Жұмыс бағдарламасы «Адам анатомиясы»

Ми-жұлын сүйықтығы

Ми мен жұлынньщ торасты кеқістіктері мен ми қарыншала-рын толтырып түратын жұлын сүйықтығының — liquor cerebros-pinalis — организмніц баска сұйыктарынан ерекше айырмашы-лығы бар. Онымен тек ішкі құлақтың эндо-және перилимфасы меи көздің сулы ылғалдыіы ғана үқсас. Ми-жүлын сүйықтығы plexus choroidei-ден секрециялану жолымен бөлінеді, онык эпи-телпйлі қоршауы бездің эпнтелиіне үқсас болады. Liquor cereb-rospinalis-ті жасап шығаратын аппараттың сүйықтыққа бір зат~ тарды еткізіп, басқа заттарды тұтып қалатын (гемато-энцефа-литтік тосқауыл) касиеті бар, бүның миды зиянды әсерлерден қорғауда үлкен маңызы бар. СөйтІп, өзінің ерекшеліктері жағы-нан ми-жұлын сүйықтығы миымен оныц негізіндегі тамырлар үшін қорғаныштық қызмет қана атқармай, нерв жүйесі орталық мүшелерінің дүрыс қызмет атқаруы үшін арнаулы Ішкі орта. Ми-жүлын сүйықтығы орналасқан кеңістік түйық болады. Одан сүйықтық негізінен өрмек қабықтын түйірлері арқылы сүзілу жо­лымен веналық жүйеге, ішінара ми қабықтары жалғасатын нервтер қынабы арқылы лимфа жүйесіне ағып шығады.

5.4. Әдебиеттер тізімі.

Негізгі әдебиеттер.

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том

Қосымша әдебиеттер:

9..Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

10.Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир. - 1971.

11.Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. - 1987. Т.1-5.

1. 
   Автономды нерв жұйесі.
   
2. 
   Автономды нерв жұйесіндегі рефлекторлық доға.
   
3. 
   Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімі.
   

Жоғарғы мойын түйінінен бастап симпатикалық сабауда па-расимпатикалық бөліктің және тіпті анимальды нерв жүйесінід элементтері де болады.

Жүлыиның торакалюмбальды бөлімінің бүйір мүйіздерінде жайғасқан клеткалар өсінділерІ жүльшнан алдынғы түбірлер ар-қылы шығьш, rami communicantes albi деп аталады да снмпати-калык сабауға барады. Олар бұл жерде не синапс арқылы сим-патикалық сабау түйіндері клеткаларымен қосылады не оның тү-йіндері арқылы үзілмсй өтіп, аралық түйіндердің біреуіне бара­ды. Бұл түйшге дейінгі жол деп аталады. Симпатңкалық сабау түйіндерінен немесе (егер онда үзіліс болмаса) аралық түйін-дерден миелинсіз талшықтардаи қүралған түйіннен кейінгі жол кетеді, ол қан тамырлар мен ішкі мүшелерге барады.

