Жұмыс бағдарламасы «Адам анатомиясы»

К,ап жопе лимфа тамырлары op уақытта қүрамына форма-лык элемеиттер кіретін каи жәнс ^имфамен толтырылган- Олар-дын қызметі мсн қүрылысы әр алуан (эритроциттер оттегі мен көмІр К.ЫШКЫЛ газын тасымалдамды, әр түрлі лейкоциттер орга-низмпін реттеуші және қорғаныш реакцняларына қатысады). Л\үндай реакциялардын ішінде бөтентекті заттар мен клетка-ларды залалсыздандыруға арналған иммуидық реакциялар ерекше бөлінеді. Бүл реакциялар негізінен лимфоциттер және накрофагтардык қызметі арқылы жүзеге асады. Формалық элемекттер жілік майындағы баі-аидык клеткаларьшын өсіп-өну нәтйжесінде дамиды. Клеткалардыц бір белігі осы жерде пай­да болып, одан әрі айырша безде дамиды. Сондықтан жілік майы мен айырша без орталық қап жасаушы мушелер деп ата-лады. Клеткалардың арнаулы формаларға айналу жолдарын-дағы өзгерістерінін. едәуір бөлігі лимфа түйіндері мен көкба-уырда іске асады, сондықтан оларды шеткі қан жасаушы және иммундық жүйе мүшелері деп атайды. М. С. Сапиннін деректері боііынша иммундық жүйе мүшелеріне жілік майы, айырша без (тимус) қуыс мүшелер, ас корыту және тыныс алу жүйелерін-дегі куыс мүшелер кабырғаларындағы лимфоидты ткань жиын-тыктары (мыкын Ішек пен сокыр ішектің лимфоидты топтары және жекелеген лимфа түйіндері), лимфа түйіндері, көкбауыр жатады. Иммундык жүйенің орталык мүшесі айырша без бо­лып табылады.

Иммундык жүйе мүшелері сырттан келетін немесе организм-ііің өзінде түзілетін генетикалык жагынан бөтентектІ. клетка-лар мен заттардан организмнін қорғануын (иммунитетін) кам­тамасыз етеді.

Квкбауыр

Көкбауыр — lien (грекше splen)—қан тамырларымен молы-чаи жабдықталған лимфоидты мүше- Көкбауырда каитамыр жүйесі лимфоидты тканьмен тығыз араласкан соныц нэтнже-сінде бүл жерде кан көкбауырда пайда болып дамитын лейко-цнттердін, жаңа корымен молығады. Сонымен катар көкбауыр аркылы өтетін каң ондағы макрофагтардын, фагоцитоздық қыз-меті нәтижесінде тіршілік кызметін аяктаған қызыл кан түйір-шіктер (эритроцнттер «бейіті») мен қан арнасына келіп түс.кен ауру тудырушы микробтардаи, бөгде заттардан жоне т. б. ары-лады.

Бір адамныц әзінде, тамырларынык, көптігінен кеқбауырдың

көлемі ондағы тамырлардың қанға азырақ немесе кобірек то-

луыиа байланысты- едәуір дәрежеде өагеріп отырады. Орташа

дығы 3—4 см, салмагы 170 г шамасындай (100—200 г). Аско

рыту кезінде кекбауыр үлкейеді. Опыц беті күлгін рецкіті қош-қыл қызғылт түсті

П;шь:1 жсгынан квкбауыр кофе дэн! сиякти, Кекбауырдын eiii !^:ет1 facies diaphragmatica, facies visccralis eici ж п с г i (жогар-fh жэне томенп), ек! lucti (алдынгы жэне арткы} болады. Ен жэлпак жэне латеральды жакка карагаи— facies diaphragma­tic;! доцсс жэне диафрагм а га жа насып жатады. Висцеральды оные бетшде, асказанга жа насып жатка н алакнык — facies gastrica — астында бойлык жулге — hilus lienis — каппа бар, ол аркылы кекбауырг-а тамырлар мен первтер К1ред1. К,ак.панын арткы жагында — fades gastrica жатады, бул жерде кекбауыр сол жак, буйрекусп без!мен жэне буйрекпен жанасады. Квкба­уырдын, алдыцгы шеп жаныидл онын, colon-мен жэне lig. phre-nicocolicum жаиасып туратын жор1 байкалады, бул —facies co-Нса.

