Әлеуметтік-психологиялық алғышарттар

«Гигиена» сөзі «тазалық» сөзімен пара-пар. Дегенмен гигиена тек адам денсаулығын сақтауға бағытталған тазалықты және онымен байланысты тәжірибелік әрекеттерді ұстану ғана емес, бұл түсінік медицинада осы ғылымның маңызды бір саласын айқындау үшін қолданылады. «Қазіргі энциклопедиялық сөздікте» көрсетілген анықтамаға сүйенсек, гигиена – «өмір мен еңбектің адам денсаулығына тигізетін әсерін қарастыратын және ауруларды алдын-алуға, тіршілік етудің оңтайлы шарттарын қамтамасыз етуге, денсаулықты нығайту мен өмірді жалғастыруға бағытталған медицина саласы» [57].

Онда қарым-қатынас психогигиенасы деген терминге төмендегідей түсіндірме-талдау жасалды. «Гигиена» деген сөз бiрден өзiне сәйкес қалыптасып қалған сабын, су, таза киiм, т.с.с. тазалыққа байланысты бейнелерді көз алдына келтіреді. Бiрақ гигиена – тазалық не соған байланысты денсаулық сақтау тәжiрибесi ғана емес, бұл iргелi медициналық ғылым, оның бiрталай ғылыми-зерттеу институттары бар. Онда қоршаған ортаның адамға әсерi, түрлi ауруларды, эпидемияларды болдырмаудың мәселелерi зерттеледi. Еңбек қорғау, қауіпсіздік техника қызметтерi, профилакторийлар, денсаулық бөлмелерi, психологиялық сергiту бөлмелерi, т.б. осыған сәйкес түсiнiктер арқылы гигиена адам өмiрiнде өзіндік орынға ие болды. Жалпы гигиенаның бiр саласы – психогигиена. Психогигиенаның басты мiндетi – адамның жүйке жүйесiнiң, жанының саулығын қалыптастырып, сақтау. Ол психопрофилактикамен (жанға төнген қауіптің алдын алу) және психотерапиямен (адамның жанына дәрi-дәрмексiз шипалы әсер ету) тығыз байланыста. Психогигиенаның бiр саласы – қарым-қатынас психогигиенасы. Бұл – психологиямен тығыз жанасқан медициналық ғылым. Қарым-қатынас заңдылықтары және оларды саналы басқару әдiстерi психология ғылымының аясындағы түсiнiктер болғанымен, басшылыққа медицина ғылымының «Зиян келтiрме!» ұстанымы алынады. Яғни қарым-қатынас психогигиенасы қоғам, топ және жеке адам жүйке жүйесiнiң, жан дүниесiнiң саулығына зиян келтiрмейтiн қарым-қатынасты насихаттап, сол саладағы әлеуметтiк бақылаудың бiр амалы болады [58, 59]. Мұны мектеп тәжірибесінде күнделікті пайда болатын көптеген жағдайлар мен статистикалық деректер дәлелдейді. Мысалы, Павлодар облысы балалар құқығын қорғау департаментінің мәліметтері бойынша, 2008 жыл ішінде 326 шағым, өтініш, ал 2009 жылдың қаңтар айынан наурыз айына дейін 124 өтініш келіп түскен. Олардың 23%-ы мектептегі балаларға қатысты [53]. Қазақстан Республикасының саясатшылары мен әлеуметшілерінің қауымдастығы 2007 жылы өткізген әлеуметтік зерттеу нәтижелеріне сәйкес 70 % бала өз құрбылары тарапынан, ал 38 %-ы ұстаздар тарапынан зорлық-зомбылық көреді екен [53].

