pars lacrimalis m. orbicular is oculi шогыр-лары («Бет бүлшықеттеріи» каракыз) оны кенейтіп, сол арқы-лы көз жасының көз жасы өзекшелері арқылы сіңірілуіне кө-мектеседі. Көз жасы капшығыныц темен карайғы тікелей жал-ғасы аттас өзекке өтіп, төменгі калқан астында мұрын қуысына ашылатьш мұрын-көз жас түтігін құрайды.

Қорыта келгенде, жарык торлы кабыкшада жанғаскан жа-рық сезгіш элементтерді тітіркепдіреді. Ол торлы кабықшаға келуден бурыи көз алмасыныц әр түрлі мөлдір орталарынан; ен. алдымен мөлдір қабықшадан, содан кейін алдықғы камераның сулы ылғалынан, одан әрІ фотоаппарат диафрагмасы сияқты әрмеи тереңге карай өткізілетін жарык спулелерінін мөлшерін реттейтін карашыктан өтеді. Қарашық караңғыда сәулені көбі-рек өткізу үшін үлкеніп, ал жарыкта, керісінше, кішірейеді. Бу­лай реттелу вегетативтік нерв жүйесі аркылы нервтендірілетін арнаулы бүлшықет— musculi sphincter et dilatator pupillae — аркылы іске асырылады.

Одан әрі жарық көздін жарыксындырғыш ортасы (көзбүр-шақ) аркылы етедІ, көзбүршактын, кемегімен көз заттарды алыстан не жақыннан көруге беиімделеді, сондықтан қашық-тықтың шамасына карамастан норсенің кескіні әруақытта торлы кабықшаға түседі. Булай бейімделу (аккомодация) көзбұр-шактын дөцесін өзгертетін және пбрасимпатикалық талшықтар-мен нервтендірілетін арнаулы бірыңғай салалы булшықет — т. ciliaris— арқылы іске асырылады.

Екі көзде де бір кескін алу үшін (бинокулярлык) көру сы-зықтары бір нүктеде тоғысады. Сондыктан заттардын орнала-суына карай бул сызыктар алыстағы заттарға қарағанда ажы-рап, ал жакындағы заттарға қарағаігда түйіседі. Булай бейім-делу (конвергенция) бассүйек нерр.терінін III, IV және VI жуи-тары арқылы нервтендірілетін көз алмасынын, ерікті бұлшықет-тері (түзу және киғаш) аркылы орындалады. Қарашық көле-мінін. реттелуі, сондай-ақ аккомодация мен конвергенция өзарэ

тығыз байланысты, өнткені еріксіз жәие ерікті бұлшықеттердІц қызметі оларды нервтендіретін, ортакғы және аралык мнда жайғасқан вегетативті жоне анимальды нервтер меи орталыктар-дын үйлесуІ пәтижесіиде өзара уйкасымды жүйеге келеді. Осын-дай үйлесімді жумыс пәтижесінде заттардын кескіпі торлы ка-быкшаға түседі до, ал оғап келген жарық сәулелері жарыксез-гіш элементтердің сәпкесті тітіркенуін тудырады.

