)Иллюстрациялы материал: қосымшада

1. Жұмысшыларға қандай өндіріс аймағында шаңды факторлар әсер етеді?

2. Силикоздың патогенезінің негізгі теорияларын атаңыз.

3. Силикоздың негізгі рентгенологиялық белгілері қандай?.

4. Силикоздың емінің негізгі принциптері қандай?

5. Силикозды аурулардың еңбекке жарамдылығын анықтайтын негізгі критерилерін атаңыз.

6. Силикоздың медициналық алдын алудың негізгі әдістері.

1)Тақырыбы: №3 Кәсіптік бронх демікпесі.
2)Мақсаты: Кәсіптік бронх демікпесіне анықтама беру, диагностикасы мен емдеу әдістері.
3) Дәріс тезистері:

Қазіргі кезде барлық елдерде ең үлкен мәселе туғызатын аллергоздар болады. Бұлар: крапивница (есекжем), Квинке ісігі, конъюктивит, ринит, ринофарингит, дерматоздар және аллергоздың классикалық түрі - бронх демікпесі. Бұлар кәсіби аурудың арасында кең тараған. Кәсіби аллергендердің спектрінде кәсіптік бронх демікпесі жиі кездеседі және едәуір кең орын алады.

Бронх демікпе ауруы суконкамволь тоқу өндірісінде, жиһаз фабрикасында, элеватор, диірмен, нан пісіру жұмыс шаруашылығында жиі кездеседі.

Жануарлық шаң - тозаңдарға: қой, ешкі жүндері, шаш, қауырсын қанаттары, табиғи жібек, микробтар, саңырауқұлақтар, антибиотиктер жатады. Сондықтан құс фермасында, мал шаруашылығында істегендер, қой қырқу, шаштаразшы - шанион (шаш) жасау кәсібінде істегендерде де кездеседі.

Химиялық антигендік қасиеттері мол заттарға: урсол, формальдегид, формалин шаңы аэрозолі, құрғақ лак, полимерлік эпоксидтік смола шандары жатады.

Кейінгі кезде кәсіби бронх демікпесін тудыратын кейбір металдық қосылыстардың: бериллий, хром, никель, кобальт, платина, алтын, күміс және т.б. химиялық заттардың аллергендік әсері анықталды. Соңғы жылдары пестицидтерді, дезинфекциялық заттарды қолданатын, дәрі жасайтын адамдарда әсіресе антибиотиктерді, вакцина, витамин, сульфаниламидтерді, амильнитридтерді, ипекакуана, бромды бронх демікпесі жиі кездеседі.

Патогенезі. Аурудың даму механизмі рефлекторлық, токсикалық - инфекциялық аутоиммундық, неврогендік теориялармен түсіндіріледі.

А.Д. Адо бойынша І-ші иммундық кезеңде, кәсіптік аллергендер әсерінен антиген - антидене конъюгат құрастырылады. ІІ-ші кезең патохимиялық, антиген пайда болған кезден тіндік қан сарысулық ферменттердің белсенділігі өзгереді, протеолитикалық, липолитикалық ферменттердің белсенділігі жоғарылайды, тамырлардың қабатында, тіндерде синовиалды бронх қабықшаларында гистамин, ацетилхолин, серотонин, брадикинин т.б. биологиялық заттардың белсенділігі жоғарылап, көп мөлшерде шығады.

III кезең патофизиологиялық, тегіс салалы броих бұлшықеттердің жиырылуы (бронх мускулатурасының спазмы), бронхтың ісінуі, бездердің гиперсекрециясы тыныс жолдарының обструкциясы, бронх өткізгіштігінің бұзылуы дамиды.

Клиникалық түрі бойынша жіктелуі:

1) инфекциялық - аллергиялық;

2) инфекциялық - аллергиялық емес.

Осының ішінде инфекциялық - аллергиялық емес кәсіптік бронх демікпесі жиі кездеседі. Бұлар ауырлығына қарай I, II, III дәре-желі ауырлықта болады.

Қазіргі уақытта Г.Б.Федосеев ұсынған (1982 ж.) бронх демікпесінің жіктелуі қолданылады.

Бронх демікпе ұстамасының дамуына қарай:

- Демікпе алды (предастма);

- Бронх демікпесі.

Түрлеріне қарай:

1. Иммунологиялық

2. Иммунологиялық емес

Патогенетпикалық механизмдеріне қарай:

1. Атопиялық

2. Инфекцияға тәуелді

3. Аутоиммундық

4. Дисгормоналдық

5. Нерв-психикалық

6. Адренергиялық дисбаланс

7. Біріншілік өзгерген бронхтардың реактивтілігі

1. Жеңіл ағымды

2. Орта ауырлықты ағым

3. Ауыр ағымды

1. Өршу

3. Ремиссия

1. Өкпелік - өкпе эмфиземасы, тыныс жетіспеушілігі, ателектаз, пневмоторакс және т.б.

2. Өкпеден тыс - миокард дистрофиясы, өкпелік жүрек, жүрек жетіспеушілігі.

Ескерту: демікпе алды деген бронх демікпесінің пайда болу қауіпін сипаттайтын жағдайлар. Оларға жататындар: жедел және созылмалы бронхит бронхоспазммен бірге жүретін, қосарланған вазомоторлы ринит пен есекжем, вазомоторлы ісік пен мигрень және қанда эозинофилия немесе ұстама кезінде қақырықтың құрамындағы эозинофилдер мен жиі байқалатын иммунологиялық механизмдерімен түсіндірілетін пневмония.