Оқытушының баланы жазалау мақсатында күштеп шешіндіру жағдайлары да тіркелген. Тіпті балалардың бұзақы қылығы үшін балабақша тәрбиешісі басқа балалардың көзінше баланың киімін күштеп шешіп, ұялтуға тырысқан. Кей балаларда бұл қорқынышты жазаның түрі сөйлеу аппаратының бұзылуына (кекештену) әкеп соқты. Дәл осындай жазалаудан кейін реактивті психоз диагнозымен балалардың ауруханаға түсу фактісі тіркелген. Психиатр дәрігерлер мұндай жағдайлардың жиі кездесетінін және оның салдары бала денсаулығына кері әсерін тигізетіндігі жөнінде дабыл қағуда [54].

Әр жыл сайын жағдай үдеп барады. «Қазақстан балалары» республикалық бағдарламасында келтірген статистикалық көрсеткіштерге сәйкес жасөспірімдердің (12-18 жас) жылдық алдын-алу медициналық тексерісінің нәтижелері бойынша медициналық тексеруден өткен балалар санының 53%-ы ас қорыту жүйесі мүшелерінің ауруы, көру, сүйек пен бұлшық ет жүйесі, дем алу, жүйке және эндокриндік жүйесі ауруларынан азап шегеді. Қазақстан Республикасы бойынша 2005-2006 жылғы жеке сыныптар мен топтардағы балалардың (14 жасқа дейін) ортақ ауруға шалдығуы 1- кестеде көрсетілген [53].
1 – кесте. Қазақстан Республикасындағы балалардың (14 жасқа дейінгі) ортақ аурулары

Аурулардың басты топтары	2005 жыл	2006 жыл
Жаңа қалыптасқан ісіктер	80,9	82,1
Қан аурулары және бала иммунитетінің төмендеуі	3645,3	6003,6
Эндокриндік аурулар, зат алмасу мен ас қорыту органдарының бұзылуы	1518,4	1776,1
Психикалық ауруға шалдығулар мен мінез-құлықтың бұзылуы	239,3	262,2
Жүйке жүйесінің аурулары	2669,3	2752,7
Тыныс алу мүшелерінің аурулары	55451,4	54507,7
Ас қорыту мүшелерінің аурулары	6289,3	6775,1
Тері мен тері асты жасушасының аурулары	5373,1	5279,7
Сүйек-бұлшықет және дәнекер ұлпасының аурулары	1242,7	1321,8
Жарақаттану мен уланулар	3719,3	3320,5

Бұл сұлбадан балалардың ауруға ұшырауы жылдан-жылға өсіп келетінін байқадық. 14 жасқа дейінгі оқушылар арасында ауруға ұшырағандардың саны 19,3% құрайды, бұл көрсеткіш жыл сайын артуда. Балалардың ауруға шалдығу себептерінің бірі – қарым-қатынас психогигиенасы талаптарының бұзылуы.

Педагогикалық деонтология - қарым-қатынас психогигиенасын білім, тәлiм-тәрбие беру мекемелерiнде қолдануды зерттейтін педагог мамандардың әдебі туралы ғылым. Деонтологияның дербес қағидалары, нормативтерi, ережелерi әрбiр мекеме және мамандық ерекшелiгiмен анықталады. Бiрақ бәрiнде «Зиян келтiрме!» ұстанымы сақталуы хақ.

Бұл пікір даусыз болғанымен, кейбір сыңаржақтық та байқалады: біріншіден, педагогикалық деонтологияны тек қарым-қатынастағы әдеп ережелері тұрғысынан қарастыру оның толық мәнін ашпайды; екіншіден, этика мен деонтология ұғымдары теңестіріліп, жалпылық пен жекелік түсінігіндегі айырмашылықтары ескерілмеген.

Этика адамдардың алдына моральдiк талаптар қоятын жағдайлармен байланысты және оны дербес, саналы таңдауға көмектеседi. Тек осы таңдау арқылы «жақсылық істегенім», ал басқаны таңдағаным «жамандық істегенім» деген ұғымға ғана сүйенуге болады. Кәсiби педагогикалық қызметтiң айрықша ерекшелiгі педагог қызмет ету барысында басқа адамға (оқушыға дейлiк) не жақсы, не жаман, не пайдалы, не зиянды әсер етіп отырғанын анықтау жауапкершiлiгiн өзiне алуында. Демек педагогикалық деонтологияда пайда болатын негiзгi этикалық мәселе – осы жауапкершiлiктiң шектерiн, яғни педагогикалық кiрiсу шектерiн белгiлеу.