Торлы кабыкшаның нерв элемепттері үш нейроннан тізбек тузеді. Бірінші буын — көру анализаторының рецепторын кұ-райтын торлы кабықшанын жарыксезгіш клеткалары (таяқша-лар мен колбочкалар). Екіиші буын — косполюсті нейроциттер және үшінилі буын — өсінділері кәру нервінін нерв талшыкта-рына айнала созылатын ганглнйлік нейроциттер — ganglion n. optici. Мид'ык жалғасы ретінде нерв көз алмасы жанында ол үшін ак кабыкшамен бітісіп-өсетін қынаптар түзетін барлык үш ми кабыкшаларымен жабылған. Қынаптар арасында ммдын кабықшааралык кеңістіктеріне сэйкес келетін аралықтар — spa-tia inlervaginalta—сакталады. Көру нерві көз шарасынан сапа-Hs opticus аркылы шығып, мидын, төменгі бетіне келіп, сол жер-де chiasma opticum аймағында жартылаіі айкасады. Торлы кабыкшаның медиальды жартыларьшан шығатын нератердің медиәльды талшықтары ғана аймсады; торлы кәбыкшаның ла­теральды жартыларьшан шығатын нервтердін. латеральды тал-шыктары айкаспайды. Сондыктан айкаспадан шығатын эрбір көру жолынын, — tractus n. optici — өзініц латеральды бөлігія-де, өз көзінің торлы кабыкшасынын. латеральды жартсынан келетін талшықтары, ал медиальды бөлігінде баска көздін ме­диальды жартсынан келетін талшыктары болады. Айкаспа сипатын біле отырып, көздің кәру кабілетінің жоғалу снпатына карай көру жолыныц закымданған жерін аныктауға болады. Мәселен, сол жак. көру нерві закымданғапда аттас кез сокыр болып қалады; сол жак көру жолы немесе әрбір ми сыңарыныц көру орталығы зақымданғанда екі көздіқ де торлы кабыкша­сынын сол жак жартыларында көру кабілеті жоғалады, яғни екі көз де жартылай сокыр болын калады (гемианолсия); көру айкаспасы зақымданғанда екі кәздін де медиальды жартыла­рында (орталығы закымданғанда) көру кабілеті жоғалады не­месе екі көз де толык сокыр болып қалады (айқасла толык за-' кымданғанда).

Көру ліолдарынын, айқасқан талшыктары да, айкаспаған талшыктары да екі шоғыр түрінде қыртысастылық керу орта-лыктарында аякталады: 1) ортаңгы ми какпағыньщ жоғарғы төбешіктерінде және 2) pulvinar thalami мен corpus geniculatum laterale-де. Бірінші шоғыр ортанғы ми кақпағының жоғарғы тө-бешіктерінде аякталады, ол жерде көз алмасыпың көлденен-жолақты бүлшыкеттерІ мен нұрлы кабыкшаныи бірыцғай са­лалы бүлшыкеттерін нервтендіретін, ортаңғы мнда жайғасқан нервтер ядроларымен байланыскан көру орталыктары жатады. Осы байланыстын аркасыида белгілі бІр жарык тітіркемдіруле-

psне жауап ретшде сэикесп конверген­ция, аккомодация және пупилярлык (к.а-р^шықтык) реакция жүреді (37-сурет). Басқаша шоғыр жаца (т&ртінші) ней-роидар денелерІ жайғасқан таламустьщ жастығы мен corpus geniculatum latera-Іе-де аяқталады. Жаца нейрондардың аксондары capsulae internae-ның артқы бөлігі арқылы өтіп, одаи әрі үлкен ми сықарларыныц ақ затында мидың шүйде бөлігніің кыртысына жететін көру сәуле-сін — radiatio optica түзеді. Сипаттал-ғаң жарық рецепторларынаи ми қырты-сына дейінгі өткізгіш жолдар косполюс-ті ?іейроциттерден б.астап {торлы қабык,-ша нерв элементтерінік екінші буыны) көру анализаторыньщ кондукторын кү-райды. Онын қыртыстық шеті sulcus cal-carinus жағалауларында жататыи ми кыртысы болып саналады. Торлы қабык,-шада жайғасқан рецепторға келетін жа-рық тітіркенулері нерв импульстарына айналып, олар бүкіл кондуктор бойымен керу анализаторыныц қыртыстық шетіне дейін өтіп, сол жерде кәру түйсіктері тү-рінде қабылданады.

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том

Қосымша әдебиеттер:

9..Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

10.Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир. - 1971.

11.Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. - 1987. Т

1. 
   бөлімде студент сұрақтарға жауап береді.
   
2. 
   Бөлімде студент жоспар тапсырмаларын орындайды.
   

№ 1 лабораториялық сабақ.

Қаңқа қурылысымен және қызметімен танысу.

«Сүйектерді жіктеу» кесте құрастыру.

Сүйектердің қүрылысы.

Сүйектердің байланысы туралы ілім.

Сүек аралық баланыс түрлері - кесте қүрастыру.

Буын аралық байланыс, буын қүрылысы: сұретін салу, белгілеу.

Түлға қаңкасы. Омыртқа жотасы. Омыртқа құрылысы.

Қеүде торы. Төс сүйегі, қабырғалар, байланысуы.
ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

6.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

№ 2 лабораториялық сабақ.

