Жұмыс бағдарламасы «Адам анатомиясы»

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том

Қосымша әдебиеттер:

9..Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

10.Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир. - 1971.

11.Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. - 1987. Т.1-5.

1. 
   . Зэр шығару органдарының жүйесіне жалпышолу.
   
2. 
   бүйректін ішкі құрылысы. Нефрон.
   
3. 
   қуық құрылысы, топографиясы.
   

4. 
   аталық жыныс безі.
   
5. 
   аталық сыртқы жыныс органдары.
   
6. 
   аналық жыныс безі, аналық сыртқы жыныс мүшесі.
   

НЕСЕП ЖЫНЫС ЖҮЙЕСІ SYSTEMA UROGENITALE

Несеп-жыныс жүйесі, мочеполовая система, systema urogenitale песеп мүшелерін, organa urinaria, жыныс мүшелерін organa geni-talia, біріктіреді. Бүл мүшелер өзініқ дамуы жағынан бір-бірімен тьгғыз байланысқан және сонымен бірге олардыц шығару өзек-тсрі не үлкен бір несеп-жыныс түтігіне бірігеді (еркектердегі үрпі жолы), не бір ортақ кеңістікке ашылады (әйелдердегі қынап кі-ребсрісі).

Несеп мүшелері

Несеп мүшелері, organa urinaria, біріншіден, екі бездек (бүй-ректер, олардың экскреті — несеп) және, екіншіден, несепті жи-нап, шыгаруга арналған мүшелердсн (несепағар, несеп қуығы, песеп шығарғыштан) тұрады (131-сурет).

Бүйрек. Бүйрек, почка, геп {грекше nephros), несеп жасап шы-ғаратын ішастардың артында іш қуысының арткы қабырғасында жататын жүп экскреттік мүше. Бүйрсктер омыртқа жотасының бүйір жактарында соңғы арқа және екІ жоғарғы бел омыртқа ден,-гейінде орналасады. Он. жақ бүйрек сол бүйректен орташа 1 —1,5 см (бауырдың оң бөлігінін, қьгсымыпа қарай) төмендеу жатады. БүйрсктІң жоғарғы үшы XI кабырға деңгейіне жетеді, төмснгі ұшы мыкын қырқасынан 3—5 см қашықтау түрады. Бүйректердін бұл көрсетілген орналасу шекаралары жеке адамдарда өзгеріп отырады; көбіне жоғаргы шекарасы XI арка омыртқасынық жо-гаргы жиегі деңгсйіне дейін кетеріледі, төменгі шекарасы 1 —1,5 омыртқаға төмен түседі. Бүйрек бүршақ пішІнді келеді. Оның за-'іы бет жағында тегіс, қою кызыл түсті. Бүйректе жоғарғы және төмснгІ үштарын, extrcmttas superior және inferior, латеральды және медиальды жиектерін, margo lateralis және medialis және беттерін, facies anterior және posterior ажыратады. Буйректің ла-теральды жнегі дөңес, медиальды жиегі ортасында ойыс; меди-альды гана емес, сәл төмен жә-не алға қарайды. Медиальды жиек-тің ортангы ойыс белігінде кақпалары, hilus renalis, болады, олар арқылы бүйрек артериялары мен нервтер кіріп, вена, лимфа та-мырлары мен нссепағар шығады. Қақпалар sinus renalis деп ата-латын,- бүйрек затына еніп тұратын тар кеңістікке ашылады, оның бойлык осі бүйректің бойлық осіне сәйкес келеді. БүйректІң алғы бетІ артқы бетіне қараганда дөңестеу (132-сурет).