тузед!.

Тамырлары мен нервтерк Myui^HiK квлем1мен салыстырран-да кекбауыр артериисыпын, диаметр! CipuiaMa ipi Ол какпа касыида 6—8 тармакка бвЛ1Н1п, ;>|>кайсысы жеке-жеке Myiuenin. кабатына енш, юшкене шашак — penicilli — тур1иде топтаса-тын "усак тармакшалар беред!. Артерия капилляр л ары аеиалык куыстарра ©тед1, олардын кабыргалары эндотелийл1 синиитий-лерден куралран. Бул синцитиилерде кептеген санылаулар бар, олар аркылы кан элементтер! иеналык скнустарга келед{. Осы жердей басталатын вена багандары артерия бараидарыиа ка-ра|анда езара кептеген анастомоздар тузед!. Кекбауыр вена-ларынык туб^рлер! (I-peTTi веналар) муше паренхимасынын кекбауыр аймары деп аталатын б1ршама окшауланган бел!кте-р!мен канды алып кетед!.

Аймак деген!м1з, квкбауырдын 1-perri веналарынын, тара-луына сэйкее келетш муше 1ш4ндег1 веналар арасынын белуги Аймак мушен1н тутас квлденешн алып жатады. Аймактардан баска тары сегменттерш белед1.

Сегмент 2-perri венанын таралуыиа сзйкес келед1, бассейщ (ол аймактын, бвл!п) кеб^несе квкбауыр какпасынын 6ip жа­гында орналасады.

Сегменттер мелшер} кеп жагдайда 5—17 аралыгында ауыт-кып отырады. Кэбшесе вена лык ариа 8 сегменттен турады. Му-шедег! орналасу калпына карай олар алдьщры полюет^ алдын,-Ffai жогарры, алдынгы теменг1, ортацгы жораргы, ортан;ры тв-MeHri, артк,ы жорарры, арткы твменг! жэне арткы полюет!

сегмент деп белпленедь

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том

Лекция №8 . Ішкі секреция мүшелері туралы ілім.

1. 
   ішкі секреция бездері құрылысы, ерекшелігі.
   
2. 
   классификациясы.
   
3. 
   өсу, даму, зат алмасудағы маңызы, жасқа сай ерекшелігі.
   

Жүмысқа керек жабдықтар мен с х е м а л a p; «Ішкі се-крециялық бездер». Му-ляждер: «Адам торсы», «Бас сүйектің сагитальды кесіндісІ», «Адам бүйре-

гІ». Таблицалар: «Ішкі секрециялық бездер», «Гипофиз», «Эпифиз», «Қалқанша без», «Қалқансерік без», «Айьгрша без», Қарынасты безі», «Бүйректін, бсзі», «Аталық жы-ныс безі», «Аналық жыныс безі». Қинофильм: «ІшкІ секрециялық бездер».

НейрогендІ бездер тобы (нейрогенные железы). Ги-пофиз немесе мидың төменгІ қосындысы: ми сықарла-рының астыңғы жағында, түрік ершігінін, үстіңгі ойы-сында орналаскан. Аралық мимен жүмысы да, әрі құрылысы жағынан да өте тығыз байланыста келеді. Оның орташа салмағы 0,7 г. ГипофиЗ сыртын қатты мн қабығы жауып өтсді, оның езІ алдыңғы, арткы және аралық деп аталатын үш бөліктен түрады. Бүл үш бөлі-гі үш түрлі без тәрізді кызмет атқарады.