Мүрын қуысы.

Бас сүйектерінің қосылыстары.

Иық белдеуі,

Қол және аяқ сүйектері, байланысуы.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

№ 2 лабораториялық сабақ.

Тақырыбы.Тірек –қимыл аппараты.Булшық ет туралы ілім.

Мақсаты: Тірек –қимыл аппаратының активті бөлімі туралы білімді оқып бекітү.

Жоспар:

Жеке миология.

Арқа

Кеуде булшық еттері.

Іштің булшық еттері.

Мойын булшық еттері.

Бастын булшық еттері.

Қол және аяқ булшық еттері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

№ 3 лабораториялық сабақ.

Ас қорыту жүйесінің жалпы қүрылысы.

Ауз қуысы. Тістер ,саны , қурылысы. Тіс формуласын салу, турақты және сүт тістерін.

Тіл, қүрылысы.

Ауз қуысы бездері, сілекей бездері.

Жұтқыншақ, топографиясы.

өнещ, асқазан, жінішке және тоқ ішек.

Баур, қүрылысы.

Өт қабы. Үйқы безі.

Шажырқай, оның маңызы.

№ 4 лабораториялық сабақ.

Тақырыбы.Ішкі мүшелер туралы ілім.Ас қорыту және тыныс алу жұйесі

Мақсаты: Ішкі мүшелер туралы білімді оқып бекіту.

Жоспар:

Тыныс алу жүйесі, қүрылысы, қызметі.

Мурын қуысы, қүрылысы, қызметі.

Жүтқыншақ және көмекей, қүрылысы, қызметі.

Трахея оның қүрылысы.

Бронхылар, бронх тармақтары. Ацинус тыныс бірлігі.

Сір қабық,

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.
№ 5 лабораториялық сабақ.

Тақырыбы.Ішкі мүшелер туралы ілім.

Мақсаты: Ішкі мүшелер туралы білімді оқып бекіту.

Жоспар: зәр шығару және жыныс мүшелерінің қүрылысы, қызметі.

Зәр шығару мүшелері . бүйрек формасы, қүрылысы, қызметі.

Нефрон функциональды бірлік.

Зәр ағар, қуық, зәр шығар каналы.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г

№ 6 лабораториялық сабақ.

Жыныс мүшелерінің қүрылысы, қызметі.

Ерлер жыныс мүшелерінің қүрылысы, қызметі.

Аталық жыныс безі,қосалқы безі, ұрық шығаратын өзек,қуық түбі безі.

Жыныс мүшесі.

Аналық жыныс мүшелерінің қүрылысы, қызметі.

Аналық жыныс безі,жатыр, оның түтігі. Қынап, сыртқы жыныс мүшесі.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

№ 7 лабораториялық сабақ.

Тақырыбы.тамырлар туралы ілім.

Мақсаты:тамырлар туралы білімді бекітү және жүрек қурылысын білү.

Жоспар:

Қан және оның қурамы.

Артериялар, капилярлар, веналар.

Жүрек, топографиясы, формасы, қүрылысы. Жүрек қабы.

Үлкенжәне кіші қан айналым шеңберлері.

Үлкенқан айналым веналары.

Жоғарғы және төменгі қуыс венасының жүйесі.

Қақпа венасының жүйесі.

Ұрықтық қан айналу.

ӘДЕБИЕТТЕР.

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.
№ 8 лабораториялық сабақ.

Тақырыбы.тамырлар туралы ілім.

Мақсаты:тамырлар туралы білімді бекітү және лимфа жүйесіне сипаттама берү.

Жоспар:

Лимфа жүйесі қүрылысы, қызметі.

Лимфа қурамы, маңызы.

Тапсырма:

Лимфа безінің қүрылысын сүретке салу, белгілеу.

Сурақтарға жауап берү.

Лимфа бездерінің орналасуы, капилярлары.

Қан түзү және иммунологиялық қорғаныс.

ӘДЕБИЕТТЕР:.

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.
№ 9 лабораториялық сабақ.

Тақырыбы:Ішкі секреция мүшелері туралы ілім.

Мақсаты: Ішкісекреция мүшелерінің құрылысымен танысу және олардың атқаратын қызметін анықтап білү.