Сомалық бөлігі болатындықтан, симпатикалық болік жұлын нервтерімен байланысты болады. Бүл байланыс түЙІннен конінгі талшықтардын симпатикалық сабау түйіндерінен бастап, n. spi-naiis-ке дсйінгі бөлігі болып табылатын сүр дәнекер тармақ-тар — rami communicantes grisei арқылы іске асырылады. Түйіннен кейінгі талшықтар rami commtmicantes grisei, жүлыи нерв-тері құрамында тамыр, бездер және тұлға мен кол-аяк, тері түк-теріы тікеіітетін бүлшыкеттерде, сондай-ак, қаңқа бұлшықетте-ріндс таралып, онын трофикасы мен томусын қамтамасыз етеді. Сонымен, симпатикалык бөлік анимальды нерв жүйесімен екі түрлі: ақ жәпе сұр — і ami communicantes albi et grisei дэнекер тармақтар арқылы қосылады. Ақ дәнекер тармақтардың (мие-линді) құрамында түйінге дейінгі талшықтар болады. Олар сим­патикалык бөлік орталықтарынан алдықғы түбірлср арқылы симпатикалык сабау түйІндеріне барады. Орталықтары көкірек жэне жоғарғы бел сегменттері декгейінде жататындықтан — rami communicantes albi I көкірек жұлып нерві мен I!I бел жұлын нервісіне дейінгі аралықта ғана болады. Rami communicantes grisei соманың вазомоторлық және* трофикалық процестерін қамтамасыз етеді; олар симпатикалык сабауды оның бүкіл өн бойында жүлын нервтерімен баііланыстырады. Симпатикалык сабаудың мойын бөлімінін. бассүйек нервтерІмен де байланысы бар. Демек, анимальды нерв жүйесінің барлык, өрімдерінің шо-ғырлары мен нерв сабаулары құрамында симпәтикалык бөліктін, талшықтары болады, бүл осы жүйелердің бірлІгін кәрсетедІ.

Симпатикалык сабау

Екі симпатикалык сабаудың әркайсыеы мойын, көкірек, бел (немесе іш) және сегізкөз (немесе жамбас) деп аталатын төрт бөлімге бөлінеді.

Ganglion cervicale sup.— ұзындығы 20 мм, ал ендІ 4—6 мм, симпатикалық сабаудың ең ipj түйіні болып табылады. Ол II— III мойын омыртқаларынын. деңгейінде Ішкі үйқы артериясы-ның арт жағьшда медиальды орналаскан. ,

Ganglion cervicale medium — шағын көлемді, әдетте a. thy-roidea inferior мен жалпы үйкьі артериясының айқасатын жерін-де орналасады, көбіне болмауы мүмкін немесе екі туйінге ыды-райды. Ganglion cervicale tnferius — едәуір көлемді, омыртка артериясыныц бастапқы бөлігінің арт жағында орналасқан, кө-біне I, кейде II көкірек туйінімен косылып-бітісіп, жалпы мо йын-көкірек немесе жүлдызды түйінді — ganglion cervicothoraci-cum, s. ganglion steUaium — түзеді.

Мойын түйіндерінен бас, мойын және көкірекке нервтер шы-ғады. Олар жогары көтеріліп баска баратын жэне темен түсіп жүрекке баратын топтар жэне мойын мүшелеріне баратын топ болып болінеді.

Баска баратын нервтер жоғарғы жэне теменгі мойын түйін-дерінсн шығып, бассүйек қуысына өтетін жэне баска сырт жа-ғынан келетін топ болып бөлінеді.

Бірінші топты жоғарғы нойын түйінінеи шығатын n. Caroticus Іпісгпия пом төменгі мойын туйіншен шығатын n. vertcbralis құ-райды. Е'^КІ нерв то аттас артериялармен қосарлана жүріп, олар-дың айналасында өрімдер: plexus caroticus in tern us жэне plexus vertebralis түзедІ, олар артериялармен бірге бассүйек қуысына өтіп, сол жерде өзара анастрмозданып, ми тамырларына, кабык-тарға бассүйек нервтерінің Ш, IV, V, VI жуптары сабауларьша және дабыл нервіне тармактар береді. Plexus caroticus internus plexus cavernosus-қа созылады, ал ол ІшкІ уйқы артериясы-ның sinus cavernosus арқылы өтетін бөлігін қоршап түрады.

Өрімдердін. тарйақтары, ІшкІ ұйқы артериясынан баска оның тармактары бойымен таралады. Plexus caroticus intertiLfs-тың тармактарынан n. petrosus prohindus-ты атап көрсету керек, ол n. petrosus major екеуі қосылып n. canalis pterygoidei-ні түзеді, рл аттас өзек арқылы ganglion pterygopalatinum-re келеді.

