Правдин Ф.Н. Дарвинизм. - А., 1973 (каз.яз)

4.Стамбеков, С.Ж. Молекулалық биология :Оқулық -Новосибирск,2003

5.Мұхамбетжанов К. Генетика және селекция негіздері.-Алматы.,

жеке дамуы.

Жасушалардың бөлінуі.

Тыныштық кезеңінде(СО)

Митоздық цикл.

Организмнің көбеюі

Жыныс жасушалары

Мақсаты:

Дәріс тезистері: Жасушалардың бөлінуі.

Тыныштық кезеңінде(СО)

Митоздық цикллің төрт кезеңі:

1)Кариокинез - ядроның бөлінуі

2)Цитокинез - цитоплазманың бөлінуі

3)Интерфаза - бөлінуге дайындық кезеңі

4)Митоздық бөліну

Интерфаза.

Жасуша бөлінуінің үш жолы:

1.амитозды немесе тікелей бөліну

2.митоз немесе күрделі бөліну (сомалықнемесе дене клеткалары)

3.мейоз немесе редукциялык бөліну(жыныстық жасушалары)

Митоздың тұқым қуалаушылықтағы маңызы. Жасушалардың бөлінуі

Жасушалардың бөлінуі - барлық тірі ағзалар көбеюі мен дамуынын негізінде жатқат биологиялық процесс. Бөлінудің алдында хромосомада өзгерістер болады және ДНҚ редупликациясы жүреді. Бұл құбылыс прокариоттық және эукариоттық жасушаларға тән қасиет.

Жалпы жасушаның пайда болғанынан бастап келесі жасушаға бастама бергеніне немесе өлгеніне дейінгі кезеңді жасушалық цикл деп атайды. Әр жасушаның емір сүру ұзақтығы атқаратын қызметіне, қоршаған ортасына байланысты әртүрлі болады. Жасушалық цикл тыныштық кезеңі мен митоздық циклға бөлінеді.

Тыныштық кезеңінде(СО)

Митоздық цикл төрт кезеңнен тұрады:

1)Кариокинез - ядроның бөлінуі

2)Цитокинез - цитоплазманың бөлінуі

3)Интерфаза - бөлінуге дайындық кезеңі

4)Митоздық бөліну (М)

Интерфазаның өзі үш кезеңнен тұрады:

1.синтез алдындағы кезең (G₁)

2.синтез (S)

3.синтезден кейінгі кезең(G₂).

1.( G₁). Бүл кезеңде жасушаның бөлінуіне қажетті әр түрлі заттар: нуклеотидтер, аминқышқылдар, ферменттер, АТФ молекуласы және т.б. заттар күшті қарқынмен жинақтадады.

2.( S). Бұл кезеңде ДНҚ молекуласы синтезделіп, олардың саны екі есе артады. Синтез кезеңінде ДНҚ-дан басқа РНҚ және нэруыз молекулалары көп мөлшерде синтезделеді. Хромосомалар екі еселеніп, әрқайсысы екі бөліктен түрады, оларды хроматидтер деп атайды.

3.( G₂). Бұл кезеңде ДНҚ-ның мөлшері өзгермейді. Алайда РНҚ мен белоктың синтезделуі жалғаса береді. Энергия жинақталады, ол энергия митоз процесіне жұмсалады. Қорыта айтқанда, интерфазада митоз процесіне қажетті заттар синтезделеді, сондықтан интерфазаны дайындық кезеңі дейді. Сонымен интерфазада тұқым қуалаушылықпен тығыз байланыстымынадай процестер іске асады:

а)генетикалык материал өздігінен екіеселенеді

е)екі еселенуге байланысты жаңа пайдаболған ДНҚ молекуласы ескі ДНҚмолекуласының көшірмесіне айналады.

Жасуша бөлінуінің үш жолы бар:

Клетка бөлінуінің бүл типі кезінде хромосомаларда құрылымдық өзгерістер байқалмайды. Амитоз процесінде ахроматин жіпшелері пайда болмай-ақ ядро бірден екіге белінеді. Кейбір жағдайда бір ядродан бірнеше ядролар пайда болады. Амитоз арнайы және патологиялық ұлпаларда кездеседі. Мысалы картоптың крахмал түзетін клеткаларында, қарапайымдарда, регенерацияланып жатқан бұлшық ет клеткаларында және т.б. болады.

Митоз - жаңа ұрпақ жасушплары арасында генетикалық материалдар тең мөлшерде бөлінетін жасушаның бөліну әдісі. Митоз нәтижесінде екі жаңа ұрпақ жасушаларында диплоидты хромосомалар жиынтығы болады.

І.Митоздық бөліну - өсу процесінің маңызды кезеңі.

2.Аналық жасушадағы митоз барысында пайда болған генетикалық материал жас жасушаларға тең бөлінеді. Жас жасушалардағы генетикалық ақпарат аналық жасушадағы генетикалық ақпараттың көшірмесі болып табылады.

3.Бөлінгеннен кейінгі жас жасушалардағы хромосомалардың саны аналықжасушалардағы хромосомалар санына сәйкес келеді.

4.Егер митоз процесі зақымдалса, хромосомалар санында ауытқулар болады, яғни хромосома саны артады немесе кемиді. Ол клетканы үлкен өзгеріске ұшыратады. Мұндай жағдайда клетка тіршілігін жояды немесе мутацияланады.

Мейоз

Мейоз - хромосомалар жиынтығының екі есе азаюымен аяқталатын жасушанын бөліну процесі. Мейоз нәтижесіқде гаплоидты хромосомалар жиынтығы бар төрт жасуша пайда болады.

Мейоз процесі үздіксіз жүретін жүйелі екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең мейоздың бірінші бөлінуі (реакциялы бөліну), екінші кезең эквационды бөліну деп аталады. Мейоздың бірінші бөлінуінде хромосомалардың саны екі есе азаяды. Мейоздың екінші бөлінуі жыныс клеткаларының пайда болуымен аяқталады.

Редукциялы бөліну митоз сияқты төрт фазадан тұрады: профаза-І, метафаза-І, анафаза-І, телофаза-І. Редукциялы бөлінудің профазасы өте күрделі. Ол бірін-бірі толықтыра жүретін бірнеше сатыдан тұрады

Негізгі әдебиеттер.