Жоспар:

Ішкі секреция мүшелерінің классификациясын кесте түрде толтыру.

Нейрогенді бездер тобы.

Бронхиогенді (эндодермальды) бездер тобы.

Мезодермальды бездер. Жыныс бездердің эндокринді болігі.

Хромаффинды (адреналды) бездер тобы.

Аралас бездер -ұйқы бездердің қүрылысы.
ӘДЕБИЕТТЕР:.

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

№ 10 лабораториялық сабақ.

Сүрақтарға жауап берү.

Жүйке улпасы. Нейрон- ЖЖ құрылыстық-іс-әрекеттік бірлігі.

Нейрондар түрлері, нейроглия.

Рефлекс анықтама.

Жұлынның көлденен қимасы.

Тапсырма:

Жұлынның көлденен қимасын сүретке салу.

Дәптерге 31- жұп нервтерді кестеге жазу..
ӘДЕБИЕТТЕР:.

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

№ 11 лабораториялық сабақ.

Тапсырма: атлас және кестелер көмегімен орталық жж құрылысын зерттеп білү.

Ми және оның бөлімдері.

Сопақша ми.

Артқы ми. Мишық..ромба тәрізді шұнқыр.

Ортанғы ми.

Аралық ми.

Мидың үшінші қарыншасы.

Үлкен ми.орталық түйіндер.

Ми қыртысы және оның микроскоптық құрылысы.

Ми қыртысындағы әрекеттің шоғырлануы.

Ми жене оны қаптайтын қабықтары.

ӘДЕБИЕТТЕР:.

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.
Лабораториялық сабақтар: мазмұны.

№ 12 лабораториялық сабақ.

12 жүп ми нервтеріне сипаттама берү.

Ми нервтері. Сипаттамасы. Жұйке құрамы. Жұкелендірү аймағы.

Тапсырма:

12-жүп ми нервтерінің кестесін толтыру.

ӘДЕБИЕТТЕР:.

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

Рефлекторлық доға, ВЖЖ орталықтары.

Симпатикалық ЖЖ. Орталық және шеткері бөлімдері.

Симпатикалық бағам.

Парасимпатикалық ЖЖ., оның орталықтары.

Мүшелердің жүйкелендірілүі.

Тапсырма:

Вегетативті жж кестесін қүрастыру.

ӘДЕБИЕТТЕР:.

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

4.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

Сүретке түсірү.

Тері қүрылысының схемасын салу.

Сезім органдары – анализаторлардың шеткі бөлімі

Тері және қимыл анализаторлары.

Дәм және иіс анализаторы.

Анализаторлар дегеніміз не?

Тері және қимыл анализаторлары?

Дәм және иіс анализаторы?

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.
№ 15 лабораториялық сабақ.

Тақырыбы. Анализаторлар.(сенсорлық жұйе)

Мақсаты: : Анализаторлар туралы білімді бекітү және орталық, өткізгіш, шеткері бөлімдерінің қызметтік бірлігіне сипаттама берү.

Жоспар:

Сүретке салу.

Қөрү және есту анализаторларының схемасын салу.

Сурақтарға жауап берү.

Есту мүшесінің қүрылысы.

Тепе-тендік мүшесі, қүрылысы, қызметі.

Қөз қүрылысы, қөрү анализаторы, орталық шеткері және откізгіш жолдары.

ӘДЕБИЕТТЕР:.

1.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. – М., 1985.

2.Привес М.Г. Анатомия человека. - М., 1985,1974.

3.Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

4.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

5.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.

6.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

7.Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

8.Синельников.РД. Атлас анатомии человека. Т.1.М. 1996 год. Т.2.М, 1973 г. Т.3.М, 1974г.

СӨОЖ тапсырмаларына әдістемелік нускау.
Тақырып.

Кіріспе. Адам анатомиясынын аныктамасы.міндеттері

Келесі сурақтарға жауап берү.

Анатомиялык ғылымдардык салалары. Анатомиялык зертгеу әдістері. Организм және оны курайтын күрылымдар. Адам онтогенезі және онын кезендері. Адамнындене күрылыстары.

Тақырып.