Гипофиздін, көлемі өтс кішкентай болғанымен қыз-меті өте,күштІ әрІ әрқилы келеді. Опыц әрбір белікшесі жеке без маңызын атқарып, жалпы қанға 20-дан аса гормон бөледі. Мүның алдыңғы белігі адамнын, жалпы дамуына, өсуіне әсер етедІ. Сокымен катар басқа ішкі секрециялық (қалқанша, бүйрскүсті және жыныс) без-дерінің жүмысын реттейді.

Ересек адамның гипофизі ісік ауруына үшырап, қыз-меті езғерсе, акромегалия дейтін науқаска тап болады. Ол жағдайда адамның бет сүйектері, төменгі жак сү-йектерІ, қол, аяқ басының сүйектерІ әдеттен тыс өсіп, дене сыны бүзылады. Ал егср гипофиз кызметІ баланыц жас кезінде езгерсс, соматотропты гормон қанға көп бөлінсе, бала алып болып әдеттен тыс еседІ. Егер осы гормон қанға өтс аз бөлінсе, аласа бойлы, яғни ерге-жейлік қалыпта қалады. Осы ауруға 16 жастап кейін душар болса, бойы дүрыс өскенмен, жыныстық жетілуі артта қалады. Бірақ ми қызметтері ергсжейлілерде де кемімейді.

Сонымен, қорытып айтканда, гипофиздің алдыңғы белігінен бірнеше гормондар түзіледі. Өсу гормоны бойдық өсуін қадағалайды. Жыныстык гормон — жы-ныс бездерІнің -қызметін реттейді. Үшінші гормон — қалқанша бездің қызметін басқарады. Адренокортико-тропты (АКТГ) гормон бүйрскүсті безінің қызметін реттейді. Маммотропты гормон немесе пролокатин — сүт безінде сүттің пайда болуын реттейді.

Гипофиздін. артқы бөлігі қан тамырларының, жа-тырдың, бүйректің кабырғасында бірыңғай салалы ет тканьдерінін, жиырылуын реттеп отырадьг.

Қалканша бездің тироксин гормонының мөлшері адамнын, жас кезінде аз болып, жыныстық жетілу мер-зімінен кейік кебейе бастайды. ОрганизмдегІ иодтың 80—90% осы' бездіқ.қүрамында кездеседі.

Калқанша бездін, атқаратын қызметіне байланысты өтетін аурулық жагдайды екіге бөледі. Гиперфункция немесе қызметінің кенеттен тыс күшейіп, қанға гормоя-нын көп бөлінуі. Гипофункция керісінше қызметінің на-шарлап гормокынын, аз шығуы. Оньщ қызметінін жет-кіліксіздігі баланың ерте жасынан байқалса, бойы өспей, тістері кеш шығып, ми кабілеті төмендейді. Мұн-дай ауруды «микседема» деп атайды. Оның алғашкы белгілері баланың 8 айлығында-ақ сезіле бастайды. Ол аурумен ауырған бала 4 жаска дейін аяғын баса алмай-ды, бас-аяғы ісініп, шашы түсіп; тілі үлкейіп, түсі сүп-сүр болады. Баланын. ақыл-ойы, жыныстық жетілуі нашар дамиды. Бойынын, аласалығына қарамай салмағы ауыр бояады. Қей кезде микседема ауруының бел-гілері бала өсіп келе жатқанда да пайда болуы мүм-кін. Ондай науқасты «кретинизм» дейді. Баланыи. ой-өрісінің дамуу аурудыц пайда болған уақытына байла-нысты. Неғурлым ауру ерте дамыса, соғүрлым оның ми қабілеті тәмен келеді. Кретин ауруымен ауырған бала-лардын, кимыл-қозғалысы өте баяу келеді, ынталары да шамалы болады. Бүл аурумен ауырған адамдардын. өмірі өте қысқа болады.. Егер қалқанша бездің қызметі күшейсе (гиперфункция), қанға тироксин көп бәлінсе зат алмасу процесІ 15—20 есе артады. Бүл жағдайда арықтап жүдейді, үйқысы тынышсыз,. беймаза ренжі-гіш, тершең, шөлге шыдамсыз келедІ. Түрі бүзылып, көздері шарасынан шығадьт, бұл ауру «Базедов» деп аталады. Организмдегі тироксин гормонының мөлшерін кан қүрамындағы иодтын мөлшерінен білуте болады. Мысалы, микседема ауруымен ауырған адам канында иодтын мөлшері 2—7 г болса, дені сау адамда 15 грам-дай болады. Ал, Базедов ауруымен ауырған адамда иодтын. мөлшсрІ 200-ге дейін жетеді.

ҚалқансерІк бездері (околошитовидные железа). Сырт пішіндерІ тары түйіршіғіндей олардың жалпы са-ны төртеу. Қалқанша безіиін. бүйір бөліктерінін. арт жағьшда екІ-екідсн жабыса жатады, жай көзбен қара-ғанда көрінер-керінбес болады. Бүл бездің қанға белі-нетін гормоны (паратгормон) организмдегі кальций, фосфордың алмасуын реттейді. Егер бездіқ қызметі нашарлап, гормоны қанға аз бөлінсе, организмде каль-ций фосфор азайып, тістің эмаль қабығы бүзылып, ша-шы үзілгіш, тырнақтары сынғыш болыл, бұлшық етте-рі жылдам әлсірсп діріл пайда болады. Мті қабілеті де нашарлай бастайды. Ал егер керісінше, бүл бездердің жүмысы шсктен тыс күшейсе, қандағы кальций көбе-йіп, буындар мен шеміршектер қатайып. сүйектене бас-тайды. Қалқансерік бездері алынып тасталған адамның денесі қүрысып жылдам өліп кетеді. Мүндай жағдайлар калқанша безге операция жасаған хирургтің кателесуі-нен болуы мүмкін. Қалкансерік бездерінің функциясы

толығымен зерттелшбеген. Жалпы бұл бездердін. шы-ғаратын гормоны сүйектің, тістід өсуін реттеуге қаты-сады деген пікір бар.

Айырша бездіқ.шығаратын горЙоны, оның организм-гс тиетін әсері мүлдем тексеріліп_ч біткен жоқ. Бірак, жы-ныс органдарының дамуы, жыныс белгілеріпін пайда болуын тежеп тұрумен бірге организмдегі улы заттар-ды усыздандырады деген пікірлер бар.

ХромофиндІ немесе андреналинді бездер тобы. Бүй-рекүсті безі (надпочечная железа)— атына сай бүйрек үстінде орналасқан. Он, жақ бүйрекүстІ безінің пішіні үш бүрышты болып келсе, сол бүйрекүсгі безі жарты ай тәріздІ. Олардың салмағы адам жасына қарай өзге-ріп отырады. Егер жас балада 6—7 г болса, ересек адамда 20 грамға дейін барады. Бүйрекүсті безІ сырт ■ жағынан дәнекер тканьді фиброздык қапшықпен кап-талған. Бездің сыртқы ашықтау келген затын қыртыс заты, Ішкі қоныр түсті жүмсақтау келген затьін милы заты деп атайды. Бүл екІ зат атқаратын қызметІ жағы-нан да, әрі құрылысы жағынан да бір-бірінен өзгеше . келеді. Қыртыс кабаты май (липоид) түйІршІктерІнен түратын холестерин клеткаларынан түзілген. Милы ка-баты хром туздарынық әсерінен саргыш түске боялған хромофиндік клеткалардан түрады. Мүнда көптеген нерв талшықтары мен ганглиоздық (симпатикалық) нерв клеткалары кездеседі. БүйрекүстІ безі екі (қыртыс және милы) кабаттан .турумен байланьтсты екі бәлск без ретінде жүмыс істейді. Мила қабаты қанға адрена-лин гормоныы бөліп, қан тамырларын тарылтып және симпатикалық нерв жүйесінің жүмысын күшейтіп оты-рады. Қыртыс кабатын алсақ, ол улы заттарды усыздандырумен бірге липоид (әсіресе лецетин, холестерин) заттарын түзіп отырады. Сонымен катар бүйрекүсті бездіц кыртыс қабаты жыныстык (андрогенді және эстрогенді) гормондарға үксас стреоид гормондарын бөліп, түздың, судьщ, бслоктар мен углеводтардың ал-масуын реттеп отырады. Қыртыс қабатты заты үш қа-баттан түрады: сыртқы кабаты минерал заттары.ның алмасуын реттейді; онын, гормондарын альдосхерон жә-не дизоксикортикостерон деп атайды; аралық қабаты гидрокортизон жоне кортизон гормондары арқылы кө-міртегінің алмасуын реттейді; ішкі қабаттын. стреоид гормондары жыныстық жетілу ыерзІмІне дейін белок заттарының алмасуын күшейтіп еттің, сүйектіц күрылы-сына әсер етеді. Кейіннен жыныс бездерінің қызметін күшейтіп жақсартады, Еғер бүйрекүсті бездерін тугел алып -тастаса, зат алмасу процестері 20—25% төмен-деп, көміртекті заттар мен белокты заттардың алмасуы нашарлайды. Минералды заттардың, судың алмасуы бүзылады. Ондай аурулы адам жылдам шаршағыш ке-леді.

Бүйрекүсті бездерінің қызметі нашарласа адам адиссон ауруына душар болады. Денеге қоңыр тустІ дақтар .пайда болып, ми қабІлетІ нашарлап қимыл эре-кеті азаяды. Ac қорыту процесІ де бәсеңдейді, егер уақытында емделмей ауруын асқындырып алса, осы сырқаттан өліп кетуІ мүмкін. Себебі қан кысымының тө-мендеу нәтижесінде адам арықтап жалпы организм кат-ты әлсірейді. Бұл бездің кенеттен тыс катты жүмыс істеуі жыныс органдарыыын жылдам жетілуіне әсер етеді. Осы жағдайда екі жастағы кыз баланың менст-руациясының келуі, 4—5 жастағы үл баланың мүрты шықканы байқалған.

Қарынасты безінің эндокринді бөлігі (эндокринная часть поджелудочной железы). Карынасты безі күрделі көпіршікті. без, мүның өзі екі түрлі қызмет атқарады. Онекі елі ішекке панкреат сөлін шығарып ас корыту процесіне осер етуін сыртқы секрециялық жүмыс дей-ді. Ішкі секрециялык жүмысы ерекшс химиялық қүры-лыста келгең инсулиң, глюкоген гормондарын шығару-мен байланысты. Бұл гормондар углеводтың, көмІртектІ заттардың алмасуын реттейді. Қандағы канттың мөлше-рінің артып кетпеуінен сақтайды. Бүл ашылған гормон-дар ерекше күрылысты келген Лангерганс клеткала-рында пайда болады. ҚарЬшасты безінін ауруына байланысты инсулиннің азаюынан организмдеп қанттын. көбеюінін. нәтижесінде диабет ауруы пайда болады.

Глюкоген гормоны инсулинге керісінше, организмде-гі қанттын, көбеюіне әсср етедІ. Бұл жағдай ми клетка-ларына үздікоіз қант зИтынын барып тұруын қамтама-сыз етеді. Жас өспірім балаларда ми клеткаларында канттын, жетіспеуіне байланысты талма ауруы жиі кез-деседІ кейін өсе келе жойылып кетуі де мүмкін,

Ал алғашқы жыныс белгілеріне аналық және ата-лык жыныс мүшелерінін ерекшеліктері жатады.

Сопымен жыныс бездерінід күрделі; ішкі секреция-лық кызметі организмнік жалпы тіршілігінің калыпты жағдайда жүруіне әсер етеді.

5.4. Әдебиеттер тізімі.

Негізгі әдебиеттер.

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том