Бүйрек топографиясы. Оң жақ және сол жак бүйрек-тің мүшелерге катынасы бірдей емес. Он, жақ бүйрек алғы Кгұрсақ қабырғасына regiones epigastrica, umbilicalis ct abdominalis l.at. dext, ал сол жак бүйрек reg epigastrica et abdominalis lat. sin npo-екцияланады. On жак бүйрек бетінін, кішкене учаскесі арқылы бүйрек безімен жанасады, одан эрі төмен қарай оның алғы бетінің көп бөлігі бауырмен жанасып жатады. Оның төменгі үштен бірІ flexura cofi dextra-ға тиісіп жатады; медиальды жиек бойымен duodeni төмен түсетін бөлІгі өтеді; соңғы екі учасксде іштік бол-майды. Он жақ буйректің сң төменгі үшының ссроз жабындысы б?ш.„Сол жак бүйректід жоғарғы ұшыньщ қасында, он жақ бүйректегі сияқты алғы бетіпіц бір бөлігі бүйрек безімен жанасады, іле-шала төмендеу сол жак бүйрек жоғаргы үштен бір бөлігі бой-ында қарынмен, ортақғы үштен бірінде pancreas-қа алғы бетінің латеральды жнегі жоғарғы бөлігінде көкбауырга жанасып жата-ды. Сол жақ бүйректің алғы бетінің төменгі ұшы ащы iuiefc тұзак-тарымен медиальды, ал flexura соіІ sinistra немесе төмен түсуші құрсау ішсктін. бастапқы бөлігімен латеральды түйіседі. Әрбір бүйрек өзінің жоғарғы бөлімінде артқы беті арқылы бүйректІ плеврадак бөлетін көкетке, ал XII қабырғадан төмендеу бүйрск

орынжайын түзетін mm. psoas major et quadratus lumborum-re жанасып жатады (133-сурет).

Бүйрск қабықшалары. Бүйрек тікелсй бүйрек затына жанасатын жүқа тегіс пластинка түрінде меншікгі фиброзды қа-бықшамен, capsula fibrosa, қоршалған, қалыпты жағдайда ол бүй-рек затынан оңай ажыратылады. Фиброзды қабықшадан сыртқа карай, әсіресе hilum аймағы мен артқы бетінде бүйректің майлы капсуласын, capsula adiposa, құрайтын борпылдақ май ткані қаба-ты жатады, алғы бетінде көбіне май болмайды. Майлы капсуладан сыртқа қарай бүйректің дәнекер тканьді шандыры, fascia renalis орналасады, ол талшықтар арқылы фиброзды капсуламен байла-нысқан және екі жапырақшаға ажырайды: бІреуІ бүйректердің алдынан, екіншісІ — артынан өтеді. БүйректердІн, латеральды жи-егімен екІ жапырақша бірге косылып, өздері дамып шыққан арғы-іштік дәнекер тканІ қабатына ауысады. БүйректІң медиальды жие-гімен екі жапыракша бірге қосылмай, одан әрІ орта сызыққа ка-рай жеке-дара созылады: алғы жапырақша бүйрек тамырлары, колқа жоне көктамырдын алдынан өтіп, қарама-қарсы жақтың дәл осындай жапырақшасымен косылады, ал арткы жапыракша омырткалар денелерінен алға қарай өтіп, соларға бекидІ. Бүйрек-

тердің жоғарғы уштарында, бүйрек бездерін камти, екі жапы-ракша бірге қосылып, бүйректердің осы бағыттағы қозғалғышты-ғын шектейдІ. Төменгі үштарында жапыракшалардыд мұндай қо-сылуы байқалмайды¹.

Бүйректің өз орнында бекіп тұруы негізінен қүрсақ тығыршы-ғы бүлшыкеттері жиырылуынан туатын күрсақішілік кысымға, аз-дау дәрежеде бүйрек қабықшаларымен түтасып өсіп кететін fascia renalis mm psoas major ct quadratus lumborum түзстін бүйректін, бүлшықстті орынжайына жоне бүйректІң қолка мен көктамырдан алыстауьша кедергі жасайтын бүйрек тамырларына байланысты. Бүл бекітуші аппарат әлсіз болғанда бүйрек төмен түсуі (кезеген бүйрек) мүмкін, бүл жағдайда операция жасауды керек етеді. Калыпты жағдайда скі бүйректін. киғаш жоғарғы және медиаль-ды бағытталған үзын осьтері бүйректердсн жогары төмен қарай ашылатын бүрыш жасай түйіседі. Бүйрек түскенде, ортаңғы сы-зықта тамырлармен бекігендіктен, төмен қарай және медиальды ығысады. Осы себепті бүйректердің үзын осьтері олардан төмен-деу жоғары карай ашылған бүрыш жасай түйіседі.

Қурылысы. Бүйректердің үзыннан жасалған жармасында (134-сурет) бүйрек түтастай алғанда, біріншіден, бүйрек тостағандары мен түбектің жоғарғы бәлігі орналасқан куыстан, ^inus renalis, екіншіден, қақпаларды қоспағанда синусқа барлық жағынан жанасатын меншікті бүйрек затынан қүралатындығы көрінеді. Бүйректе кыртыс затын, cortex renis, милы затты, medulla renis, ажыратады.

Қыртыс заты мүшепің шеткі қабатын алып жатады, қальщды-ғы 4^мм-ге жуық. Ми заты бүйрек пирамидалары, pyramides rena-Ies, деп аталатып конус пішінді түзілістерден қүралады. Пирами-далардын, кең табандары мүшенід бет жағына, ал төбелері синус

жақка қарайды. ТөбелерІ екеуден немесе одан көбіректен бүртік-тер, papillae renales, деп аталатын дөцгелектенген қыраттарға бірігедІ, сирек жағдайда бір төбеге жеке бүртік сәйкес келеді. Барлық бүртіктер саны орташа алғанда 12-ге жуық. Орбір бүртік-те ұсақ тесіктер, foramina papillaria бар. Foramina papillaria ар-қылы несеп жолдарынын, бастапқы бөлігіне (тостағаншаларға) шығарылады. Қыртыс затъі пирамидалар арасынан өтіп, оларды бір-бірінен бөледі; қыртыс затыныц бүл бөлігі columnae renales деп а.талады. Оларда тура бағытта орналаскан несеп өзскшелерГ мен тамырлардан пирамидалар жолақ сияқты түрде болады. Пи-рамидалардыд болуы жануарлардын. көбіне тән бүйректін. бөлікті

күрылысьш көрсетеді. Жана туған пәрестеде бүрынғы бөлінудің іздері тіпті сыртқы бетінде де сақталады, онда жүлгелер (күрсақ-тағы нәресте мен жаца туған нәрестедегі бөлшектенген бүйрек)¹ байкалады. Ересек адам бүйрегі сырт жағыпан тегіс, бірақ іші, бірнеше пирамида бір бүртікке косылғанмен (пирамидалар саны-нан бүртіктер санының аз болуы осымен түсіпдіріледі), бөліктер-ге — пирамидаларға бөлінген күйде қалады.

Жілік-майлы мсдуллярлы зат жолақтары қыртыс затына қосы-лып (pars radlata, pars convoluta), lobulus corticalis дегсн атпен біріктіріледі.

Бүйрек күрделі экскреттік (шығарушы) мүше болып табы-лады. Онда бүйрск өзекшслері, tubuli renales, деп аталатып тү-

Бүйректе бес сегментті ажыратады: 1) жоғарғы сегмент — бүйрсктін. >когарғы полюсіне сәйкес келедІ; 2, 3) жоғарғы және төменгІ алғы сегменттер түбек алдында орналасқан; 4) төменгі сегмент бүйректің төменгі полюсіне сәйкес келеді; 5) артқы сег-мент — жоғарғы жәые төменгІ сегменттер арасында мүшенІң арт-қы жартысының екі ортаңгы төрттен бІрІн алып жатады.

■ Несепағар, мочеточник, ureter — үзындығы 30 см-ге жуық түтік. ДиаыетрІ 4—7 мм. Несепагар түбектен тікелей Іштік ар жа-ғынап төмсн және медиальды кішІ жамбасқа, сол жерден қуық түбі-не келіп, оны қиғаш бағытта тесіп өтеді. Несепағарда pars abdo-minalis — ІІпеа terminaiis аркылы оның кІші жамбас қуысына иІ-летін ж^еріне дейін және pars pelvina — осы соцгыдағыны ажыра-тады. Несепағардың саңылауы барлық жерде бірдей емес, мьша-дай тарьглатын жерлері бар:

1) түбектіц несепағарға ауысатын жеріиде, 2) paries abdominalis жәие pelvina аралық шекарасьшда, 3) pars pelvina бойында және, 4) қуық қабыргасы қасында. Әйелдерде несепағар сркектердікіие қарағанда 2—3 см қыскалау және оньгң төменгі бөлігініц мүшелерге қатынасы басқаша. Әйел жамбас қуысында несепағар апалық бездің бос жиегі бойымен жүрІп, содан соң жа-тырдың кең жалғамасының табанында жатыр мойынынан лате-ральды жайғасып, кынап пен көпіршік аралығына өтіп, оның қа-быргасын еркектердсгі сияқты қиғаш бағытта тесіп өтсді.

Несепағардың қуыкка қүяр жеріндс үшінші, ен. сыртқы бойлық бүлшықеттер қабаты бар, ол қуық стімен тығыз байланысқан және несептіц қуыкка ағып келуіне катысады.

Несепағар рентгеиоғраммада бүйрсктси қуыққа кслетін үзын және жіңішке көлецке тәрізді. Оныц контурлары айқын орі тегіс. Несепағар екІ—■ сагиттальды жәнс фронтальды жазықтыктарда иілімдер түзеді. Фронталь жазықтықтағы иілімдердің практика-лық маңызы бар: бел бөлімінде медиальды жаққа, ал жамбас бө-

лігінде латеральды жаққа қарағандардыц. Қейде песеиағар бсл бөлігінде түзу келеді. Жамбас бөлігіндегі иілім тұрақты бола-ды.

Жогарыда сипатталған анатомиялық тарылған жерлсрден бас-ка несепагар бойыида перистальтика кезінде пайда болып, жоға-лып кететін біркатар физиологиялық тарылатьш жерлер байкала-ды.

Еркек жыныс мүшелерІ

Жыныс мүшелері еркектікі, organa genitalia rnasculina, әйел-дікі, organa genitalia ieminina, болып бөлінеді. Ұрықта жыныс мүшелері екі жыныста да бірдей, бірақ одаи әрі даму барысында бір үрықта еркектік жыныс бастамалары дами бастайды да, ал әйелдік жыныс бастамалары рудйменттік күйдс қальш қояды жә-не керісінше. Екі жыныста да ең бастьг құрам бөлігі жыныс безде-рі (еркектерде аталык без, әйелдерде аналық без) болып табы-лады. Олар жыныс клеткаларын жасаіі шығарады. Қейде" бір адамда қайсыбір дәрсжсде екі жыныс белгілері до дамиды. Бүл жағдай гермафродитизм деп аталады. Аталык, без бсы аналык без катар болған жағдайда шын гермафродитизм байкалады, ал бір-жыиыстык бсздері ғана болып, ал екіняіі жыныстық белгілері аз-ды-көпті байқалатын жағдайды жалған гермафродитнэм деп атай-ды.

Еркек жыиыс мушелері кұрамына (137-сурет) кабыкшалары-мен қосз аталық бездер, шәуһет қуыкшаларымен бірге ұрық шы-ғаратын өзектер, қуықасты безі, бульбоуретральды бездер, кеуек-ті денелерден туратын жыныс мушесі жатады. Бұл жерде аралас несеп-жыныс тутікше сипаты бар несепшығарғыш өзегі де сипат-талады.

Аталык бездер. Аталық бездер, яичкн, testcs (грекше — orchis

s didymis) ұмада (ен қалтасында) орналасқан, бүйірлерінен сәл қысыңқы кслген, сопақ пішінді жұп денелер болып табылады. Ата-лық бездіц ұзындығы орташа 4 см-ге тед, көлденеңІ —3 см, мас-сасы 15—25 г аралығында. Аталык бездіц екі беті — fades media-lis және lateralis, екі жиегі — margo anterior, және posterior, екі ұшы — extrernitas superior және inferior болады. Аталық бездің ума-да қалыпты жағдайында онын жоғарғы ұшы жоғары, алға және ла-теральды жаққа карайды, сол себепті төменгІ ушы да төмен қарай ғана емес, сондай-ақ артка және медиальды жакқа қарайды. Сол жақ аталық без әдетте оң жақтағыға карағанда сәл төмеігдеу жа-тады, Аталық бездін. арткы жиегіне урық жібі, funiculus sperrna-ticus, мен қосалқы аталық без, epididymis, келеді; соңғы, косалқы аталық без, арткы жиек боиында орналасады. Epididymis жіңіш-ке ұзын деле, онда жоғаргы, біршама қалыцдау бөлінген қосалқы аталық безІ басын, caput epididymis, және төмеЕігі, ушкірлеу ұшын, cauda epididymis, ажыратады; аралык учаске денесі, corpus epi­didymis, қүрайды. Дене аймағында қосалқы аталық без бен ата-лык, бсз арасында ссроз ка0ыкшамен астарланған және латераль-ды жаққа карай ашылған куыс, sinus epididymis, жатады.

Лталық бездін, жогаргы үшында кішкентай өсінді — appendix testis орналасады, жарып қарағанда ол жіңішке өзекшелерден тұрады, сірә, ductus paramesonephricus рудименттік калдығы бо-луы керек. Қосалқы без басында әдетте аяқшада opiiaviacKaH ap­pendix epididymidis кездеседі ,(mesonephros қалдығы).

Атальщ без қүрылысы (138-сурет). Аталык без негізІ рагсгір-hyma tesiis, тығыз фиброзды кабықшамен, tunica aibuginea, кор-шалгаи. Артқы жиск бойымен қабықшаның фиброзды ткані me­diastinum testis деп аталатын толымсыз вертнкаль перде немесе ;қалыңдама турінде шамалы жерге аталық без бездІ тканъ ішіне енІп тұрады; mediastinum-нен сәуле тәрізденіп фиброзды перде-і лер — septula testis шыгады, олар сырткы ұштарымен tunica ai­buginea ішкі бетіне бекиді де, сөйтіп, бүкіл аталык без паренхи-масын бөліктерге, lobuli testis, бөледі. Лталық без бәліктерІ саны 250—330-ге жетедІ. Бөліктердің төбелері mediastinum-re, ал та-бандары tunica albuginea-ға карайды. Ен қосалқысында да жі-нішкелсу tunica aibuginea болады.

Қуықасты безі. Қуықасты безі, prostata, (prostates грекше proistanai әкелу, алға шығу), еркек несепшығаргыш өзегінІіі бас-тапқы бөлігін қамтитын, аздау бөлігі безді, көптеу бәлігі бұлшык-еттІ мүше болып табылады. Ол без ретінде слерманың басты бөлі-гін құрап, спермийлерді белсендіретін, сондықтан жыныстык пісіп-жетілу кезеңіне қарай дамитын секрет бөліп шығарады. Без эндо-криндік қызмет атқаратындығын көрсететін зерттеулер бар.

Ол булшықет ретінде несепшығарғыштың сфинктері болын та-былады, атап айтқанда эякуляция ксзінде несептің ағуына кедерғі жасайтындықтан, зәр мен сперма араласып кетпейді. Жыныстық пісіп-жетілу басталғанға дейін тек бұлшықетті мүше болады да, ал жыныстық пісіп-жетілу кезеңінде (17 жас) без қызметін де атқара бастайды. Шшіні мен көлемі жағынан каштанға (каштан ағашы-нық жемісі) ұқсайды (139-сурет). Онда несеп қуығына қараған та-банын, basis prostatae, және diaphragma urogenitale-re жанасып жатқан тебесін, apex, ажыратады. БездІд дөқес алғы беті, facies anterior, қасаға симфизіне карайды, одан борпылдақ клетчатка және веналық өрім (plexus prostaticus) арқылы бөлінеді, осы өрім үстінде ligg pubovesicalia жатады. Артқы беті тік ішекке жанасып жатады, одап жамбас шандыры пластинкасымен (septum rectovesi-cale) ғана бөлінеді, сондықтан оны тірі адамда per rectum енгізіл-ген саусақ арқылы тік ішектін, алғы қабырғасынан үстап білуге болады. Urethra табанынан төбесіне қарай қуықасты безі арқылы өтіп, ортаңғы жазықтықта, артқы бетінен гері бездің алғы бетіне жақындау орналасады.

Ұрық жіберетін өзектер безге артқы бетінен кіріп, оның қабаты-мен төмен, медиальды жәые алға қарай етіп, pars prostatica ureth-гае-ге ашылады. Бездің екі ductus ejaculatorii мен urethrae арасын-да орналасқан, сына пішінді учаскесі онын, ортаңғы бөлігін, isthus prostatae (lobus medius) қүрайды. Қалған көптеу бөлігін lobi dex­ter et sinister кұрайды, алайда олар бет жағынан бір-бірінең тым бөлінбеген.

Ортаңғы беліктің хирургиялық тұрғыдан маңызы бар, өйткені куық безі гипертрофиясы кезінде үлкейіп, зәр шығарудыд бұзы-луына себеп болуы мумкін.

Қуықасты безінін, ең үлкен диаметрі көлденеңінен (түбіне жа-қын) орташа 3,5 см, алғы-артқы диаметрі —2 см, вертикаль диа-метрі — 3 см.

Prostata fascia pelvis есебінен пайда болып, веналык өрім, plexus prostaticus, жататын орын түзетін шандырлы катпарлармен қоршалған.

Шандырлы кабықшадан ішке карай бірыңғаи салалы бұлшықет және дәнехер тканьнен түратын capsula prostatica орналасады. Prostatae ткані көбіне бұлшықет тканінен түратын негізде, sub-stantia muscularis, бездерден (parenphyma glandularae) күра-дады, оның бөліктері жіцішке, сәл тармақталған түтікшелер-ден түрады, ал олар uretrae-нің қуык бөлігініқ артқы кабырғасын-да colliculis seminalis жан-жактарында ашылатын dustuti prostatici-re (саны 20—30-ға жуық) қүяды. Қуықасты безінің ол арқылы өтетІн несепшығарғыштьщ алдындағы бөлігі түгелге дер-лік булшықет тканінен түрады.

Үрықтьщ шығару жолдары tubuli seminiferi recti, rete testis, ductuli efferentes, ductus epididymidis, ductus deferens, ductus ejacuilatorius, pars prostatica urethrae және несепшығарғыш өзегі-нің қалған бөліктері.

Әйел жыныс мүшелері

Әйел жьшыс мүшелері, organa genitalia feminina екі бөлімиен түрады: 1) жамбасастауында орналасқап ІшкІ жыныс мүшелері —• аналық бездер, жатыр түтікшелері, жатыр, қыпап және 2) сырты-нан көрінетін _һбөлім — сыртқы жыныс мүшелері (pudendum femi-ninum), бүған үлкен жоне кіші жыныс еріндері, клитор, кыздык перде жатады.

Аналық без.Аналық без, яичник, ovarium (143-сурст), жүп мү-ше, аталық безге үқсас әйел жыныс безі болып табылады. Ол — жайпақ сопақ пішінді, ұзындығы 2,5 см, енІ 1,5 см, қалыңдығы 1 см дене. Оның екі ұшын ажыратады: жоғарғы, біршама дөңгелектен-ген үшы жатыр түтігІ жағына қарайды және түтІк ұшы, extremitas tubaria, деп аталады, қарама-қарсы төменгі, үілкірлеу үшы, extre­mitas uterina, жатырмен ерекше жалғама (lig, ovarii proprium) арқылы байланысқан. Екі беті facies lateralis et medialis, бір-бірілеп жиектермен бөлінген: бос артқы жиек, margo liber, дөңес, бас-қа, алғы, шарбылы жиек, margo mesovaricus, тік, шарбыға бекиді. Бүл жиек апалық без кақпалары hihis ovarii деп аталады, өйткені бұл жерде аналық безге тамырлар мен нервтер кіреді.

Аналық без латсральды бетімен жамбастың бүйір қабырғасы-на үстіцгі жағынан vaza iliaca externa мен m,psoas major арасын-да, алдынан lig umbilicale laterale және артынан несепағар ара-сында жанасып жатады. Аналық бездін, ұзыны вертикаль орпалас-кан. Мсдиальды жағы жамбас қуысына қараған, бірақ біраз жер-де түтікпен жабылған, ол түтік алдьшен аналық бездің шарбылы жиегімен жоғары өтіп, содан кейін оның түтікті үшында бұрылып, аналық бездің бос жиегімен төмен карай кетеді. Аналық без жа-тырмен меншікті жалғама, lig ovarii propriurn, арқылы байланыс-кан, ол — неғізінен жатыр бүлшықетіне созылатын ерІксІз бүлшық-ет талшықтарынан түратын жатырдың жалпақ жалғамасының екі катпаршағы арасында орналасқан дөңгелек сіңірлі жіп. Аналық бсздін. меншікті жалғамасы оның жатыр үшынан жатырдын, лате-ральды бұрышына дейін созылады. Аналык. бездіқ кысқа шарбы-сы, mesovarium, болады, ол — ішектіц дупликатурасы, сол арқылы өзінің алғы жиегімен жатырдың жалпақ жалғамасынын, артқы қатпаршағына бекидІ. Аналық бездің жоғарғы түтікті ұшына fim-bria ovarica (түтіктің қүрсақ ұшын қоршайтын шашақтардық ең үлкені) сондай-ақ іштіктің аналық безге үстіпеп iinea terminalis pelvis-тең түсетін және аналық без тамырлары мен нервтерін

камтитын үшбұрыш пІшінді қатпары — lig suspensorium ovarii бекиді.

Жүкті болғанда сары дене үлкейіп, диаметрі 1 см-дей ірі түзі-ліске, corpus luteum gravitatis, айналады, оның іздері жылдар бойы сақталады, фолликуладан шыққан жүмыртқа клеткалары ұрықтан-баған жағдайда түзілген сары дененің көлемі кішілеу болып. бір-неше аптадан кейін жоғалып. кетеді. Сары дене клеткалары атро-фиясымен бірге жүмыртка клеткасы сары түсін жоғалтып, ак түс-ті дене, corpus albicans, деп аталады. Біраз уакыттан кейін corpus albicans мүлде жоқ болып кетеді. Фолликулалар октын-оқтын жа-рылатындықтан (овуляция), аналық без бетінде жас өткен сайын әжім және ойыстар пайда болады.

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том

Қосымша әдебиеттер:

9..Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

10.Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир. - 1971.

11.Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. - 1987. Т.1-5.

1.тамырлар жүйесінің маңызы және оның қан тамырлар

мен лимфа тамырларына бөлінуі.

2.қан және оның маңызы.

3.қан жасаушы органдар.

4.Кіші және үлкен қан айналу шеңбері.

Тамыр жүйесіп сүйык өткізетін жолдар. түтіктер кұрайды, ол түтіктердегі агып жататын сүйыктар (қан мен лимфа) ар-кылы. бір жағынан организм клеткалары мен ткапьдеріне р;л-жетті коректік ;іаттар жеткізіліп, екінші жағынан клетка эле-менттерінін, тіршілік әрекетінен пайда болған заттар экскреттік мүшелерге (бүйректерге) жеткізіледІ. Ішекқуыстылардп ас ко­рыту куысыііда көптегег! өсінділер бар, олар коректік заттар-дыц дене бөліктеріне жеткізілуін өңайлатады. Ала и да немер-тиндердія өзінде-ак (құрттар тип тармағы) оңашаланған уш кан тамыры пайда болады. Ланцетникте тұйық капайналым жуЙесі болғанмен жүрегі болмайды. Омыртқалылардьщ қанта-мыр жүГіесІиде филогенез барысында қурылысы жағынан бір-тіндеп күрделенетін жүрек пайда болады.

Балық жүрегі екі камерадан түрады: қаиды кабылдайтын жүрекшеден (онын алдында вена койнауы жатады — sinus ve-nosus) жане қанды айдап шығаратын карыншадан (одан кейін артериялық коиус орналасады — conus arteriosus) түрады. Жү-

рек аркылы вена каны алғып өтіп, одан әрі желбезек артерияла-ры аркылы желбезектерге келіп, сол жерде оттегіне канығады (желбезектік тыныс алу типі). ҚосмекендІлерде кан айналысы-иын өкпелІк шеңбері түзіле бастайды: соңғы желбезек артерия-сынан жүректен газ алмасу жүретін, йкпеге кан әкелетін өкпе артериясы дамиды. Осыган байланысты жүректін. кабылдайтын бөлігі — жүрекше көлденең перде арқылы жеке екі жүрекше (он жак және сол жак) бөлініп, сонык нәтижссінде жүрек үш камералыға айналады. Сонын өзінде оң жак жүрекшеде вена-лык, сол жақ жүрекшеде артернялык, ал ортак^ карыншада ара-лас кан ағады. Личинка кезінде Желбезектік ал, ересек кезде екпелік кан айналысы жүмыс істейді, бұл сулы ортадан күрғак ортаға ауысуды көрсетеді.

Құрылыққа түпкілікті ауысуға және желбезектік тыныс алу-ды толык ығыстырып шығарған өкпелік тыныс алудың дамуы-н-а байланысты жорғалаушыларда өкпелік тыныс алу одан эрі дамып, екІ қанайналыс шеңбері — өкпелік және денелік тыныс алу — калыптасады. Осыған сәйкес қарынша да толык емес пердемен екі белімге — он және сол карыншаға бөліне бастай­ды. Қүстарда, сүткоректілер мен адамда жүрек екі канайналыс шеңберіне сәйкес перде аркылы толығынан екі карыншаға бө-лінеді. Соныц аркасында оларда пена және артерия каны толык бөлінген: веналык кан оң жак жүректен, ал артериялык қан сол жақ жүректен ағады.

Ағатын сүйыктың сипатына карай адам мен омырткалылар-дың тамыр жүйесін екі бөлімге белуге болады: 1) кантамыр жүйесІ — кан ағатын түтікшелер жүйесі (артериялар, веналар, микроағын бөлімдері мен жүрек) және 2) лимфа жүйесІ — түс-сіз сұйык, лимфа ағатын түтікшелер жүйесі. Артерияларда қан жүректен шет жакка, мүшелер мен тканьдерге қарай, ал вена-ларда жүрекке карай ағады. Лимфа тамырларында сүйык ве-налардағы сиякты тканьдерден орталыкка карай ағады. Алай-да веналық және лимфа тамырларынын заттарды шығарып әкету сипатында елеулі айырмашылықтар бар. Еріген заттар­ды негізінен кан тамырлары сіңіріп алады да, ал катты түйір-шіктерді лимфа тамырлары сіңір.еді. Қан аркылы сініру едәуір жылдамдау жүреді. Клиннкада бүкіл тамырлар жүйесін жүрек-тамыр жүйесі деп атап, онын. ішінде жүрек пен тамырларды бөледі.