Бастың симпатикалык нервтерінін, екінші, сыртқы тобы жо-ғарғы мойын түйінінің екі тармағынан — nn. carotici externi-ден қүралады, олар сыртқы үйқы артериясының айналасында өрім түзіп, бастағы оныд тармақтарына Ілесе жүреді. Осы врімпен кұлак түиІніне — ganglion oticum-re сабауша шығады, бет ар-териясына ілесетін өрімнен төменгі жақасты түйІніңе — ganglion submandibulare-re тармак шығады.

Ұйкы артериясы мен онык тармақтары апналасындагы ерім-дерге кіретін тармактары арқылы жоғарғы мойыіі түйіні бастың тамырлары мен тер, көзжасы, кілегейлі және сілекей бездеріне, сондай-ак тері түктері бүлшықеттері мен көз карашығын кеней-тетін бүлшықетке — rn. dilatator pupillae — талшыктар береді. Қарашықтын. үлкею орталығы — centrum ciliospinale—жұлын-да VIII мойын сегменті мен II көкірек сегменттері аралығында жатады.

Мойьш мүшелері барлық үш мойын түйіндерінен нервтер ала-ды; сонымен қатар нервтердің бір бөлігі симпатикалық сабау-дың мойын бөлімінің түйінаралык беліктерінен, ал бір белігі үйқы артериясы өрімдерінен шығады.

Әрімдерден шыққан тармакшалар сыртқы үйқы артериясы-ның тармақтарын бойлай жүріп, солармен бірдей аталын, бірге мушелерге келеді, сол себепті жеке симпатикалык врімдердің саньг артериялық тармақтардың санына тең болады. Симиати-калык сабаудың мойын бөлігіиен шығатын нервтердің ішінен жоғарғы мойын туйінінен шығатын көмей-жүткыншак тармак-тарын — rami laryngopharyngei-ді атап өту керек, олардың бір бөлігі n. laryngeiis superior-мен бірге көмейге барады да, бір бо-лігі жүтқыншақтың бүйір кабырғасына келеді; олар бүл жерде тіл-жүтқыншақ, кезеген және жоғарғы көмей нервтерімен бірғе жүтқыншақ өрімін — plexus pharyngeus-ті түзеді.

Симпатикалык сабаудың мойын бөлігі тармактарынын темен түсетін тобын сэйкесті мойын түйіндерінен шығатын — nn. car-diaci cervicales superior, medius et mferior-ді кұрайды. Мойын-выд жүректік нервтері көкірек куысына түсІгг, сол жерде көкірек-

Симпатикалык сабаудын, бел немесе іш бөлімі төрт, кейде үш түйіннен түрады. Симпатикалык сабаулар бел бөлімінде көкірек қуысындағыға қарағанда бір-біріне жақындау орналасқандық-тан, түйіндер бел омыртқалардың алғы-бүйір бетінде m, psoas niajor-дын, медиальды жиегІн бойлай жатады. Rami communican­tes albi тек екІ немесе үш бел нервтерінде ғана болады.

Симпатикалык сабаудын, іш бөлімінің бүкіл ен бойынан көп гармақтар шығады, олар — nn. splanchnici major et minor және кезеген нервтердін іш бөлімдерімен бірге ең үлкен сыңар құрсак өрімін — plexus coeliacus-ты түзеді. Ол іш қолқасыныц алдыңғы жарты шецберінде, үйқы безінің арт жағында орналасып, күр-сақ сабауы — truncus coeliacus-ты және жоғарғы шажырқай артериясының бастапқы бөлімдерін қоршап жатады. Бүл әрім бүйрек артериялары, бүйрекүсті бездері мен диафрагманың қол-қалык тесігі арасындагы аймақты алып жатады және қүрамын-да жүп күрсак түйіні — ganglion coeiiacum — кейде сықар жо-ғарғы шажыркай түйіні — ganglion mesentericura superius — бо­лады.

Қүрсақ өрімінен аттас артериялар жолымеи жүріп — диа-фрагмаға, бүйрекүсті бездеріне, бүйректерге, бараіъш бірқатар кішілеу жүп өрімдер шығады, сондай-ақ plexus testicularis (ova-ricus)-Ka кетеді. Сондай-ак артериялар қабырғаларымен жеке мүшелерге баратын, солармен аттас бірнеше сықар өрімдер шы-ғады. Соқғылардын ішінен жоғарғы шажырқайлық өрім — рі. mesentericus superior — үйкы безін, жіцішке ішек пен жуан ішекті квлденең ток ішск бойынын ортасына дейін нервтендіреді.

Іш қуысы мүшелеріи нервтендірудін екінші басты көзі қолқа-дағы өрім — plexus aorticus abdorninalis, ол қүрсак, өрІмінен шығатын екі сабау мен симпатикәлык сабаудын, бел түйіндері тармақтарынан құралған. Plexus mesentericus inferior колкалык өрімнен кетіп, көлденең ток ІшектІ жэне ток ішектіқ темендеген бөлігін, сигма тэрізді ішекті және тік ішектің жоғарғы бөлікте-рін нервтендіреді. Plexus mesentericus inferior-дік шығатын же-рінде аттас түйін — ganglion mesentericus inferior — орналаса-дьі. Оның түйіннен кейінгі талшықтары жамбас астауында — пп. hypogastrici құрамында өтеді.

Колкалык орім алғашкыда сыңар жоғарғы күрсакасты өрімі-не — plexus hypogastricus superior — созылады, ал ол мүйісте екіге бөлініп, жамбас еріміне немесе төменгі құрсақасты өріміне (plexus hypqgastricus inferior, s. pi. pelvinis) жалғасады.

Жоғаргы бел сегменттерінен шығатын талшықтар қызметі жағынан еркек жыныс мүшссІ үшін тамыр қозғалтқыш (вазо-констриктор), жатыр және нссеп куығы қыспағы (сфинктері) ушін қозгалтқыш талшықтар ролін атқарады.

Сегізкөз іісмссе жамбас астауы бөлІмінде әдетте терт түйіи болады; сегізкөздіц алғы бетінде алдынғы сегізкез тесіктерініц медиальды жиегі бойында орналасқан екі сабау төмен тускен сайын біртіндеп бір-бірімсн жақындасып, содан кейін құйым-шақтың алғы бетінде жататын бір ортақ сыңар туйінде—gan­glion Ітраг-да аяқталады. Бел бөлімінікі сияқты жамбас астауы бөлімініц түйіндері де, өзара боилық қапа емес, сондай-ақ көл-денен. еабаушалармен дс байланысқан.

Симпатикалық сабаудыц сегізкөз бөлімі түйіндерінен томенгі шажыркайлык өрімнен бөлінетін тарамдармен қосылатын бір-катар тармақтар шығып, сегізкөзден несеп қуығына дейін созы-латын пластинка тузеді: бұл төменгі қүрсақасты немесе жамбас өрімі — plexus hypogastricus inferiores S. plexus pelvinus — деп аталады. Өрімнің өз түйіншелері — ganglia pelvina — бар. Өрім-де бірнеше бөлімді ажыратады; 1) алғы-төменгі бөлІм, онда не­сен қуығын (plexus vesicalis) нервтендіретін жоғарғы бөлікті — және еркектерде қуықасты безін (plexus prostaticus) шәует кә-піршіктері мен шәуст шығаратын түтІкті (plexus deferentialis) және кеуектІ денені (nn. cavernosi penis) жабдықтайтын төменгІ бөлікті ажыратады; 2) өрімнің артқы белімі тік ішекті (plexus rectales medii et inferiores) жабдықтайды. Әйелдерде тағы op-таңғы бөлімді бөліп корсстеді, оның төменгі бәлігі жатыр мен қынапқа (plexus uterovaginalis), клитордың ксускті денелеріне (nn. cavernosi clitoridis), ал жоғарғы бөлігі жатыр меи аналық бездерге тармақтар шығарады (32-сурет).

Симпатикалық сабаудын. сегізкөз бөлімінен аяқты нервтенді-рстін жұлын нервтеріне қосылатып, дәнекср тармақтар — гатІ communicantes — шыгады. Бүл дәнекер тармақтар вегетативтік нерв жүйесінің симпатикалық бөлімінін аяқтарды нервтендіре-тін сомалық бөлігін құрайды. Бул түйіннен кейінгі талшықтар тамырларда, бездерде және тері түктері бұлшықеттерінде, сон-дан-ақ қаңқа бұлшықетінде таралып, оның трофикасы мсн топу-сын қамтамасыз етеді.

ВЕГЕТАТИВТ1Қ НЕРВ ЖҮЙЕСІНЩ ПАРАСИМПАТИКАЛЫҚ БӨЛШІ

Парасимпатнкалық белім тарихи жағынан сегмент устІндегІ болім ретінде дамитындықтан, оның орталықтары лсүлын ғана •емес, мида да орналасады.

Парасимпатикалық бөлімнің орталығы

Парасимпатнкалық болімнің орталық бөлігі бас немесе кра­ниальды болімнен және жұлындық немесе сакральдық болімнен тұрады. Кейбір авторлар парасимпатикалық орталықтар жұ-лында тек сегізкез сегменттері аймағында ғана емес, оныц басқа беліктерінде де,- атап айтқанда бел-кекірек бөлімінде, алдыиғы және артқы мүіііз арасындағы интермедиарлық деп аталатын аумақта да орналасады деп есептейді. Орталықтар алдықғы тү-бірлердің тамырларды кеңейтетін, тер бөлуін тоқтатып, тұлға мен қол-аяқтар аймағындағы түктердің еріксіз бүлшықеттерініқ жиырылуын тежейтін эфференттІ талшықтарға бастама береді.

Краииальдьщ бөлім ортаңғы мида _ (меЗэнцефальдық бөлік) және ромб тәрізді мида — кепір мен сопақша ми (бульбарлық бөлік) жайгасқан орталықтардан турады.

1. 
   Мезэнцефальдық бөлікті nucleus accessorius n. oculomotorit
   мен ортақғы сьщар ядро ■қүрайды, олар арқылы коз бұлшықетте-
   рі m. sphincter pupiltae мен т. ciliaris нервтсндіріледі-.
   
2. 
   Бульбарлық бөлікті nucleus salivatorius superior п. facialis
   (дәлірек — п. intermedius), nucleus solivatorius inferior n. glosso-
   pharyngei мен nucleus dorsalis n. vagi қүрайды.
   

Парасимпатпкалық жүйенің краниальды бөлІМІнің шеткі бө-лігін қүрайтындар: 1) басеүйек нервтерінің III, VII, IX жәие X жұптары курамындағы (I ліәне XI жүптар қүрамында да болуы мумкін) түйінге дейінгі талшықтар; 2) мүшелер жанында орна-ласқан терминальды түйіндер, атап айтқанда: ganglia ciliare, pterygopalatinum submandibulare, oticum және 3) түйіннен ке-

йіпгі талшықтар, олардың дербес жолы болады, мысалы, gan­glion cilia re-ден шыгатын, пп. ciliares breves сияқты немесе олар қайсыбір вервтердің құрамында жүредІ, мысалы ganglion oti-cum-нен шығып, п. aiiriculotemporaiis-тін. күрамында жүретін түйіннен кейінгі талшықтар. Кейбір авторлар парасимпатикалық талшыктар жүлыниың басқа ссгменттерінен де шығып, алдыңғы түбірлер аркылы түлға мен қол-аяқтарға кетеді деп көрсетеді. Парасимпатикалық жүйенің сақральды бөлімінің шеткі бө-лІгІ II—IV сегізкөз нернтерінің алдыңғы түбірлері, одан әрі олардын, алдыдғы тармақтары қүрамында кіші жамбасқа кіріп plexus sacralis-ты (анимальды өрім) түзетін талшықтардан тұ-рады. Олар бүл жерде өрімнен белініп, пп. splanchnici pelvini түрінде plexus hypogastricus inferior-ға барып, сонымен бірге жамбас қуысындағы: colon sigmoideum мен тік Ішекті, несеп қуығын, сыртқы және ІшкІ жыныс мүшелсрін нервтендіреді. Nn. splanchnici pelvini тітірке-ндіруінен тік ішек пен несеп куығы — m. detrusor vesicae — жиырылып, олардын, қьгспақтары босақ-сиды. Симпатикалык қүрсақтылық өрім талшыктары бүл мүше-лердің босәуын тежейді; олар жатырдын. жиырылуын қоздыра-ды да, ал nn. splanchnici pelvini оны тежейді.

Бул нервті әр авторлар әруақытта түрлі атаумен беріп келді: п. п. егІ-gentes; n. pelvici; n. splanchnici sacraHs.' Віз en алғаіп (I960) ол нервті n. n. splanchnici pelvini деп атауды үсынған едік.

Бұл пікір тек 1980 жылы ғана іске асты. Оны С. С. Мнхайловтың Меж­дународная анатомическая номенклатура» кітабынан керуге болады.

Nn. splanchnici pelvini қүрамында тамыр кеңейткіш талшық-тар (nn. erigentes) болады. Олар corpora cavcrnosa penis ei eli-toridis-тің эрекцнясын қамтамасыз етеді. Жүлыннық сакральды белімінен шығатын парасимпатнкалық талшықтар nn. erigentes пен nn. splanchnici pelvini қүрамында ғана емес, сонымен бірге nervus pudendus қүрамында да жамбас өріміне барады (ган-глийалды талшыктары) жыныстық нерв күрделі нерв болып та-былады, онын, қүрамында анимальды талшықтардан баска тө-менгі кұрсақты өріміне кіретін вегетативтік (симпатикалык жоне парасимпатикалык) талшықтар да болады. Симпатикалық са-баудын, сегізкөз бөлімі түйіндерінен түйіннен кеііінгі талшықтар түрінде шығатын сгшпатикалык талшыктар кіші жамбас астауы куысында жыныс нервіне қосылып, төмснгі курсақасты өрімі ар­кылы жамбас астауы мүшелеріне өтеді.

Парасимпатикалық нерв жүйесіне ■интрамуральды нерв жү-йесІ деп аталатын да жатады.

Бірқатар қуысты мүшелердін қабырғаларында нерв өрімдем орналасады, олардын қүрамында ганглиозды клеткалар мен миелинсіз талшыктары бар үсак, туйіндер (терминальды) жата­ды; бүлар ганглиозды-торлы немесе интрамуральды жүнепі тү-

зеді.

Интрамуральды жүйе өте-мөте ас корыту жолында аиқын оі-лінеді, бүл жерде ол бірнешс-өрімнен тұрады.

түтігшің боіілык және сақиналык бүлшыкеттері арасында орна­ласады.

2. Кілегейастылык ©рім — plexus. submucosus — кілегейас-тылык, негізде жатады. Ол бездер мен бүрлер әріміне ауысады.

Лталған ерімдердің сыртындә диффузиялы нерв торы орна­ласады. Өрімдерге симпатикалык және парасимпатикалык жү-йелерден нерв талшыктары келеді. Интрамуральды өрімдерде парасимпатикалык жүйенің түйінге дейінгі талшыктары түйіннен кейінгі талшыктарға ауысады.

Интрамуральды өрімдер түлға куыстарының экстрамүшелік орімдері сиякты құрамы жағынан аралас болыи келеді. Соцғы кезде ас қорыту жолы интрамуральды өрімдеріндв симпатика­лык текті клеткалар да табылған.