Тірек-кимыл аппараты

Келесі сурақтарға жауап берү.

Гірек-кимыл аппараты. Сүйек туралы ілім. Сүйектер - және олардың құрылыстары. сүйек классификациясы. Гүйек аралык байланыстар-артрология

Әдебиттер:

Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.Тақырып.

Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

Тақырып.

Тірек-кимыл аппаратыБұлшыкеттер туралы ілім.

Келесі сурақтарға жауап берү.

1. бүлшық еттер күрылысы. 2. булшық етгердің косымша аппараты. 3. Арка бұлшыкетгері. 4. Кеуде бүлшыкетгері. 5. Іштін бұлшьікетгері. 6. Мойын бұлшыксттері. 7. Бастын бұлшыкеттерІ. 8 Қол, иық, білек колұшы, 9. АякбұлщыкеттеріБұлшыкеттер туралы ілім. 1. бүлшық еттер күрылысы. 2. булшық етгердің косымша аппараты. 3. Арка бұлшыкетгері. 4. Кеуде бүлшыкетгері. 5. Іштін бұлшьікетгері. 6. Мойын бұлшыксттері. 7. Бастын бұлшыкеттерІ. 8 Қол, иық, білек колұшы, 9. Аякбұлщыкеттері

Әдебиттер:

Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.Тақырып.

Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

Келесі сурақтарға жауап берү.

Ішкі органдарға жалпы сипаттама. Ішкіоргандардың морфологиялык, филоонтогенетикалык бір түтастыгы. Ac корыту органдар жұЙесІ күрылысына, функциясына жалпы шолу. Тыныс алу жүнесі күрьілысына кызметіне жалпы шолу. ӘкпенІн микроскопиялык күрылысы. Ацинус. Зэр шыгару оркшдарының 1 жүйесіне жалпы шолу. | Ьүйректін ішкі кұрылысы.

Нефрон. Куык құрылысы,

топографиясы. Ьүйректегі кан айналу ерекшслігі. Аталык жэне аналық жьшыс органдары. Аталык жыныс безі. Аталык сырткы жыныс органдары. Аналык жыныс безі. Аналык сырткы жыныс мүшесі

Әдебиттер:

Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.Тақырып.

Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.
Тақырып.

Тамырлар туралы ілім. Жүрек-кан тамьфлар жүйесі.

Келесі сурақтарға жауап берү.

Тамырлар жүйесінін маңызы және оның кан тамырлар мен

лимфа тамырларына бөлінуі. Қан және оның манызы.

Әдебиттер:

Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.Тақырып.

Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

Лимфа жұйесі. Құрылысы, кан жасауціы органлар. Жүрек, құрлысы, кызмсті. Кіші жэне үлкен қан айналу шеңбері. Лимфа, кұрамы, манызы.

Ішкі секреция мүшелері туралы ілім ІШКІ секреция бездері кұрылысы, ерекшелігі.

класс ификациясы. Өсу, даму, зат алмасудағы маңызы, жаска сай ерекшелігі. Жыныс бездерінің ішкі сскрециялық кызметі.

Әдебиттер:

Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.Тақырып.

Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

Келесі сурақтарға жауап берү.

Нерв орталыктары жэне нейроіідар тічбегі. Ретикулярлық формация. Қыртыстын цитоархитектоникасы жэне миелоархите ктоникасы Үлкен жарты шарлар кыртысындагы негізгі аймактар.

Әдебиттер:

Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.Тақырып.

Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.
Тақырып.

Нерв снстемасы жэне сезім органдары туралы ілім

Келесі сурақтарға жауап берү.

Ми невтері. Галшықтык курамы, ми сауытынан шыгатыи орындары, жабдыктайтын жерлсрі.

Әдебиттер:

Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992.Тақырып.

Ракышев.АР. Анатомия человека. АЛМАТЫ 2006г.

Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.
Тақырып.

Анализаторлар.

Келесі сурақтарға жауап берү.

Тері жэне кимыл

анализаторының өткізгіш және орталык бөлімдері. 2- есту жөне вестибулярлык анализатордың өткізгіш және орталык бөлімдері. 3- көру анализаторынын өткізпш және орталык бөлімдері. 4-алыстан көре алмаушылык жэне жақыннан көре алмаушылык.