Мысалы, дәрiгерлiк әдепте (этикада) медициналық араласуға науқастың ресми (құжатты) келiсiмiн алу ережелері бар. Егер науқастың ойлау қабiлетi шектеулi болса, мұндай келiсiмдi туысқандары немесе басқа жақын адамдары бередi. Ал мектептегі, әсіресе мектепке дейiнгi жастағы баланың жауапты шешiм қабылдау тұрғысынан түсiну қабiлетi үнемi шектеулi. Дегенмен бұл жағдайда педагогикалық ықпал мен медициналық әсердің ұқсастығы шектеледі, өйткенi педагогикалық ықпал бiр жолғы сипатта емес, әрдайым баланың мектептегі өмiрiнiң барлық жақтарына араласумен теңеседі. Мұғалім әрбiр дауыс көтеруге, тыйым салуға немесе мақтауға, басқа да ұсақ әрекеттеріне ата-аналардың келiсiмiн сұрауы мүмкiн емес. Бірақ мұндай әсер етулердiң нәтижесi шамалы ғана болмайды. Осыдан педагогикалық деонтологияның негізгі қағидасы шығады: егер мұғалімнің шешiм қабылдауда бостандығы шексiз болса, онда оның қабылдаған шешiмдерiне жауапкершiлiк мөлшерi одан әрмен жоғары болу керек.

Педагогикалық еңбек аясындағы өзіндiк құндылықтардың ажырамас бөлiгi болып табылатын моральдық бағдарланудың ерекшелiктерi бар. Оның бірі – педагогтың көп әрекеттерiн сырттан ешкiм бақылай алмайды, көбiнесе ол өзінің іс-әрекетiне өздері ғана бағалаушы бола алады. Сондықтан ұстаздың моральдық барометрi – педагогикалық парыздылық ары. Я. А. Коменский «Законы хорошо организованной школы» деген еңбегінде: “Бала тәрбиесін ешқашан білімсізге сеніп тапсыруға болмайды, адамгершілік құлығы жағынан жаман кісіге тіпті де сеніп тапсыруға болмайды, тақуалық құлығы мен ары күдікті кісіге – сеніп тапсыруға әсте болмайды»,– деп айтуы педагог тұлғасындағы “моральдық барометрдің” мәні мен мағынасын жеткілікті түрде білдіреді. Мұғалім еңбегінің өзіндік ерекшелігі мынадай: оның нәтижелері кейінгі уақытқа ысырылып тасталғандай бірден көріне қоймайды. В.А.Сухомлинский: «Жер жыртушы, тұқым себуші, астық басушы егіс даласында өсірілген бидай масағымен және бір уыс дәнге бірнеше айдан кейін қуанып мәз болады,… – мұғалім өз жасампаздығының жемісін көру үшін жылдар бойы еңбек ету керек болады» деген екен. Педагогикалық қателердiң, бiлiксiз педагогикалық ықпалдардың жазасын баланың өзi (кейде бiрнеше жылдан кейiн, ересек болған кезiнде) және оның жақындары көріп жатады. Мұғалім оқушы тұлғасын қалыптастырушы деген пікір жоқ емес. Бұл үдерістің күрделілігі тәрбиеленушінің үнемі өзгеріп тұратындығына байланысты. Бір өзенді екі рет кешіп өтуге болмайтыны сияқты оқушы әр уақытта бір өлшеммен қанағаттана алмайды.

Мұғалім қызметінің тағы бір ерекшелігі – оның қолында нәтиже өлшеуіші жоқтығы. Оның ең басты жұмысы — оқыту мен тәрбиелеу барысында туындайтын қарым-қатынасты басқару. Мұғалім көптеген нақты жағдайда қысқа уақыттың ішінде ең дұрыс педагогикалық шешімді таба білуі тиіс, ал мұнын өзі оңай емес. Сонымен қатар баланың даму жолы соншалықты күрделi, өте көп факторлы болғандықтан, жеке педагогикалық әсер мен жеке тұлға дамуының нақты мөлшерлерi арасындағы себеп-салдар байланысын анықтау оңайға соқпайды. Тәрбиешінің бойында бала тұлғасының дамуына ол қай кезде жақсылық, ал қай кезде жамандық жасауға бейімді болып тұратынын анықтау мүмкiншiлiгiнің болуы міндетті. Мұнда оның басшылыққа алатын негiзгi құндылығы – жеке тұлғаның ізгілікті қасиеттерін дамыту құндылығы. Сол себепті педагогикалық қызмет қағидаларын заң саласынан гөрi педагогикалық деонтология призмасынан қарастыру мәндi деген қорытынды жасадық.

Қарым-қатынасты әлеуметтiк бақылаудың тағы бір басты амалы – құқық, яғни үкiмет тарапынан анықталатын, адамдардың жүрiс-тұрысындағы құқықтық ережелер. Бұл – көпшiлiктiң заң ретiнде қабылданған ықтияры, елде, қоғамға және оның мүшелерiне зиян келтiретiн тәртiпке, мiнез-құлыққа тосқауыл қояды. Бiрақ заң қандай қатал болса да, адамдар арасындағы қарым-қатынасты толық қамти алмайды. Әрбiр айтылған сөз бен iстелiнген iске заңды бақылау жүргiзу мүмкiн емес. Сонымен адамгершiлiктi-этикалық сана-сезiмсiз, моральсыз ешқандай заң, аталмыш қарым-қатынасты әлеуметтiк бақылаулар, құқық қорғаушылары адамдар арасындағы қарым-қатынасты дұрыс жолға қоя алмайды.

Жоғарыда айтылғандарды келесі сұлба жүзінде көрсетуге болады.

Қарым-қатынас саласындағы нормативті нұсқаулар

Әлеуметтік бақылау және оның құралдары

Қарым-қатынас психогигиенасы

Құқық

Адамгершiлiктi- этикалық сана-сезім самосознание

Заңнамалық және нормативті-құқықтық актілер

Деонтология

Кәсіптік

2 сүрет – Қарым-қатынас психогигиенасы ұғымдары мен әлеуметтік бақылау негізінде педагогиқалық деонтология ұғымына келу жолы

1. 
   Ғылымға тән қандай белгілер бар? Ғалымдардың ғылым белгісін анықтау жолдарында қандай айырмашылықтарын білесіз?
   
2. 
   Неліктен педагогикалық деонтология ғылым деп саналады? Өзіңіздің жауабыңызды ғылымның танымал белгілеріне сүйеніп, түсіндіріп беріңіз.
   
3. 
   Конфуций, Сократ және Квинтилианның ойынша ұстаздың кәсіби парызы қандай?
   
4. 
   Я.А.Коменскийдің жасаған ұстаз кодексінің мәні неде?
   
5. 
   Белгілі ағылшын, француз, швейцар, неміс философтары, ағартушылары, педагогтарының ұстаз тұлғасына қоятын талаптарына көзқарастары қандай?
   
6. 
   Педагогикалық этика мен деонтологияның дамуына К.Д.Ушинскийдің, П.П.Блонскийдің, Ш.Уәлихановтың, Ы.Алтынсариннің, А.Құнанбаевтың, В.А.Сухомлинскийдің еңбектері елеулі үлестерін қосты. Оның мәні неде?
   
7. 
   Психогигиенаның басты мақсаты неде? Және психогигиенаның бiр саласы – қарым-қатынас психогигиенасы жөнінде айтып беріңіз.
   
8. 
   Педагогикалық деонтологиядағы тұлғааралық эмоционалды қарым-қатынас мәселесі жөнінде не білесіз? