Казахский государственный женский педагогический
Казахстан – территория межнационального согласия
жүктеу/скачать 1.36 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бегалиева А.А- т.ғ.к., доцент;
- РЕЗЮМЕ
Казахстан – территория межнационального согласияТуменова С.М. - к.и.н., доцент (г. Алматы, КазГосЖенПИ)Казахстан, за прошедшие с момента получения независимости годы, продемонстрировал устойчивое межнациональное согласие, что выгодно выделяет его на фоне многих республик бывшего Союза. В этой связи казахстанский опыт представляется весьма полезным для изучения. В результате распада СССР и обретения независимости в Республике Казахстан была разработана новая концепция этносоциального регулирования и преодоления последствий тоталитарного режима, что закреплено в Конституции Республики Казахстан и в других законодательных документах. В них, прежде всего, предусматривались: отношения к русским и русскоязычным, к малочисленным этническим общностям; создание культурно-национальных центров в Республике Казахстан, создание Ассамблеи народов Казахстана; улучшение языковой ситуации и социального развития населения и другие. Согласно переписи населения Казахстана 1999 года, казахи составили около 54% (8 млн.), а русские – почти 30% (5 млн.) населения республики. Это означает, что за десятилетие доля казахов увеличилась на 14%, а русских сократилась на 8%. Большое значение имели принятые государством меры по регулированию взаимоотношений малочисленных этнических общностей, проживающих в Казахстане. Был принят Закон «О реабилитации жертв массовых репрессий», в соответствии, с которым реабилитированы репрессированные малочисленные группы в Казахстане в период тоталитарного режима. В октябре 1993 года Правительством Казахстана было принято постановление, которое предусматривало реализацию комплексной программы этнического возрождения немцев, проживающих в Казахстане. Вышло также постановление по реабилитации крымских татар, чеченцев, корейцев, поляков, курдов. 1 апреля 1995 года Указом Президента Республики Казахстан был образован Государственный комитет по национальностям. Его основные цели заключаются в следующем: выработка научных концептуальных основ национальной политики; разработка конкретных мер по сохранению и укреплению межнационального согласия; выработка предложений по духовному возрождению; развитие государственного языка - реализация конкретных мер по созданию благоприятных условий для использования государственного языка в повседневной практике, совершенствование всех других языков различных этнических групп, проживающих в Казахстане. Государственный комитет по национальностям призван проводить вечера дружбы, поддерживать связь с исторической родиной, доводить до сведения правительства просьбы и пожелания малочисленных этнических групп суверенного Казахстана, в том числе налаживание контактов со всеми культурно-национальными центрами, политическими партиями, общественными движениями, зарегистрированными в республике. Благодаря политике культурно-национальных центров, представители малочисленных этнических групп, покинувших пределы Казахстана, с теплотой и благодарностью вспоминают казахскую землю, неизменно подчеркивая свои казахстанские корни. Выступая за расширение экономических связей республики с другими государствами, в то же время культурно-национальные центры сами поддерживают тесные взаимоотношения со своей исторической родиной: ведется переписка, постоянный обмен информацией; оказывается гуманитарная помощь, в частности, присылается техника из Германии, Польши, Израиля, Украины и Белоруссии. В Казахстане проживает около шестидесяти тысяч поляков. В эпоху Сталина с западных районов Украины и Беларуси насильственным путем были переселены сотни тысяч польских семей. Польский народ обвинялся в антисоветской деятельности, направленной на подрыв политического строя. Переселяясь в необжитые места Казахстана, многие люди гибли. И только благодаря доброжелательности казахского народа, польские переселенцы сумели выжить в сложных условиях. Польским культурно-национальным центром велась и ведется активная деятельность по возрождению польской малочисленной этнической группы в Казахстане. В одиннадцати школах Казахстана изучается польский язык. В Казахстане работают тридцать преподавателей польского языка. На вечерах польского культурно-национального центра проводились встречи с людьми, желающими больше узнать о своей истории, традициях, обычаях. Значительную помощь оказывала Польша. Помимо финансирования культурно-национального центра, велось широкое снабжение оборудованием и техникой. В 1992 году Постановлением Президента Н.А.Назарбаева было принято решение о реабилитации чечено-ингушского населения Республики Казахстан, создания благоприятных условий для культурного развития этого народа. В начале девяностых годов в Казахстане проживало около 35 914 чеченцев и ингушей, объединившихся вокруг чечено-ингушского центра «Вайнах», цель которого – развитие языка, культуры, обычаев, традиций своего народа на территории Казахстана. В 1944 году Казахстан приютил несколько десятков тысяч людей турецкой национальности, подвергнувшихся жестокому гонению тоталитарным режимом. Во времена Сталина руководство страны подозревало турецкий народ в шпионаже против советского государства. В 1993 году численность турецкой этнической группы, проживающей в основном в Алматинской области, составляла около 49 567 тысяч человек, язык, культуру, обычаи которых необходимо было возрождать. Благодаря отсутствию национальной дискриминации в Казахстане, политике нашего государства, деятельности турецкого культурно-национального центра укрепляются дружественные отношения между Казахстаном и Турцией. В Казахстане функционируют около десятка школ на турецком языке. Каждый год для учебы в Турцию направляются казахстанские студенты, в том числе и дети турецкой национальности. Указом Президиума Верховного Совета СССР от 13 декабря 1955 года были отменены ограничения прав этнических немцев. В марте 1989 года, по инициативе казахстанских немцев, был создан филиал общественной организации этнических немцев «Возрождение». В целях дальнейшего развития казахстанских немцев были выдвинуты следующие предложения: учреждение школы изучения немецкого языка по интенсивному курсу; открытие дополнительных отделений в вузах для преподавания немецкой литературы и истории; обеспечение условий для сохранения немецкой самобытности. В настоящее время в Казахстане регулярно выходит журнал «Феникс», развиваются туристические контакты, ведется обмен учащимся и педагогами. В местах компактного проживания этнических немцев учреждаются немецкие школы, вводится преподавание родного языка в детских садах. Около тридцати лет на радио и телевидении Казахстана выходят программы на немецком языке. Активную работу по возрождению казахстанских немцев проводит немецкое культурное общество «Хаймат». В Казахстане действуют белорусский, корейский, дунганский, украинский, уйгурский, татарский культурно-национальные центры. Они функционируют как республиканские, региональные, городские центры, занимающиеся культурными вопросами малочисленных этнических групп. Правовые гарантии и уважительное отношение ко всем языкам в республике защищает неотъемлемое право граждан любой национальности на развитие своего языка и культуры. В настоящее время в Казахстане как родной изучаются языки двенадцати национальностей и народностей, разработано пятнадцать учебных программ для школ и классов по изучению национальных языков. Постепенно снижается драматический характер языковых проблем прошлого. Однако, пока налицо беспокойство казахов за состояние и судьбу своей культуры и, прежде всего, языка. В настоящее время на достаточном уровне казахским языком владеют (могут свободно изъясняться и читать) порядка 50,4% от всего взрослого (старше 18 лет) населения республики. При этом могут свободно писать на государственном языке 36,4% респондентов, 34% опрошенных практически не владеют казахским языком. Не владеют государственным языком 29,2% госслужащих, принявших участие в опросе. Из них большая часть (20,5%) понимает только отдельные фразы и 8,6% не владеет государственным языком совсем. 21,8% респондентов русской и 21,9% других национальностей абсолютно не знают государственного языка. В то же время государственные служащие (55,1% русские и 41,0% других национальностей) ответили, что, не владея государственным языком, они понимают отдельные фразы. Больше всего владеют государственным языком госслужащие на юге республики -60,5% и меньше всех на севере -16,5%. Одним из источников определенного межнационального противоречия является доминирование одного типа двуязычья – национально-русского, потому что длительное время существовало идеологическое и научное обоснование безальтернативного (одностороннего) двуязычья, в котором нерусскоязычный овладевал русским, а русский, как правило, не ощущал необходимости овладения другим языком. 1 марта 1995 года Указом Президента Республики Казахстан была образована Ассамблея народов Казахстана, призванная стать активной политической, консолидирующей силой общества. Она создана для того, чтобы принять самое деятельное участие в решении всех задач по национальной политике на уровне государственного управления и регулирования. Ассамблея на основе оценки событий и прогнозов политической ситуации в республике вырабатывает практические рекомендации, обеспечивающие консолидацию общества. В целом деятельность Ассамблеи направлена на решение следующих задач: содействие сохранению межнационального согласия и стабильности в стране; выработка предложений по проведению государственной политики, способствующей развитию дружественных отношений между представителями национальностей, проживающих на территории Казахстана, содействие их духовно-культурному возрождению и развитию на основе соблюдения принципа равноправия; поиск компромиссов для разрешения возникающих в обществе социальных противоречий.
Резюме
В статье говорится о малочисленных этнических общностях, проживающих на территории Казахстана в межнациональном согласии. Түйіндеме Мақалада Казақстандағы ұлтаралық қатынастар зерттелген. Д е р е к т а н у ж ә н е т а р и х Н А М А Ауыл шаруашылығы өндірістік-техникалық интеллигенцияның зерттелу тарихы мәселелері Абжаппарова Б.Ж. - т.ғ.к., доцент (Павлодар қ., Павлодар мемлекеттік педагогика институты) Ауыл шаруашылығындағы өндірістік-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік даму тарихнамасында Кеңестік кезеңдегі ғылыми орталықтар болып саналған Москва, Ленинград, Новосибирск, Киев ғалымдары үлкен үлес қосқандығы белгілі. Әсіресе 1960 жылдан бастап зерттеулер көптеп жарық көре бастады. Олардың қатарында З.И.Астахованың, П.Ф.Амелиннің, М.Н.Руткевич-тің, А.И.Сухаревтің, З.И.Моничтің, В.И.Сухарев, П.И.Симуш т.б. еңбектерінің маңызды екендігін атап өткен жөн /1/. Зерттеушілер кеңестік кезеңде орныққан саяси ұстанымдарды, теориялық қағидаларды басшылыққа алғандықтан, ауылшаруашылығы интеллигенциясына қатысты мәселелерді зерттеуде марксистік-лениндік методология тұрғысынан, баға берумен ғана шектелді. Қазақстанның аграрлық тарихын зерттеген ғалымдар Б.А.Төлепбаев, Ә.Б.Тұрсынбаев, И.Ш.Шамшатов, Х.М.Маданов, Г.Ф.Дахшлейгер, Ф.К.Михай-лов, Н.К.Капесов еңбектерінен ауылшаруашылығы маман кадрларының өсуі жайлы деректік мәліметтер алуға болады2. Бұл еңбектер де кеңестік кезеңде жарық көргендіктен ресми методологиядан асып, пікірталас тудыратын тұстарда тек мақтап, мадақтау тәсілдері қолданылды. Академик Р.Б.Сүлейменов әділ көрсеткендей «ауыл мен селоның мәдени потенциалы село интеллигенциясының сандық және сапалық елеулі өсуімен анықталады, ол өзінің негізгі мамандығынан басқа да әртүрлі саяси-мәдени қызметтерді жүргізеді: үгіт-насихат, агитациялық, ғылыми-ағартушылық, діни және көркемдік тағы басқа да жұмыстар» /3, 467б./. Интеллигенцияға арналған зерттеулер алғаш рет 1950-ші жылдары пайда болғаны белгілі. Алғашқы арнайы зерттеулер Ш.Ю.Тастановтың, Ж.Қарағұсов-тың, Х.З.Ақназаров қаламынан туындаған еңбектер болатын. Зерттеуші Ш.Ю.Тастанов 1980-ші жылдардың басында жарық көрген еңбектерінің бірінде кеңестік интеллигенцияны бірнеше негізгі әлеуметтік – кәсіби топтарға жіктейді. Соның ішінде «өндірістік интеллигенция деп материалдық өндіріс саласында тікелей еңбек ететін инженерлік-техникалық қызметкерлер, ауыл шаруашылығының мамандары (агрономдар, зоотехниктер, ветеринарлық дәрігерлер) және экономистер деп бөлінетіндігін айтады. Ш.Ю.Тастанов бұл жерде ауыл шаруашылығы мамандарын да өндірістік интеллигенция қатарына жатқызған. Әрі кеңестік интеллигенцияның жетекші топтарының бірі есебінде социалистік қоғамның негізгі таптарымен – негізгі материалдық игіліктерді өндірушілер жұмысшы табымен және колхозшы шаруалармен өндірістік дәнекерімен тығыз байланысты екендігін көрсетеді /4, 35-36 б./. Ғалым еңбегінде ауылшаруашылығы интеллигенциясын өндірістік интеллигенцияның әлеуметтік жағынан жіктелген жетекші топтарының бірі ретінде қарастырып қана қоймай, оларды негізгі таптармен өндірістік дәнекерлікпен тығыз байланыста қарастырады. Зерттеуші Ж.Қарағұсов ауыл шаруашылығы мамандарын даярлауда жоғары ауылшаруашылық оқу орындарының үлкен рөл атқарғандығын жазады. Құрылған күннен бастап 1940 жылға дейін институттар 1220 жоғары маманданған агрономдар, зоотехниктер және ветеринарлық дәрігерлер даярлағандығын көрсетеді /5, 66 б./. Автор ауыл шаруашылығы интеллигенциясының сан және сапалық жағынан артқандығын қарастыра отырып, ресми методологиядан әрі аса алмағандығын аңғарамыз. Әрі интеллигенцияның аймақтық және салалық жағынан бөлінуі еңбекте қарастырылмаған. Ауылшаруашылығы интеллигенциясының проблемалары туралы алғаш рет ғылыми еңбегінде зерттеу жүргізген ғалымдардың бірі – Х.З.Ақназаров. Мұрағат және статистикалық материалдардың негізінде ол ауылшаруашылық интеллигенциясының әлеуметтік дамуының қайнар көзі 1920-1950 жылдардағы Қазақстанның жоғары және орта арнаулы оқу орындарындағы ауылшаруашылық мамандарын даярлаудағы сандық аспектілерінен байқады. Автор Қазақстан ауылдарындағы алдыңғы қатарлы агрозоовет қызметкерлер, мұғалімдер, дәрігерлердің кәсіби қызметтеріне назар аударады. Біздің көзқарасымыз бойынша, мақаланың негізгі кемшілігі ауылшаруашылық интеллигенциясының әлеуметтік дамуының тек жағымды жақтары қарастырылып, ресми методология төңірегінен алыстамаған /6, 107-130 б./. 1960-шы жылдардың ортасында ғалымдардың еңбектерінен мәселені талдау, кешенді түрде зерттеу, кеңестік құрылыстың әр түрлі кезеңдеріндегі Қазақстан интеллигенциясының қалыптасуы, қызметі, дамуы кең көлемде қарастырылды /7/. Ауылшаруашылығы интеллигенциясының әлеуметтік дамуы тарихнамасында аталған еңбектердің алар өзіндік орны бар. Зерттеуші А.Асановтың 1962 жылы жарық көрген «Партийные организации Казахстана в борьбе за укрепление сельского хозяйства республики квалифицированными кадрами» деп аталатын еңбегінде «Белгіленген штат бойынша әрбір МТС бас инженер, машина трактор шеберханасының меңгеруші инженерін, инженер-контролер, ауыл шаруашылығы машиналары инженері, мал шаруашылығы жұмыстарының аға механигі, ал мақтамен айналысатын МТС болса, мақта жинаушы машиналар инженерін ұстауға тиісті болды. Осы штатқа сәйкес республика МТС-да 2 419 инженер, 4 741 техник-механик жұмыс істеуі керек» екендігін көрсетеді /8, 13 б./. Автор еңбегінен де өндірістік-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік дамуы жайлы біраз мәлімет алуға болады. 1964 жылы ғалым М. Шаумян «От кочевья к социализму» деп аталатын еңбегінде еңбегінде Қазақстанның 1920-1930 жж. әлеуметік-экономикалық дамуының маңызды өзгерістері болып саналатын қазақ көшпелі және жартылай көшпелі шаруа шаруашылықтарын отырықшыландыру мәселесіне арналған. Әрі онда кешегі көшпелілердің орыс инженері мен механигімен қатар аз уақыт ішінде оларға жаңа және күрделі іс болып саналатын ауылшаруашылық машиналарын аз уақыт ішінде игерді. Олар үшін арнайы курстар ұйымдастырылып, 1934 жылы 4 060 адам бригадир-малшылар, ферма меңгерушілері, ветеринарлық - техниктер даярланды деген деректерді келтіреді /9, 162 б., 177 б./. 1970-жылдары біз қарастырып отырған мәселенің зерттелуінде айтарлықтай белсенділік байқалды. Бұл кезеңге тән ерекшелік, мәселенің кейбір аспектілерін талдауға мән берілуі, хронологиялық шектерінің, деректік базасының кеңеюі аңғарылды. 1974 жылы В.К.Савосько мен И.Ш.Шамшатовтың «Колхозное строительство в Казахстане» монографиялық еңбегі жарық көрді. Онда әсіресе соғыс жылдарындағы МТС пен колхоздардың басшы кадрларының құрамы өзгерді деген болжам жасайды. Мұрағат құжаттарының негізінде 1945 жылы Қазақстандағы МТС директорларының 34-нің ғана жоғары білімі болса, қалғандарының орта, төменгі білім деңгейінің болғандығын анықтап, колхоз бригадирлерінің, ферма меңгерушілері, агрономдар, зоотехниктер соғыс жылдары майданнан оралмай, кейбіреулері мүгедек болып оралып, бір бөлігінің басқа қызметке ауысуларына байланысты, басшылық орындарға мамандар жетіспегендіктен, тәжірибесіз, біліктілігі төмен колхозшылардың жоғарылатулары, жұмыс сапасын бақылауды, есеп, жауапкершілікті төмендетті. Агрозоотехникалық қамтамасыз етуді төмендетіп, колхозшылардың еңбегін ұйымдастырып, бақылаудың әдіс-тәсілдерінен ауытқушылық байқалды деген себептерін анықтайды. Авторлар ауылшаруашылығы кадрларының әлеуметтік дамуына экономикалық факторлардың әсер еткендігін саралайды /10, 18-20 б./. Соғыстан кейінгі бірінші бесжылдықта колхоздардар ауыл шаруашылығы мамандарына деген өткір сұранысты байқағандығын авторлар, осы жылдары кадрларды тұрақтандыруға, олардың өз мамандықтары бойынша еңбек етпеуі, немесе, халық шаруашылығының басқа салаларына ауысуы сияқты маңызды кемшіліктерге орын берілгендігін дәлелдейді /10, 84-85 б./. Колхоздардың басшы кадрларының бекуіне МТС-дың қайта құрылуы басты факторлардың бірі болғандығын, соның нәтижесінде көптеген тәжірибелі және жоғары білікті МТС директорлары мен мамандар колхоздарды басқарғандығын талдайды. 1960-шы жылы колхоз председательдерінің сапалық құрамының жақсарғандығын, ал 1971 жылдың сәуірінде колхоз председателдерінің 84%-ның жоғары және орта арнаулы білімі бар екендігін мәлімдейді. Олардың ішінде 39% - агрономдар, 34% - зоотехниктер, ветдәрігерлер, веттехниктер, ветфельдшерлер, инженерлер, техниктер құрайтындығын анықтаған. Колхоз өмірінде есеп қызметкерлері мен экономистердің де аз орын алмайтындығын ескерген. 1959 жылдың соңында Қазақстан колхоздарында 10 мың есеп қызмтекерлері мен экономистер еңбек етсе, оның 1 426 бухгалтер, 3 478 есепшілер, 200 жоспарлаушы–экономистер болғандығы жайлы да фактілер келтірген. 1970-ші жылы Қазақстанда 855 маман-экономистер, жоспарлаушылар, еңбекті нормалаушы инженерлер, жоғары және орта арнаулы білімі бар 6 мың бухгалтерлер бар екендігі жайлы мұрағат материалдарын ұсынған /10, 88-89 б./. Білікті мамандар санының артуы ғылыми-техникалық үдерістің жетістігінің ауылшаруашылығы өндірісіне енгізілуін жеделдетті, бұл колхозшылардың кәсіби және мәдени жағынан дамуына мүмкіндік туғызды деген қорытындыға келеді. Осы мамандардың күшімен Қазақстан колхоздарында оқу комбинаттары құрылып, колхозшылар агрономия, зоотехния, ветеринария негіздерін игергендігін айтады. Техникалық үдерістің тез қарқынмен дамуы, ауыл мен село еңбеккерлерінің мәдени-техникалық деңгейінің артуы, еңбектің мазмұны, мәдениеті жағынан қала мен деревняны жақындатты, бұл колхоз басшылары мен мамандарының шеберліктерін үздіксіз жетілдірілуін, білімін, жаңалықты сезінуін талап етті деген пікірге келеді /10, 87 б./. Біз автордың көзқарасынан қала мен село арасындағы айырмашылықтардың жойылып, бірте-бірте жақындауы деген концепцияны байқаймыз. Шындығында осы кезеңдегі әлеуметтік тарихты зерттеген тарихшылардың көпшілігінің ойы осы пікірмен сабақтасып жатқандығын аңғардық. Алайда зерттеулердің көпшілігінде, 1920-1930 жылдардағы тұтас қабылдауда кемшіліктерге орын беріліп, интеллигенцияның тек жағымды жақтары, «таза тарих беттері» басым. Бұл ең алдымен ауыл шаруашылығы интеллигенциясының әлеуметтік тарихнамасына қарағанда, демократиялық интеллигенция өкілдерінің қызметін талдауға мән бергендігін аңғартады. Оппозициялық көзқарастардың болуы да мүмкін емес еді. 1977 жылы зерттеуші Т.Н.Зозуляның жазған ғылыми мақаласы да партия қызметінің тарихи тәжірибесіне арналса да, ұсынған мұрағат құжаттары негізінде колхоз председательдері мен совхоз директорларының 92% дипломы бар агрономдар, зоотехниктер, инженерлер. Ертіс өңіріндегі бір совхозға 1969 жылы 24 маманнан келсе, ал бір колхозға – 18-ден келді деген мәлімет келтіреді. Әрі Қазақстанның Ертіс өңірінің партия ұйымдары лениндік принциптерді негізге ала отырып, кадрларды таңдау, орналастыруда үлкен жұмыстар атқарды деп, ресми методологиядан аса алмайды /11, 46-55 б./. Ғалым Г. Дахшлейгер ауылдағы колхоз құрылысындағы жеңістен кейін онда бұрын ауыл білмеген нақты мамандықтармен байланысты жаңа әлеуметтік топтар пайда болды деп негіздейді. 1939 жылғы санақ материалдарының негізінде, медициналық қызметкерлер, зоотехниктер, бухгалтерлер, есепшілір, сауда мен тұрмыстық қызмет көрсету саласы қызметкерлері ауылды жерде тұратын қазақ халқының 7 пайызын құрады деп есептейді. Нақты әлеуметтік теңдікпен бірге қазақ ауылына колхоз құрылысы мен отырықшылықты әкелді деп зерделейді /2, 86 б./. Сонымен қатар ауылшаруашылығы интеллигенциясының тарихнамасына арналған көптеген еңбектер, мақалалар және диссертациялар жарық көрді. Әрине бұл еңбектер село интеллигенциясының тарихнамасында үлкен рөл атқарды. Алайда СОКП-нің идеологиялық өктемдігі мұрағатқа, статистикалық және тағы басқа материалдарды пайдалануға жасанды кедергі жасауы, жалпы тарихты сынау мен түсіндіріп баяндауға, оны жария етуге тиым салуы, сонымен қатар ауылшаруашылығы интеллигенциясы мен оның әлеуметтік практикасының тенденциясы көптеген ақтаңдақтардың пайда болуына, ғылыми концепциясының бытыраңқылығына әкелді. 1980-ші жылдардың ортасындағы жариялылық пен демократияландыру жылдары интеллигенцияның әлеуметтік дамуына деген көзқарас түбегейлі өзгерді. 1980-ші жылдардан бастап, республика көлемінде тарихнамалық талдауға лайық интеллигенцияның әлеуметтік тарихын зерттеу бағытындағы зерттеулер кеңінен жариялана бастады. Біздің пікірімізше, ауылшаруашылық интеллигенциясының әлеуметтік дамуы тарихнамасына тән ерекшеліктер, кеңестік құрылыс жылдары жарық көрген еңбектердің барлығы дерлік идеологиялық өктемдіктен аса алмағандықтан, тарихнамада ұлттық мамандардың әлеуметтік дамуы жүйелі түрде зерттелмеді. Оның тек саяси мәніне ғана көңіл бөлінді. Біздің қарастырып отырған тарихнамалық бағытымыз зерттеушілердің ауылшарушылық интеллигенциясының әлеуметтік дамуына байланысты әртүрлі тарихи кезеңдегі көзқарастардың даму эволюциясын анықтауда деп есептейміз. Әдебиеттер
Резюме
В статье дается анализ историографических проблем социального развития сельской интеллигенции в новом историческом аспекте. ТҮЙІНДЕМЕ Мақалада ауылшаруашылық интеллигенциясының әлеуметтік дамуы тарихнамасына тән ерекшеліктері көрсетіліп, кәзіргі таңдағы мәселелері қарастырылған. ӘОК 930.2:811.34 ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ЗЕРТТЕУШІЛЕР ҚАЗАҚТАР МЕН ҚАЗАҚСТАН ТУРАЛЫ Бегалиева А.А- т.ғ.к., доцент;Қаипбаева А.Т- т.ғ.к., аға оқытушы (Алматы қ., ҚазМемҚызПИ)Қазақ халқының тарихы, мәдениеті, этнографиясы, әдеттік құқының орыс, қазақ және шетел ғалымдары тарапынан зерттелді. Қазақ халқының тарихын дүниежүзілік тарихтың құрамдас бөлігі ретінде қарастыра отырып, қазақ қоғамы дамуының заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктерін, методологиялық, концептуалдық негіздерін анықтау, міндеттері мен жаңа көзқарас, пайымдаулар жүйесін қалыптастырумен қатар, зерттеудің деректік негіздеріне де баса назар аудару қажет.осыған байланысты студенттер мен магистранттарды бұрыннан белгілі еңбектер, материалдар мен құжаттарды дұрыс іріктей білуге баулу, жаңа тарихи-этнографиялық деректерді іске қосу маңызды ғылыми мәселелер қатарынан орын алып отыр. Белгілі себептермен қазақ халқының тарихы, мәдениеті мен этнографиясын зерттеу, ол жөнінде ой түйіндеу орыс зерттеушілерінің үлесіне тиді. Қазақстанды зерттеумен шұғылданған орыс, қазақ және кейбір шетелдік ғалымдар туралы да өмірбаяндық және библиографиялық мәліметтердің этнографиялық,тарихи дерек көзі ретінде маңызы зор. Итальян саяхатшысы. 1271 жылы Венеция саудагерлері ағайынды Никколо және Маффео Поло Азияға аттанды. Олардың саяхаты үш жылға созылды. Бұлар қазақ даласы (Сарай-Каспий-Арал-Үргеніш), Бұхар арқылы Пекинге жетіп, император Хубилайдан оның қоластындағы елдерде сауда жүргізуге рұхсат алды. Никколо Поло келесі сапарында өзімен бірге баласы Марконы да ала жүрді. Марко Поло Хубилайға 17 жыл қызмет етті. Түрлі тапсырмаларды орындай жүріп, ол көп жерлерді аралайды. Марко Поло (1254-1324) Венецияға 1295 жылы ғана оралды. Оның шығыс елдерінде болған саяхаты туралы әңгімелері әр жерде жазылып алынып, көп адамдардың назарына іліккен, басқа тілдерге де аударыла бастаған. Осылай оның “Марко Полоның кітабы” атты шығармасы әуелі француз тілінде жазылып алынған. Онда Орта Азия мен Қазақстан қалалары, халықтарының әдет-ғұрып, тұрмыс-салты туралы біршама мәліметтер бар /1/. Қазақ оқымыстысы, руы - Жалайыр. Сібір ханы Көшімнің, кейін Керей Уақ (Ван) ханның тұқымы Сейдақ (Сейд-Ахмет) сұлтанның кеңесшісі Қадырғали Қосымұлы (1530-1605) еді. Қадырғали өмір сүрген кезең Ресейдің қазақ жерлерін жаулап ала бастаған кезеңіне тұстас келеді. 1588 ж. Ертіс өзенінің жағасында қаршығы салып, серуендеп жүрген Ораз Мухаммед пен Сібір сұлтаны Сейд-Ахмед Бекболат ұлын және Қадырғали-бекті Сібір (Искер) қаласындағы орыстың әскер басшысы Даниал Чулков қапияда тұтқынға алып, Мәскеуге жібереді. Орыс патшасы оларды өзінің шығыс елдерін жаулап алушылық мақсатында пайдалануға тырысады. 1600ж. Орыс патшасы Борис Годунов Ораз Мұхаммедті Ока өзені бойындағы Касимов қаласының “ханы” етіп тағайындайды. Оған өз алдына жер, мал-мүлік, әскер береді. Ораз Мұхаммедтің “уәзірлері”, ақылгөй кеңесшілері Жалайыр руынан шыққан Қадырғали-бек пен маңғыттың Есбай Саманайбек, арғын Шешбек пен қыпшақ Тоқайбек болады. 1602ж. Орыс патшасының өтініші бойынша Қадырғали Қосымұлы кейін “Жамиғат-таурих” деген атпен белгілі болған шығармасын жазып бітіреді. Аталмыш еңбек екі бөлімнен тұрады. Кіріспесінде орыс патшасы Борис Годуновтың есіміне арнау бар. Бірінші тараудың басым көпшілігінде Шыңғыс хан нәсілінің ел билеген кезеңі мен олардың түрлі соғыстары баяндалады. Және ондағы мәліметтерді Рашид ад-дин мен Мұхаммед Хайдар Дулатидің “Жамиғат-тауарих”, “Тарихи Рашиди” кітаптарынан алғаны байқалады. Екінші бөлімінде Алтын Орда, Қырым, Астрахань және Қазақ хандықтары тарихы баяндалады. Қолжазба қазақ тілінде жазылған тарихи-ғылыми еңбек ретінде құнды. Әсіресе, шығарманың 9-тарауындағы ХУІ ғасырдағы қазақ халқының оқиғалары, қазақ хандары мен сұлтандарының генеалогиясы туралы баяндаулары назар аударарлық /2/. Әбілғазы Баһадүр (1605-1664 жж.) Үргеніште (қазіргі Түркменстанның көне Үргеніш қаласы) арғы тегі қазақ тайпаларынан тарайтын Хорезм ханы Араб Мухаммедтің отбасында дүниеге келген. 1643-1663 ж. Хиуада хандық құрды, араб, парсы, түрік тілдерін меңгерген жазушы, ақын болды. Шығыстың аса білімді адамдарының бірі саналады. Мемлекеттік істермен қатар түркі тайпалары мен халықтарының тарихын зерттеді. “Шежіре-түрік” (“Түрік шежіресі”) атты тарихи еңбек авторы. Әбілғазы кітабының тілін қазақ тілінен ажырату қиын. Ол хиуалықтар мен соған шектес елдер хандықтарының тілі. Ал Хиуа хандығында және оған көршілес Арал теңізінің жағасында, Сыр бойында, Маңғыстау түбегінде көптеген Кіші жүз тайпалары мен рулары өмір сүргені белгілі. Олар Хиуада да болып, кейбіреулері соның құрамына кірген немесе аралас-құралас тіршілік еткен. Бұл бағалы еңбек 1663 ж. жазыла басталып, 1665 жылы оны Әбілғазының баласы Ануша аяқтаған. Онда қазақ халқы құрамына енген көне тайпалардың шығу тегі, шежіресі, тарихы жөнінде аса құнды мәліметтер берілген /3/. Тевкелев Алексей Иванович (т.-ө. ж. белгісіз; христиан дінін қабылдағанға дейінгі аты-жөні: Мамет, Мұртаза, Құтлу Мұхаммед Мамашев) парсы, қалмақ тілдерін, олардың әдет-ғұрыптарын жақсы білді. 1731ж. Ресейге қосылу жөнінде Санк-Петербургке келген Әбілхайыр ханның елшілігімен келіссөз жүргізді. Ол жауапты сапармен Қазақстанға келген орыс елшілігін басқарды. Қазақстанда 2 жылдан астам тұрды. Ұзақ сапардан оралған соң 1731ж. 3 қазаннан 1733ж. 14 қаңтарға дейінгі “Күнделігін” Сыртқы істер алқасына тапсырды. Онда қазақтардың тарихы мен этнографиясы жөнінде көптеген деректер бар. И.К.Кирилловтың Орынбор экспедициясына, 1735ж. башқұрт халқынының отарлаушылыққа қарсы күресін басуға қатысты. 1743ж. Тевкелевтің тікелей қатысуымен Орынбор қаласы мен бірнеше қамалдардың негізі қаланды. Ол Орынбор өлкесін басқаруға, әсіресе Кіші жүз қазақтарының Ресей қол астына көшуіне белсене қатысты, қазақ-орыс қарым-қатынастарының дамуында ерекше рөл атқарды. Патша өкіметі оны қазақ-орыс қатынастарының шиеленіскен кездерінде қазақ билеушілері мен Орынбор әкімшілігі арасындағы жанжалды реттеуге пайдаланды. Тевкелевтің Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздің ру-тайпалық құрамы жөніндегі деректері құнды /4/. Орыс тарихшысы, мемлекет қайраткері В.Н.Татищев 1737ж. Орынбор экспедициясының бастығы болып тағайындалды. 1783-1739 жж. Кіші және Орта жүздің хандарымен, сұлтандарымен және старшиналарымен келіссөз жүргізіп, қазақ ауылдарында болады, қазақ халқының тарихы және этнографиясымен айналысады. Орыс түркология тарихында В.И.Татищевтің есімі 1793 ж. жарық көрген “Лексикон Российский, исторический, географический, политический и гражданский” деген еңбегімен белгілі. Бұл – орыстың тұңғыш энциклопедиялық сөздігі және онда қазақтар туралы (“қырғыз және қайсақ”, “қайсақтар және қырғыздар”) мақалалар берілген. Бірнеше томдық “История Российская” атты зерттеуінде де қазақтар туралы мәліметтер бар. Бұл шығармасында ғалым Ресей халықтары, тіл мен этнография тұрғысынан талдап, қазақтарды түркмендер, башқұрттар, қарақалпақ, татарлармен қосып, “скиф” тобына жатқызады. Алғашқылардың бірі болып Азия халықтарын, оның ішінде қазақтарды да, Батыс Еуропалық тарихшылардың “татарлар” деп атауының негізсіздігін, ал олар мекендеген территорияны “Ұлы татария” деуінің қателігін көрсетті. В.Н.Татищевтің бастамасымен Сібір халықтарының тілі бойынша мағлұмат жинала бастады. Самарада татарша – қалмақша – орысша мектеп ашылды. Осы мектепте жасалған “Российско-татарский–калмыцский словарь” деген қолжазбаны (866 бет) дайындауға қазақ жерін жақсы білетін П.И.Рычков (1712-1777жж.) жетекшілік етті /5/. Орыс тарихшысы, географы және экономисі. Ресей Ғылым академиясының тұңғыш корреспондент мүшесі П.И.Рычков И.К.Кириллов басқарған экспедицияға жұмысқа алынып, Орынборға келеді. Осы жерде ол 40 жылдай Еділ бойы, Сібір, Орта Азия мен Қазақстан халықтарын зерттеумен шұғылданады. 1744 жылдан баспасөзде оның Орынбор өлкесінің тарихы жөнінде ғылыми еңбектері шыға бастайды. М.В.Ломоносов және Г.Ф.Миллер тарапынан қолдау тауып, П.И.Рычков 50-жылдары “Орынбор тарихы” деген көлемді еңбек жазып бітірді. Кітапты дайындау барысында автор көбінесе ресми хабарлар, жарлықтар, архив құжаттарын пайдаланып, сұрастыру әдісін де кең түрде қолданады. Оның Әбілқайыр хан Ресей қоластына қарағаннан кейінгі қазақтар тарихы жөніндегі мәліметтері нақтылы және дәлді. ХУІІІ ғ. 50-жылдарына дейінгі қазақ-орыс қатынастарының дамуын бағдарлай отырып, автор қазақтардың ру-тайпа құрылымы және олардың орналасуы, кәсіптері, қару-жарақтары, діни нанымдары, әдет-ғұрыптары жөнінде біршама деректер жинастырып, саралаған. Патша өкіметінің Қазақстандағы отаршылдық саясатының мақсаттары толық баяндалды /6/. Қазақтар жөнінде Ресейде алғашқы көлемді еңбек жазғандардың бірі А.И. Левшин.Оның “Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ далаларының сипаттамасы” (1832) атты қазақтар туралы негізгі еңбегінің 1-бөлімінде Қазақстанның географиялық сипаттамасы берілген, 2-бөлімі қазақтардың тарихына, 3-бөлімі этнографиясына арналған.Қазақ даласындағы ескерткіштер де (Аблайкет, Қозы-Көрпеш) баяндалған. Левшин “Қазақ” деген есімге ғылыми тұрғыдан анықтама беруге тырысты. Қазақ халқының Ресейге қосылған күнінен бастап ХІХ ғасырдың басына дейінгі Орынбор әкімшілігі және орыс үкіметімен арадағы сауда, ресми және саяси қарым-қатынастарына бай мағлұмат берді. Автордың қазақтар туралы жинаған кейбір деректері мен байқаулары қазірге дейін ғылыми мәнін жойған жоқ /7/. 1830 ж. патша үкіметіне қарсы поляктардың өз елін азат ету көтерілісіне қатысқан поляк революционері А.Янушкевич Ешім айдауында болған кезінде достары оның Парижде эмиграцияда жүрген аға-інілеріне оның күнделіктері мен хаттарын тапсырады. Олар 1861ж. Парижде «Адольф Янушкевичтің өмірі» және «Қырғыз даласына саяхаты туралы күнделіктері мен хаттары» деген аттармен екі том болып басылып шықты. 1885 ж. осы кітаптың 2-басылымы поляк тілінде, 1866 жылы орыс тілінде шығады. Кітапта қазақ халқының әлеуметтік жағдайы, шаруашылығы мен әдет-ғұрып кеңінен және шынайы суреттелген. Онда қазақ елшілігін бастап келген Мәуке, сегіз қырлы, бір сырлы, әрі батыр, әрі шешен Барақ сұлтан, қазақ жыршылары мен билері туралы мол мағлұмат бар. Құнанбай туралы: «дельный, заботливый о благе своих соплеменников, к нему из самых дальних аулов спешат за советом молодые и старые, бедные и богатые» деп жазылған. 1846 ж. 12 шілдеде Г.Зелинскийге жазған хатында қазақ халқының болашағына зор сенім артты: «И это народ, которому вовек предназначено быть только никчемными пастухами, лишенным всякого иного будущего?! О нет! Воистину!... Придет время, когда ночующий сегодня номад займет почетное место среди народов, которые ныне смотрят на него сверху вниз» /8/. Орыс шығыс зерттеушісі, түрколог, Қазан (1846), Петербург (1855) университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы (1864)- Березин Илья Николаевич (1818-1896 жж.)тің негізгі еңбектері: “Петербург кітапханаларында сақтаулы түркі-татар қолжазбаларының сипаттамасы” (1846), “Шығыс елдерінде өткен үш жылдық саяхатқа шолу” (1849-1852), “Шығыс тарихшыларының кітапханасы” (1849-1854) және 16 томдық “Орысша энциклопедиялық сөздік” (1849-1854). “Шығыс тарихшыларының кітапханасы” атты жинақта Рашид ад-Дин, Шайбани, Қадырғали Қосымұлы Жалаири, Әбілғазы еңбектерінің орысша аудармасы енді. 1842-1845 жж. ғылыми мақсатпен Кавказ, Дағыстан, Иран, Түркия елдерін аралап қайтты. Филология саласындағы еңбектері түркі халықтарының ауыз әдебиетін, диалектілерін зерттеуге арналған. Березин монғол тарихын, әсіресе, Алтын Орда тарихы мәселелерін, Жошы ұлысы хандарының жарлықтарын зерттеу тұсында Ш.Уәлихановпен байланыс жасаған. “Хан жарлықтары” (1850-1852 ) еңбегінде Ш.Уәлиханов сын жазып, кейбір тарихи-этнографиялық терминдердің мәнін ашуына көмектесті /9/. Орыс географы, статист, қоғам қайраткері Семенов-Тянь-Шанский (1906 жылға дейін Семенов) Петр Петрович (1827-1914) 1848ж. Петербург университетінің жаратылыстану бөлімін бітірді. К.Риттердің “Землеведение Азии” деген еңбегін жаңа деректермен толықтырып, орысшаға аударды. 1856-1857ж. Тянь-Шаньды зерттеп, алғашқы рет оның орфографиялық схемасын жасады. Осындағы ірі мұздықтарды ашты. 1851ж. Тянь-Шань саяхатына шыққан кезінде жолшыбай Омбыда Шоқан Уәлихановпен танысып, оның болашақ ғылыми жұмыстарына бағыт сілтеді. Оның кеңесімен Шоқан әйгілі Қашғар саяхатын жүзеге асырады. Семенов Тянь-Шаньский сол жолы Верныйдан (Алматы) Іле Алатауы арқылы Ыстықкөлге дейін зерттеп қайтады. Аса бай минералды коллекциялар жинап өсімдіктер мен жануарлардың бұрын белгісіз жүздеген жаңа түрлерін ашты. Оның басшылығымен Ш.Уәлихановтың, Н.М.Пржевальский, Г.Н.Потаниннің, И.Д.Черскийдің, В.А.Обручевтың т.б. экспедициялары ұйымдастырылды. Ресейде статистиканың дамуына көп еңбек сіңірді. Үш жылдан артық уақыт Ресейдің статистикалық басқармасына жетекшілік етті. “Живописная Россия” деген көпшілікке арналған көп томдық еңбектің ғылыми редакциясын басқарды /10/. “Қасымнан тараған хандар мен ханзадалар” т.б. зерттеулерінде орыс шығыстанушысы, лингвист, археолог, публицист, Петербург Ғылым академиясының академигі Вельяминов-Зернов Владимир Владимирович (1830-1904) қазақ хандығының ХУ-ХУІІІ ғасырлардағы саяси тарихына талдау жасады. Бұл мәселені ғалым, Ондан сұлтанның ұлы Оразмұхамбеттің шежіресін зерттегенде қосымша тақырып ретінде қарағанымен, оның еңбегі Қасым хандығының алғашқы екі ғасырдағы дәуірін тарихи аңыздар мен ертегілер негізінде емес, нақтылы, тарихи деректер негізінде ең бірінші рет жазды. Мұнда ол “Бабырнама”, “Хабиб-ас-сийар”, “Тарихи Рашиди”, “Шайбанинама”, “Жами ат-тауарих”, “Тарихи Хайдарин” т.б. шығыс қолжазбаларын пайдаланды. Сондай-ақ В.В.Вельяминов-Зерновтың “Әбілқайыр өлімінен кейінгі мерзімдегі (1748-1765) Ресейдің Орта Азиямен қарым-қатынасы және қырғыз-қайсақтар туралы” екі бөлімді еңбегін де орыс архив қорларының, көбінесе Сыртқы істер коллегиясының архив материалдарын кеңінен пайдаланған /11/. Қазақ халқының көне тарихына, діни нанымы, шаруашылығына арналған еңбектер жазған қазақ этнографы Бабажанов Мұхамбет Салық (1832-1871жж.) еді. Ол 1851 жылы Орынбор кадет корпусын бітірген. “Нарын құмы жөніндегі географиялық деректер” мақаласы Орыс географиялық қоғамының ғылыми қорында сақтаулы. Қазақстанның ерте және орта ғасыр дәуіріне қатысты “Сырдария бойындағы порттың маңынан табылған көне қаланың орны” (1896), “Қырғыз даласынан табылған тас қатынның мүсіні” (1860) деген мақалалары орыс ғалымдары тарапынан жоғары бағаға ие болды. М.С.Бабажанов Орынбор генерал-губернаторы Перовскийдің үстінен патшаға шағым жасайды, кейін патша қабылдауында болады. Сол 1860 жылы август айында Орынборда іріктелген қазақ делегациясының құрамында Петербургке келген кезінде Шоқан Уәлиханов, шығыстанушы П.И.Небольсин, атақты саяхатшы-ғалым Семенов Тянь-Шанскиймен танысады. П.И.Небольсин М.С.Бабажановтың ағартушылық көзқарасына әділ баға береді. Бабажанов-дейді ол,- орыстың айшықты, әдеби тілін еркін меңгерген. Сөздері өткір, әрі көркем. … Әңгімелескен кезімде оны әсіресе екі мәселенің ерекше толғандыратынын байқадым. Оның бірі – біздің бәрімізге ортақ кесел – біздің заманымыз және уездік сот қызметкерлерінің қылығы мен шылығы болса, екіншісі – надандыққа толы, татар насихатының қазақ арасындағы зиянды кеселі және ешбір негізі жоқ соқыр сенімдер мен ескі аңыздарды құранға қосып халықты бұзып, аздыруы еді. “Салық Бабажанов өзінің түсінігі мен мүмкіндігінше прогрессившілдік идеялар үшін күресті … /12/. Орыс географы, этнографы, фольклорисі, саяхатшы, түркі-монғол халықтары мәдениетін зерттеуші Потанин Григорий Николаевич (1835-1920ж.) Омбыдағы кадет корпусында оқып жүрген кезінде Ш.Уәлихановпен достасып, оның және корпус оқытушысы Н.Костылецкийдің ықпалымен қазақ даласын, көшпенділердің тұрмыс жағдайларын, тарихын танып-білуге әуестенеді. 1856 ж. Омбыдағы Батыс Сібір және Қазақ даласы Әскери басқармасына ауыстырылды. Осы уақыттың ішінде Потанин ауыз әдебиетіне, этнографияға қатысты материалдарын жазып алып, Ш.Уәлихановтың нұсқауымен Орта, Ұлы жүз қазақтарының және жоңғарлардың Ресеймен қарым-қатынастарына байланысты архив материалдарымен танысты. Потанин 1876-1877жж. 1879-1880жж. Солтүстік-Батыс Монғолия және Тува экспедициясына, 1884-1886жж. және 1892-1893жж. Солтүстік Қытай, Шығыс Тибет, Орталық Монғолия, 1899ж. Үлкен Хинган экспедицияларына басшылық етті. “Солтүстік-батыс Монғолия очерктері” атты еңбегіне географиялық, биологиялық, этнографиялық материалдарымен қатар қазақ, тува, алтай, хакас, бурят, монғолдардың 222 аңыз-әңгіме, ертегі, шежіре, жыр текстері енді. Осы материалдардың ішінде ғалымның Баянауылдағы Мұса Шормановтың ауылында жазып алған және Ш.Уәлихановтың қолжазбаларынан алынған мәтіндер бар. Ш.Уәлихановтың Сырымбеттегі ауылына барып қайтқан сапарында “Қазақтардың және алтайлықтардың аңыздары, аңыз-әңгімелері және ертегілері” (1916) атты жинақ және “Қазақтың соңғы ханзадасының үйінде” (1896) атты мақала бастырып шығарды. Типологиялық салыстырулардың жүйесіздігі, үстірттігі сияқты кемшілік бола тұра, аталған еңбекте қазақ фольклоры үлгілерін жинап түркі-монғол, тұнғыс-маничжур, фин-угор, герман, славян, үнді, т.б. көптеген халықтардың кең фольклорлық-этнографиялық материалдары аясында көрсетуі Потаниннің түркі-монғол ғылымына қосқан игі жаңалығы болды. Ғалымның бұл концепциясы оның “Орта ғасырлық Еуропа эпосындағы шығыс сарындары” (1899) атты зерттеуінен анық көрінді /13/. Түркология тарихында өз алдына бір дәуір жасап кеткен ғалым Радлов Василий Васильевич (Фридриг Вильгельм - 1837-1918). 1854 ж. Сібір халықтарының тілін жете меңгеру үшін ол 1859ж. Ресейге келіп, Барнаулда мұғалім болып орналасты. Жаз айларында Алтай өлкесі, Шығыс Қазақстан және Жетісуды аралап, жергілікті түркі халықтарының мәдениетімен танысады.1867-1868жж. Радлов Жетісуға екінші рет келіп, қазақ және ұйғыр тілдері мен фольклорына, тұрмыс-салт, ел басқару жүйесіне байланысты көптеген материал жинады. 1866 жылдан бастап Ресей Ғылым академиясы В.В.Радловтың он томдық еңбегін әзірлеп, оны “Түркі халықтарының халық әдебиетінің үлгілері” деген атпен жариялауға кірісті.1872 жылы В.В.Радлов Қазан округінің татар, башқұрт және қазақ мектептерін басқаратын инспекторы болып тағайындалды. Қазанда болған кезде Радлов көптеген түркі тілдері бойынша жинаған материалдарына сүйеніп, жалпы тіл білімі мәселелерімен өте мұқият шұғылданды. Соның нәтижесінде 1882-1883 жылдары Лейпцигкте оның “Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы” деген еңбегі жарық көрді. 1884 жылы В.В.Радлов “Азия халықтарының тарихы мен көне ескерткіштері бөлімі” бойынша Ресей Ғылым академиясының академигі болып сайланған соң, ол Қазаннан Петербургке келіп, тұтастай ғылыми-қоғамдық жұмыстармен ғана айналысты /14/. Қазақ зерттеушісі, сұлтан, Орынбор кадет корпусын қазақ балаларының бірінші тобы қатарында бітірген Жантөрин Сұлтанмахмұд (1837-1882) болатын. Ол Ағайынды Т. және А.Сейдалиндармен жақын қатынаста болды. Н.Костромитинов, С.Кукляшев, М.Бичурин, т.б. ғалымдардан дәріс алды. Зерттеу жұмыстарымен айналысты. 1876ж. Петербургте шығыстанушылардың дүниежүзілік конгресінің ашылуына байланысты қазақтардың материалдық мәдениеті жөнінен экспонаттар жинады. Өзі жинаған қазақ әндері мен халық ауыз әдебиет творчествосының көптеген үлгілерін бастырып шығарды. Отырықшылық өмір салтын жақтады /15/. Орта Азиямен Қазақстанның тарихын, этнографиясы мен мәдениетін зерттеумен шұғылданатын қоғам ұйымдастырған Веселовский Николай Иванович (1848-1918 ) еді. Н.И.Веселовский Қазақстан мен Орта Азия халықтарының көне мәдениетін зерттеп, Шығыс халықтарының тарихы, мәдениеті жоқ деген нәсілшілдік жалған теорияға қарсы шықты, олар “дүние жүзі тарихынан лайықты орын алуға әбден хақылы” деп көрсетті. Орта Азияның көне қалаларын, оның ішінде Афсариаб қаласының орнын қазды; көптеген обаларға талдау жүргізіп, олардың тізімін жасады. Батыс Алтайда кездесетін балбалдардың қыпшақ тайпасының мұрасына жататындығын дәлелдеді. Қазақ-қалмақ қатынастарын зерттеді. Ғалым 1904 ж. Шоқан Уәлихановтың бір томдық шығармалар жинағын алғаш бастырып шығарды әрі оның редакторы болды. Кітаптың алғысөзінде “Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінен құйрықты жұлдыз секілді жарқ етіп өте шықты. Орыс ориенталистері оны бірауыздан ғажайып құбылыс деп танып, одан түркі халықтарының тағдыры жөнінде ұлы жаңалықтар күтіп еді”деп жазды. Фольклоршы, этнограф Диваев Әбубәкір Ахметжанұлы (1855-1933) Орынбор кадет корпусын бітірген. Түркістан әскери гебернаторы қарамағында тілмаш болды. 1893 жылдан бастап Сыр бойын, Хиуа өлкесін, Оңтүстік Қазақстанды аралап, қазақ халқының жұмбақтары, поэзия үлгілерін жинады, әдет-ғұрпымен танысты. 1917 жылдан кейін Ташкенттегі Қазақ Ағарту институтында және Орта Азия университетінде сабақ бере жүріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысты. 1920 жылдан Түркістан ағарту комиссариатының Қырғыз (қазақ) ғылыми комиссиясының мүшесі ретінде Сырдария, Жетісу облыстарында жасалған экспедицияларды басқарды. Ғылыми жұмыспен шұғылданған елу жылдық (1883-1933) өмірінде Диваев қазақ халқы рухани дүниесінің барша саласын (бесік жырын, беташары, құдалық салтын, тарихи дастандарын т.б.) қамтитын жүзден аса еңбек жариялады. Ол, әсіресе, қазақтың эпикалық жырларын (“Алпамыс”, “Ер Тарғын”, “Қобыланды”, “Ер Сайын”, “Едіге”, “Бекет батыр”, “Шора”, “Қамбар” т.б.) жинап, баспа жүзіне шығаруда көп қызмет атқарды. Сырдария қазақтарының өмірінен көлемді этнографиялық материалдар жинады /17/. Сердалин Мәмбетәлі (1866-1914).-қазақ тарихшысы, экономист. Көкшетаудағы үш кластық училищені бітіріп, 1884 ж. Омбының технологиялық училищесіне оқуға түседі. Бірақ саяси сенімсіз адам ретінде училищенің 4-класында жүргенде оқудан шығарылады. Омбы архивіндегі “Жасырын бақылауда жүрген қырғыз Мәмбетәлі Сердалин туралы жазба қатынастар” деп аталатын “іс” 1891 жылдың 24 шілдесінде басталып, 1904 ж. аяқтаған. Туған аулына қайтып оралған соң да, полиция бақылауында болады. Ол туралы болыстарға әр айдың 1, 10, 20 күндері Көкшетау уезінің бастығына хабарлап отыру тапсырылған. Бұл мәліметтерге қарағанда, М.Сералин патша әкімшілігіне, оның отаршылдық тәртібіне ашық қарсы сана-сезімі ояу азамат ретінде көрінеді. Оның “Қазақ жерін арендалау” (Омбы, 1900), “Қарсақпай кендерін пайдаға асыру” (Омбы 1901), “Батыс Сібір далаларын мал шаруашылығы салалары арқылы пайдаға асыру мәселелері туралы” т.б. еңбектерінен дайындығы мол, прогресшіл көзқарастағы тарихшы, экономист екендігі анық байқалады /18/. Қазақ этнографы, ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаған, аудармашы- Бекімов Молданияз 1903ж. А.С.Пушкиннің “Капитан қызы” шығармасын қазақ тіліне аударады. Бірнеше қазақ ертегілерін (“Жын-перілерді жеңген батыр”, “Алдар-көсе”, “Қарашаш сұлу мен Қаражан батыр”, т.б.) орысшаға аударып, Қазан университеті жанындағы Археология, тарих және этнография қоғамының хабарларында белгілі шығыстанушы Н.Ф.Катановтың алғы сөзімен жариялады /19/. Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген тайпалар тарихына көңіл аударған Бартольд Василий Владимирович (1969-1927) болатын. Бұл тараптағы “1893-1894 жылдары Орта Азияға ғылыми мақсатта жасалған саяхат туралы есеп” (1897), “Жетісу тарихының очеркі” (1898), “Ежелгі заманнан ХУІІ ғасырға дейінгі Арал теңізі мен Амударияның төменгі бойы туралы деректер” (1902), “Түркістанды суландыру тарихына” (1914), “Түркі-монғол халықтары тарихы” (1928) т.б. еңбектер құнды болып табылады. Бұларда Талас, Шу, Іле алқаптары, қарлұқ, яғма, қимақ т.б. түркі тілдес халықтар туралы мәліметтер, Жетісу өлкесінің үйсіндер дәуірінен (б.з.б. 2 ғ.) Жоңғар хандығының құлауына дейінгі кезеңін (1758) қамтитын саяси тарихына шолу жасалады. В.В.Бартольд ислам тарихы жөніндегі бірнеше еңбектердің авторы. Олар: “Ислам” (1918), “Мұсылман қауымы мәдениеті” (1918), “Мұсылман дүниесі” (1922), “Мусейлима” (1925), т.б. 1924ж. Орта Азия республикаларының ұлттық межеленуіне байланысты қазақ, тәжік, түрікмен халықтарының тарихына арналған еңбектері шықты /20/. ӘДЕБИЕТТЕР
РЕЗЮМЕВ статье рассматривается история, культура, этнография, обычное право казахского народа на основании фактических материалов русских, казахских и иностранных ученых. Даны биографические и библиографические данные о русских, казахских и некоторых иностранных ученых, занимавшихся изучением Казахстана. жүктеу/скачать 1.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|