Клиникалық көрінісі: Негізгі клиникалық көрінісі - тұншығу ұстамасы. Бұл бронхоспазм мен бронх бездерінің гиперсекрециясынан және бронх қабықшасының ісінуінен, яғни кәдімгі бронх демікпесіндегі клинико - морфологиялық көрініс. Ал ауырлық дәрежесінің клиникасы көбіне мына асқынуларға байланысты: өкпе эмфиземасына, созылмалы бронхит, пневмония, пневмосклероз, өкпелік жүрек және адамнын заттарға деген поливалентті сезімталдығының жоғары болуына.

Таралған бронхоспазм, тыныс бұлшықетгерінің дисфункциясы, бронхтардың шырышты қабаттарының ісінуімен байланысты тұншығу болады.

Кәсіптік бронх демікпесі кенеттен тұншығумен басталады, тұншығу ұстамасы сенсибилизациялаушы қасиеті бар заттармен жұмыс істегенде жақсы денсаулық тұсында пайда болады. Басында ұстама өндірістік аллергенмен қатынасқанда тез басталып, аллергеннен тыс ұстама тез жойылады. Көп жыл аллергенмен қатынаста ұстама жұмыстан кейін тұрақтануы мүмкін.

Ұстама кезінде науқас мәжбүр жағдайда болады - ортопноэ, шулы ысқырықты тыныс, тері қабатының цианозы, ұзарған дем шығару, өкпенің төменгі қырларының қозғалуының шектелуі.

Бастапқы сатыда ұстама аралық кезінде бронх демікпесінің симптомдары болмайды. Аурудың жеңіл түрінде бронх демікпесінің қиындауы орташа ентігумен, жөтелмен, кейде аз қақырықпен қосарланып жүреді. Өкпеде қатаң тыныс, жайылған құрғақ сырылдар естіледі.

Бронх демікпесі ұстама кезінде шеткі қанда эозинофилия, қақырықта эозинофилдер, Куршман спиралдары, Шарко-Лейден кристалдары, аз мөлшерде шыны тәрізді қақырық болуы тән.

Сонымен қатар ауыр сатысында науқас қанында диспротеинемия, а₂ және γ-глобулиндердің жоғарылауы, гистамин, гистамин тәрізді қосылыстар байқалады, зәрмен 17-оксикортикосте - роидтардың экскрециясы төмендейді, т.б.

Диагностикасы. Кәсіптік бронх демікпесінде диагноз қою қиын, себебі оның клиникалық көрінісіндегі айырмашылық кәсіптік емес бронх демікпесінен аз. Бірақ кәсіптік бронх демікпесі диагнозын қоюда дәлелденген кәсіптік анамнезді, ерекше клиникалық мәліметтерді, демікпе ұстамасы өндірістік аллергенмен қатынасқанда байқалатыны, арнайы аллергиялық және иммунологиялық тесттердің, басқа да аспаптық - лабораторлық зерттеулердің мәліметтерін табу көмектеседі.

Кәсіптік бронх демікпесінің этиологиясын дәлелдейтін критерийлері бар, егер науқас анамнезінде бірінші ұстама алдында өндірістік аллергендермен қатынаста болғаны анықталса, мұндай науқастарда үй жағдайында, демалыс күндері немесе кезекті демалыс уақытында тұншығу ұстамасы мүлдем байқалмайды. Диагностикалық әдістеріне: терілік - аллергиялық тесттер, оның модификациялары, яғни скарификациялық және терілік сынамалар және аллергендермен ингаляциялық, назалдық сынамалар кіреді.

Кәсіптік бронх демікпесін диагностикалуда аллергологиялық әдістерінің арасында келесі сынамалар да қолданылады:

1) аллергиялық антиденелердің комплементті байланыстыру реакциясымен (РСК) анықтау;

2) аллергиялық антиденелерді пассивті (белсенсіз) гемагглютинация реакциясымен (РПГА) анықтау;

3) базофилдердің спецификалық бұзылыс көрсеткіш реакция-сымен (РСПБ) анықтау.

Бұл реакциялар ауыр жағдайда болғанда терілік, ингаляциялық сынақтарды жүргізуге болмағанда жүргізіледі.

Салыстырмалық диагноз. Бронх демікпесін бірінші шаңды бронхитпен және басқа кәсіптік өкпе ауруларымен ажырату жүргізіледі. Бронх демікпесіне қарағанда созылмалы шаң - тозаңды бронхит баяу дамуымен сипатталады, аурудың бастапқы кезінде тұншығу ұстамасы болмайды. Науқаста пайда болатын ұзартылған ентігу жиі бронхтарда қақырықтың жиналуымен байланысты. Созылмалы бронхитте науқасты құрғақ немесе қақырықпен жөтел мазалайды, экспираторлы тұншығу, қанда қабынуға тән өзгерістер мен эозинофилия және қақырықта бронх демікпесінің элементтері болмайды. Салыстырмалы диагнозды созылмалы бронхиттен басқа жүрек демікпесімен, өкпе ісігімен, саркоидозбен, т.б. ұқсас ауруларымен жүргізеді.

Емі.

1. Этиологиялық факторларды табу және жою.

2. Патогенетикалық емінде: арнайы, арнайы емес десенсибилиздеуші ем жүргізу, тері астына біртіндеп көтеріңкі дозада аллергенді жіберу, гистаминге қарсы гистоглобулин 1, 2, 3 мл, 2-3-4 күн сайын №5-10.

3. Бронхты кеңейтетін заттар: интал, астмопеит, беротек; муколитиктер: трипсин, хемотрипсин, калий йодид және ауыр жағдайда преднизолон 30-90 мг тәулігінг немесе дексаметазон фосфат 8-12 мг тәулігіне, дезинтоксикациялық препараттар тағайындалады.

4. ЕФК, массаж, климатобальнеотерапия, санаторлық - курорттық жағдайда немесе таулы құрғақ жерлерде демалу тағайындалады.

МӘС жеңіл түрінде рационалды еңбекке орналастыру керек. Ауыр түрінде жұмыс істей алмайтын жағдайда мүгедектікке шығару, ал орта жағдайда жеңіл аллергенсіз жұмысқа көшіруге тиісті.

5. Қақырықты жұмсарту үшін йодты препаратты (калий йодит ертіндісі) протеолитикалық фермент (трипсин, химотрипсин ),жылы су ішке қабылдау, натрий гидрокарбонат ертіндісін күре тамырға енгізу.

Астмалық статустың ауыр дәрежесінде дәрілердің әсери болмаған жағдайда реанимациалық іс шара – бронхоскопиалық диализ көрсеткіш болып табылады.

Аллергенді сынамаларды терілік, теріастылық жүргізгенде анафилактикалық шок дамуы мүмкін. Сол кезде тез арада аллерген енгізген аймақтан жоғары жгут байлап, ине еккен теріге 0,5 мг – 0,1% адреналин гидрохлорид ерітіндісін жіберу қажет.Әсер болмаған жағдайда 10-15 мин уақыттан кейін адреналинді қайталау қажет. Ине еккен жерге мұз бөлшегін қою керек, бұлшықетке антигистаминді препараттар (димедрол, супрастин, пипольфен), теріастына – кофеин, кордиамин, тұншығу жағдайда – күре тамырға эуфиллин. Кортикостероидты күре тамырға тамшылатып жіберу, жұтқыншақтың тарылу кезінде трахеотомия жасау қажет.

Бронх демікпесі бар науқастарға қосымша ауруларды емдеу барысында бірнеше дәрілерге сенсибилизация әсері байқалады. Сол себепті антибиотиктерді десенсибилиздеуші дәрілермен тағайындау қажет.

Профилактикалық шараларына жұмысқа түруда кәсіби таңдауды жақсы және кезекті медициналық қарауды уақытында жүргізу, ШРЕК - ың сақтау, санитарлық ағарту жұмыстарын, санитарлық - техникалық жұмыстарын жүргізуді қарастырады.
4)Иллюстрациялы материал: қосымшада.
5)Ұсынылатын әдебиеттер:

6)Қорытынды сұрақтар (кері байланыс):

1.Қандай қолайсыз өндіріс факторлары кәсіби бронх демікпесінің дамуына әкеледі?

2.Бронх демікпесінің клиникалық көрінісі қандай?

3. Бронх демікпесінің емінің негізгі принциптері қандай?

4.Кәсіби бронх демікпесімен науқастардың еңбекке жарамдылығымен жұмысқа орналастыру анықтамаларының критерилерін атаңыз.
1)Тақырыбы: №4 Физикалык факторлардың әсерінен туындайтын кәсіптік аурулар. Діріл ауруы.
2)Мақсаты: Оқыту мақсаты діріл ауруы туралы студенттердің білімін қалыптастыру болып табылады.
3)Дәріс тезистері:

Тербеліс-діріл ауруының диагностикасы қиын, ол ауру табылып, диагноз қойылған жағдайда дәрігерлер көп жағдайда әкімшіліктерге дәлелдеуіне мәжбүр болады, сол себептен диагноз қойылмай әсіресе кәсіптік өндірістер жекешелінген заманда статистикалық тіркеуге алынбайтыны кездеседі.

Тербеліс-діріл ауруы техникалық үрдістердің өндіріске еніп, өрлеуінен дамыған ауыру. Тербеліс-діріл ауруы кәсіптік сырқаттардың ішінде бірінші орындардың бірін алады және де оның төмендеуі әліге дейін байқалмайды. Әртүрлі елдердің региондарында тербеліс-діріл ауруы (ТА) тұрғындардың арасында 21-26%-да кездеседі. Бұл ауру әсіресе техникасы жақсы дамыған елдерде көп тараған, Жапонияда, Германияда, Англияда, Швецияда. Бұл елдерде таулыкен өнеркәсіптері жақсы дамыған, әсіресе пневмовиброқұралымен бөлшектерді өңдегенде, шойын балғамен жұмыс істегендерде жиі кездесетіні мәлім. Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымында (БДҰ) ТА бойынша комитет құрылған, оның төрағасы болып Мәскеу медицина университетінің профессоры, гигиена және кәсіптік аурулары институтының директоры Н.Ф. Измеров тағайындалған, құрамына Санкт-Петербург СГМУ кәсіптік аурулар кафедрасының меңгерушісі, профессор Артамонова В.Г. кіреді. Бұл комитеттің құрылуы осы сырқаттың кең таралғандығын дәлелдейді. Көбіне ауру 20-26 жас аралығында байқалады. Осының бәрі бұл аурудың мәселесі бар екенін көрсетеді.

Бірінші рет 1911 жылы Лорига (Англия) шойын балғамен жұмыс істегендердің арасында саусақтардың ағарғандығы жайында жазды. 1917 жылы Алиса Гамильтон оны "өлген сау-сақтардың неврозы" деп атады. М.Е. Маршак (1924 ж.) әртүрлі бөлшектерді шегелеумен айналысқан жұмысшылардың саусақ-тарының ағарғандығын байқаған. Е.Ц. Андреева-Галанина (1952 ж. еңбек гигиенасы мен кәсіптік сырқаттар кафедрасының бірінші меңгерушісі) алғашында мынадай диагноздар қойды: "Ангионевроз. Псевдо-Рейно сырқаты" деп. Тербеліс-діріл сырқаты деген диагноз қойылғанда, тіпті тербелу мен діріл әсері көрсетілген жағдайда да дәрігерге қиын тиеді. Тек елімізде 1955 жылы "Тербеліс-діріл ауыруы" (вибрационная болезнь) - деген термин пайда болды, бірақ оны дүние жүзінде бірден қабылдай қойған жоқ. Бізден соң бұл атты Англияда қабылдады.

Бүгінгі күнге дейін тербеліс сырқаты бірінші проблемалық ауру болып табылады. Қазірде ауырудың диагностикасында қателіктер көп болуда, мысалы: кәсіптік әсері бар науқасты клиникаға жібергенде Рейно ауруы, сирингомиелия, жүйелі склеродермия аурулары қойылғандарға клинникалық анализ жүргізгенде, науқастарда ТА болғаны анықталады.

Этиологиясы. Тербеліс-діріл ауруы өндіріс үрдісіндегі дірілді жұмыстардың әсерінен пайда болатын ерекше кәсіптік ауру. Тербелістің негізгі сипаттары: бұл тербеліс жиілігі мен шайқалуы (амплитудасы) және де оның туындылары -жылдамдық пен шапшаңдылық. Тербеліс жиілігі герцпен өлшенеді (секундына бір тербеліс), ал амплитуда мм/сек өлшенеді. Тербеліс жиілігі 8-16 Гц болса, онда бұны төменгі жиіліктегі тербеліс дейді, ал 31-63 Гц орташа және 125-1000 Гц үлкен жиіліктегі тербелістеріне жатқызады. Тербеліс-діріл ауруын негізінен тудыратын 16-250 Гц жиіліктері. Тербеліс жылдамдығын қабылдау табалдырығы 10-4 м/с, ал ауру сезімінің табалдырығы 1 м/с-на тең. Ілеспелі өндірістік факторлар: шу, тоңу, статикалық-динамикалық ауыртпалықтар, шарасыз жұмыстар, жалпы иммундық реактивтіліктің төмендеуі патологияның тез дамуына және сырқаттың клиникалық көрінісінің өзгеруіне әсер етеді. Жұмысшының тербеліспен қатысуына қарай:

1) жергілікті;

2) жалпы;

3) үйлестірілген тербелістерді ажыратады.

Жергілікті тербеліс діріл ауруы көбіне соқпалы немесе айналмалы механикаландырылған аспаптармен жұмыс істейтіндердің көбіне қолы арқылы беріледі. Ал жұмыс орнының шайқалуы жалпы тербелісті тудырады. Үйлестірілген тербеліс деген жалпы және жергілікті тербелістер қосылғанда болады. Тербеліс-діріл сырқаты көбінесе көлікте, металл өңдеу, машина жасау, таукендерін қопару құрылыс жұмысында жеңіл өнеркәсіптерінде, ауыл шаруашылығында және т.б. жерлерде жұмыс істейтін жұмысшыларда кездеседі. Көптеген машиналардың жұмысы тербеліспен бірге жүреді. Тербеліске келесі мамандықтар ұшырайды: металл құю, металл қысқартушылар, шегелеушілер, бұрғылаушылар, тас кесушілер, жонушылар, өңдеп тегістеушілер, жылтыратушылар, ұштаушылар, зімпарашылар, слесарь құрастырушылар, орман құлатушылар, бетон құюшылар, дәрі жасаушылар, бульдозерді жүргізушілер, тракторшылар, ұшқыштар, теңізшілер т.б.

Қарап отырсаңыздар біздің Қазақстанда бұл ауру жиі кездесуі мүмкін (әлі зерттелмеген). Ол мына өндіріс дамыған қалаларда: Павлодар, Екібастүз, Шымкентте, Өскеменде, Қарағанды, Тараз, Орал, Жаңатас, Жезқазған, т.б. қалаларда жұмыс істеген жұмысшыларда кездеседі. Ал Алматыда мақта-мата комбинатында, ауыр машина жасау зауыты, жиһаз жасау фабрикасы және т.б. өндірістерді айтуға болады.

Патогенезі. Тербеліс ауыруының патогенезі өзінің дамуымен, полиморфологиялық түрлерімен ерекшеленеді. Ауру нерв, жүрек қан тамырлар жүйесінің, тірек қимыл аппараттарының ішкі органдардың қызметтерінің рефлекторлық бұзылыстарымен өтеді. Оның пайда болуына негізінен нейрогуморалдық, нейрогормоналдық, рефлекторлық және реттеу механизмдерінің бұзылыстары жатады.

Тербеліс ағзалардың барлық тінімен қабылданады, негізінен басты нерв және сүйек тіндерімен, кейінгі жақсы өткізгіш және резонатор, вибрация тері қабатында, қолдың, табанның, бұлшықеттің тамырларында орыналасқан тербеліс сезімталдығымен, яғни Фатер-Пачини денешіктерімен қабылданып, тиісті орталық-тарға жеткізіледі. Тербеліс ұзақ уақыт шеткі рецепторларға әсер етсе, тербеліс сезімтал талшықтар арқылы жоғары орталықтарға тез тарайды. Афференттік импульстар рефлекторлық түрде жұлынның вегетативтік симпатикалық түйіндеріндегі тамыр орталығына одан ретикулярлық формация бағаналарына, ми қыртысына өтеді, аймақтық қанайналымы мен гомеостаз бұзылады. Қозу тербеліс орталықтарынан көршілес аймақтарға беріліп, шеткі қанайналымын, ауру сезімін, температуралық және тербеліс сезімдерінің бұзылуына әкеледі.

В.Г. Артамонова оның әріптестері (1990), Э.А. Дрогичина, Н.Б. Метлина (1971), Т. Какаду т.б. зерттелері бойынша орталық нерв жүйесі реттелу қызметінің бұзылуынан тамырлар тонусының, әсіресе шеткі айналымында айқын ангиоспазм немесе атония бұзылыстарына әкеледі. Сонымен қатар катехоламиндердің алмасу үрдістері бұзылады, катехоламиндердің басында көбеюі, кейін азаюы, организмнің бейімделу қабілетінің әлсіреуі байқалады. Бұл да одан сайын микроциркуляцияның капиллярлық алмасу үрдісін жоғарылатып, бұлар оттегінің жетуін және жиналуын, тотығу-тотықсыздану үрдістерін бұзады, тамырлардың өткізгіштігі өте жоғарылайды. Осыдан тербеліс сезімталдығы айқын өзгеріп, тамырдың тарылуы айқындала түседі. Кейіннен дистрофиялық ангиотрофикалық (қантамырлар неврозынан, қантамырлардың қоректену алмауы) патологиялық үрдіс пайда болады. Ангиотрофикалық бұзылыстар негізінен нерв, жүрек-қантамыр, тірек-қимыл аппаратарында, көбінесе бұлшықеттерде, сүйектерде, иық буындарында байқалады. Қазір тербелістің әсерінен вегетативтік-тамырлық реттедің рефлекторлық бұзылуы да дәлелденген. Осыдан ауру сезімі, тоңу, сүйектердің, бұлшықеттердің ангиотрофикалық, астеновегетативтік бұзылыстар дамиды. Тербелістің гипертония ауруының тез дамуына әсер беретіні де белгілі.

Тербеліс-діріл ауруының жіктелуі.

Керіну дәрежесіне қарай бірінші жіктелуін А.А. Дрогичина мен Н.Б. Метлина 1959 ж. үсынды. Бұнда аурудың 3 дәрежесін ажыратады:

• Бастапқы, айқын емес I кезеңі - жеңіл дәреже;

• Орташа дамыған II кезеңі - орташа дәреже;

• Айқын дамыған III кезеңі - ауыр дәреже.

1963 жылы Е.Ц. Андреева-Галанина мш В.Г. Артамонова аурудың жіктелуін ұсынды, онда тербеліс ауруы 3 түрге бөлінген.

1. Жергілікті тербеліс әсерінен болған;

2. Жалпы тербеліс пен сілкінудің әсерінен болған;

3. Үйлестірілген тербеліс әсерінен болған;

1967 ж. Э.А. Дрогичина мен Н.Б. Метлина көбінесе кездесетін 7 клиникалық синдромдардан құрастырған (ангиодистониялық, ангиоспастикалық, вегетативтік-полиневритикалық, невротикалық синдром, вегетомиофасциттік, диэнцефалдық және вестибулярлық) жіктелуді ұсынды. 1971 және 1997 жылдар жіктелуі бойынша Санкт-Петербург қаласындағы санитарлық-гигиеналық институтының кәсіптік аурулар кафедрасы ұсынған ТА-мен ауыратын науқастардың құрылымы көрсетілген.

Жалпы тербеліс-дірілден болган ТА-ң жіктелуі (М.Б.Метлина, В.Г.Артамонова т.б., 1989 ж.)І-дәрежелі(алғашқы көріністер):

1. Ангиодистониялық синдром (церебральді нгмесе шеткі);

2. Вегетативті-вестибулярлық синдром;

3. Сенсорлық (вегетативті-сенсорлық) аяқ-қолдың полижвро патиялық синромы.

ІІ-дәрежелі (орташа ауырлық көріністер):

1. Церебралдық-шеткі ангиодистониялық синдром;

2. Сеясорлық полиневропатиялық синдром:

а) полирадикулярлық бұзылыстармеи;

б) екіншілік бел-сегізкөз түбірлік синдроммен (бел-сегізкөз остеохондрозының нәтижесінде);

в) нерв жүйесінің функционалдық бүзьшыстарымеи (нгвра-стеяия синдромы);

ІІІ-дәрежелі (ауыр көріністер):

1. Сенсорлық-моторлық полиневропатиялық синдром;

2. Дисциркуляторлық энцефалопатиялар шеткі полиневропатиямен қосарланған синдром (энцефалополиневропатиялық синдром).

Клиникасы. Аурудың клиникасы әртүрлі және көптеген ағзалар мен жүйелердің зақымдануымен, оның ішінде көбінесе шеткі қанайналымы, нерв жүйесі, тірек-қозғалыс аппаратының өзгеруімен көрінеді.

I. Жергілікті тербеліс әсерінеи пайда болған ТА механикаландырылған қол аспаптарымея жұмыс істейтін жұмысшыларда кездеседі, ауру бірте-бірте дамиды, негізгі жұмысшыларда жұмыс өтілі көп адамдарда дамиды. Көбінесе тербеліс құрал сайманымен жұмыс жасау стажы 3 жылдан 6 жылға дейін. Жұмыс өтілінен басқа ауысым (смена) кезіндегі түйісу уақыты қолданылған күшке, қуатқа, желдетуге және шуылға байланысты.

ТА-ның бастапқы көрінісі (І-кезең) шеткері ангиодистониялық синдром немесе қолдардың сенсорлық полиневропатиясы. Бұнда науқастардың негізгі шағымдары: қол саусақтарының сәл ағару "ұстамасы", ол қолды суық сумен жуғанда және жалпы тоңғанда пайда болады, қолдың сыздап, сырқырап ауыруы, қолдың ұюы және жыбырлау сияқты сезімнің пайда болуы, саусақтардың тоңуы және терлеуі. Қарағанда саусақтың сәл ағарғанын байқауға болады. Салқын судан кейін саусақ ұшының мұздауына және бастың ауыратынына шағымданады. Сырқаттың орташа (II - кезең) дамыған кезеңінде айтылған симптомдар үдеп, оған қолдың тырысуы мен әлсіздігі, бастың жайылмалы ауыруы, жүрек соғуының жиілеуі қосылады. Тексеріп қарағанда саусақтарының көгеріп жансыздануы және шамадан тыс тершеңдік, тері қабатының температурасының төмендеуі және саусақтарының сезімталдығының бұзылуы анықталады. Тырнақ орналасқан жерлерге капилляроскопия жасағанда олардың спастикоатониялық немесе атониялық қалыпта болуы көрінеді. Термография жасағанда-10%-ке дейінгі гипотермия немесе саусақтар мея қолдардың кейбір бөліктерінде ауытқуларын байқауға болады. Саусақтың реографиясы артериолдардың физиологиялық жағдайдағы күш қуатының өсуін және оларда қан толымының азаюын байқауға болады. Алдында ангиодистониялық, кейін ангиоспастикалық синдром ретінде көрінеді ("өлген саусақтар" симптомы дамиды), онан әрі ангиоспастикалық синдром жоғарылап, ауыру, тербеліс сезімталдығының бұзылуы (гиперестезиялар) немесе кейін төмендеуі (гипестезиялар) өседі (паллестезиометрия әдіспен табылады), ісік пайда болады, ал кейбір науқастарда трофикалық бұзылыстар: шамадан тыс қабыршықтану, тері немесе шырышты қабықтың қалыңдап қатаюы (пахидермия) пайда болады. Тері асты жұмсақ тіндерде де өзгеріс болуы мүмкін, айтқандай жасушалардың ісінуі, бұлшықетінің тартылып ауыруы қысқа немесе ұзын "қолғап" ретінде полиневритикалық синдромы байқалады. Одан басқа да сүйектердің зақымдануы мүмкін - саусақ сүйектерінің қоректенуі нашарлайды, сүйек тіндерінің остеопороздануы, остеолизі, сүйектердің қатаюы (остеосклероз) немесе эностоз, периостоз пайда болады. Басқа буындарда омыртқалардың остеохондрозы тез дамиды. Көбінесе қолдың айқын ауыруы байқалады, вегетативтік-трофикалық, астеноневротикалық, тінде барлық зат алмасу үрдістері бұзылады: белоктық, витаминдік, электролиттік. Олар көптеген ағзалардың зақымдануына септігін тигізеді. ТА анық көрсетілген кезеңі - III дәреже қазіргі уақытта өте сирек кездеседі. Бұнда клиникалық сенсорлық-моторлық полиневропатиялық синдромдар едәуір түрінде байқалады.

Жалпы тербелістің себебінен пайда болған ТА алғашқыда (І-кезен) ангио-дистониялық синдромдар (церебральді немесе шеткі) ретінде өтеді. Ол аяқта аурудың пайда болуымея, сезімтал-дығының төмендеуімен, балтыр бұлшықеті мен табандардың тартылуымен, көгеруімен, гипотермиясымен ерекшеленеді. Кейін аяқ-қолдың, көбіне аяқтардың сенсорлық полиневропатия синдромы айқын болып, аяқтардың жансызданып қалуы, күйгендей сезінуі, салқындап ауыруы, аяқта әлсіздік болуы, бас ауыруы, айналуы болады. Сырқаттың екінші дәрежелі көрінісінде сеясорлық це-ребралдық-шеткі полиневропатиялық синдромдар полирадикулярлық бұзылыстар мен белсегізкөздік қосарланған синдроммен айқын көрінеді. Үрдіс одан әрі қарай көп ағзаларға таралады. Остеохондроз синдромы нерв жүйелерінің әлсіздік синдромы вегетативтік-вестибулярлық бұзылыстар байқалады. Осымея бірге III дәрежесінде дисциркуляторлық энцефалополиневропатия синдромдары қосылады. ІІI-дәрежелі жалпы тербелістің әсерінен пайда болған ТА қазіргі кезде кездеспейді. Қосарланған ТА-ның клиникасы жергілікті және жалпы тербеліс-діріл әсерінен тұрады.

Диагностикасы. Тербеліс ауруларды анықтау ретінде толық анамнез жинау, еңбек жағдайындағы санитарлық-гигиеналық сипаттама жасау, сонымея бірге клиникалық-физиологиялық әдістерді қолдана отырып, науқасты мұқият зерттеу қажет. Терең зерттеулер нәтижесінде аурудың алғашқы көріністерін, яғни компеясацияланған түрлерін және организмнің қызмет ету қабылеттілігін анықтауға болады. Диагнозды дәлелдеу үшін қазіргі заманда клиникалық және параклиникалық әдістер арқылы науқасты кешендік түрде зерттеулер жүргізіледі. Науқасты емханалық жағдайда немесе ауруханалық жағдайда зерттеулер ұсынылған.

1.Тері термометриясы. Тері температурасын электротермометрмен зерттейді. Суықтық сынаманы жүргізу арқылы тексереді. Бұл сынақ арқылы тамырлардың бұзылуы, олардың дәрежесін анықтауға көмектеседі. Тері температурасын өлшеуді алақан сыртындағы бетінде жүргізіледі. Қауіпті жағдайда сау адамдарда қол саусақтарының терісіндегі температурасы 27-31°С болады, ал тербелмелі ауру кезінде (18-20°С) температура төмендейді. Диагностикалық қасиеттілік, бұл суықтық сынамадан соң температураның қалпына келуі. Алдымен саусақтар терісіндегі температурасын өлшеп алған соң, қолдарын суға (су t - 8-10°С) батырып, 5 минут үстайды. Осы кезде саусақтардың терісі мен түсі өзгеруін, ассиметриялық ағаруын ескеру керек. Егер саусақтар ақшыл түске өзгеретін болса, онда сынама оң болғаны. Сынамадан соң тері температурасын қайтадан өлшейді, сөйтіп өзінің бұрынғы температурасына келгенше өлшейді. Бұл сынама қол саусақтарының ағару ұстамасына әкеледі, және де компеясаторлық реакцияларды анықтауға көмектеседі. Сау адамдарда 20 минуттан соң бұрынғы бастапқы температурасына келеді, ал тербелмелі аурудың айқын дәрежесі кезінде бастапқы температураның келуі баяу түрде 60 минут жүреді. .

2. Капилляроскопия арқылы майда тамырлардың өзгерістерін анықтауға көмектеседі. Зерттеуге негізінде 2 қолдың IV саусақтарың қолданылады. Саусақтың түсіне мән беру керек. Қалыпты жағдайда тері түсі ақшыл қызғылт, капиллярлар ілмектері 1 мм - 8 капилляр болады. Әрбір ілмек иілген түрде (шпилька тәрізді) болады. Артериялдық бөліктері веиоздық бөліктерден қысқа, гомогенді болады. Капиллярлар жағдайы қалыпты сияқты спастикалық, спастико-атониялық немесе атониялық сипатқа тән.

3. Альгезиметрия. Ауру сезімталдылықты анықтауда ине тәрізді альгезиметрия қолданылады. Иненің кіру көлемін (мм бойынша) анықтау, кіргізу арқылы ауырғыштық сезімталдылығын анықтайды. Альгезиметрді вертикалдық түрде айналмалы түрде енгізеді, градирленген шкаланы қарап, ауру сезімталдылығын минималдық мөлшерін анықтау. Қалыпты жағдайда саусақтарды (алақан сыртында) иненің 0,5 мм кіруі кезінде ауру сезімі анықталады, ал тербеліс ауруы кезіндегі науқастарда ауру сезім-талдылығының табалдырығы шамалы жоғары болады.

4. Физикалық жұмысқа бұлшықеттің күші мен төзімділігі. Пружиналы динамометр және розеяблат динамометрі қолданылады. Тербеліс ауруы кезінде бұлшықетінің күші 15-20 кг (қалыпты жағдайда еркектер үшін 40-50 кг, ал әйелдер үшін 30-40 кг), яғни төмендеуі және төзімділігі 10-15 с (қалыпты кезінде 50-60 с), яғни төмеядегені байқалады.

5. Электромиография (электромиограф "Медикор" фирмасы -бұлшықеттің биоэлектрлік белсенділік потенциалы өлшенеді) бұлшықет талшықтарынан қозу, жиырылу, өту жылдамдығын анықтайды. Шынтақ, білек, кеуде бұлшықеттерінің алғашқы қозғалысын жазып немесе визуализатор арқылы жазып алып қарап, бұлшықеттің жиырылуын соңғы уақыттымен салыстырып, жауабын анықтайды. Тербеліс ауруында өзгерістерінің көрсеткіштері жоғары болады.

6. Венооклюзиялық өлшемдерін білуге реоплетизмоэнцефалография жүргізіледі. Венооклюзиялық деңгейін өлшеумен өтетін реоплетизмоэнцефалография бас ми қыртысындағы шеткі қан айналымның сипатын бағалау үшін және де қозғалғыш анализаторлар аймағындағы қан айналымды "бағалау үшін қолданады (ауруханалық жағдайда өткізіледі).

Салыстырмалы диагностикасы. Рейно ауруында тербеліс сезімталдығы бұзылмаған, санитарлық өндіріс-кәсіптік мінездеме теріс болады.

Сирингомиелия ауруы адамның жас кезінен байқалады, жұлынның әр жерінде сегментарлы ауыр зақымдану симптомдары ерте орын алады, кәсіптік әсер жоқ, сезімталдылықтың едәуір бұзылуы, оның толық ыдырауы, әртүрлі гипоальгезиялар, бұлшықеттің едәуір атрофиясы, артропатиялар болады.

Жүйелі склеродермия бүл аутоиммундық ауру, клиникалық СRЕSТ-синдромдық (кальцинаттар, Рейно синдромы, эзофагит, склеродактилия, телеангиэктазия) қабыну үрдістерімен, лабораторлық өзгерістермен ететін және кәсіптік анамнезі жоқ ауру.

Емі. Тербеліс ауруының түріне және дәрежесіне байланысты салыстырмалы түрде емдеуді қолданады. Емдеуді аурудың этиологиясына, патогенезіне, симптоматикасына байланысты жүргізеді.

1 Этиологиялық - сырқатты тудыратын себепті жоюға арналған. Ең алдымен организмге әсер ететін тербелістер және қолайсыз жағдайларды уақытша немесе толығымен тоқтату керек.

2. Патогенетикалық тамыр кеңейткіш және қоректендіруді жақсартатын дәрі-дәрмектер: никотинамид, никотин қышқылы, галидор, ангиотрофин, В₁, В₆, В₁₂; С; Е витаминдері беріледі;

• ганглиоблокаттарлар мен холинолитиктерді үйлестіре қолдану (бензогексоний, аминазин, пахикарпин, дифацил);

• физиоемдеу тәсілдерін қолдану: 4 немесе 2 камералы ванналар нафталанмен (ангиоспастикалық жағдайда жақсы әсер етеді) жәнг новокаинмен электроферез жасау, балшықпен емдеу, бальноологиялық (родондық, күкіртік сутек, иодты-бромды ванналар), магнезиялық гальваникалық жаға, массаж, кейінгі едәуір спастикалық жағдайда жасамайды.

• Санаторлық-курорттық емге үлкен мән беріледі: Ялта, Белокуриха, Машура, Сары-Ағаш, Жаңа-Қорған, Алма-Арасан және т.б. ұсынылады.

З.Симптоматикалық ем.

МӘС сұрақтары. Алғашқы функционалдық жағдайда жұмысшыға қосымша еңбек ауру қағазы 2 айға беріледі, уақытша басқа жеңіл жұмысқа (тербеліссіз) көшіріледі, осымен бірге кешенді ем тағайындалады. Уақытша қосымша қағазымен науқас 100% айлығын сақтай отырып, еңбекке қабылетсіздігінің дәрежесі анықталады. Емдегеннен кейін халі жақсарсарған жағдайда, қайта жүмысына жіберіледі, егер де әсері болмаса мүгедектікке МӘСК арқылы шығарылады немесе басқа жұмысқа рационалды орналастырылады. Егер адам мүгедек деп табылса, оған еңбектік реабилитациялық шаралар жасалады. Профилакторий, санаторийге емделуге жіберіліп тұрады.

Профилактикасы. Әр түрлі өнеркәсіптік, жұмыс орындарында қолданылатын құралдардың тербеліс әсерлерін және қолайсыз жағдайларды азайту жұмыстары қолға алынуы қажет. Соңғы жылдары әр түрлі құрал-саймандардың жаңа түрлері көбейді. Өнеркәсіптің әртүрлі салаларындағы машиналар мен станоктардың конструкциялары жақсарды. Тербелмелі жұмыстарға шектеулі уақыты қойылды және жұмыс уақытында қысқа уақытты үзілістер (әрбір сағат сайын 10 минут) болатын болды. Өндірістік гимнастикалар жүргізіледі (20 минут 2-3 сағат сайын). Жұмыстан соң қолға арналған жылы ванналар (1 37-38°С) немесе жылулар қолданады. Медициналық профилактикалық қажетті шаралар ретінде алдын-ала және кезеңдік түрде медициналық тексерулер жүргізіледі. Жұмыс барысында медициналық шараларды ескеріп, оны сақтау қажет. Денсаулық Сақтау Министрлігінің нұсқауы бойынша жұмысқа қабылдауда адамның жұмыс істеуіне байланысты қарсы көрсеткіштерді ескеру қажет. Бұл қарсы көрсеткіштер орталық нерв жүйесінің органикалық аурулары, астеникалық жағдайлар, вегетативтік нерв жүйесінің және эндокриндік жүйенің аурулары, ангиоспазмдық-вегетативтік тамырлы дистониялар, Рейно ауруы, облитирирлеуші эндартериит, гипертониялық криздер немесе гипотониялық жағдайлар, коронарлық аурулар, жаралы аурулар, невриттер мен полиневриттер, миозиттер, құлақтың есту қабылетінің төмендеуі, іріңді және қүрғақ созылмалы отиттер, созылмалы іріңді эпитимпаниттер, вестибулопатиялар және т.б. Кезектік медициналық тексерулер 12 айда 1 рет жүргізіледі, нәтижесінде тербеліс ауруының алдын-алуына ұсыныстар мен нұсқаулар беріледі. Бұндай науқастарды ерекше тіркеуге алып, жиі тексеру мен профилактикалық емдері жүргізіліп тұрады.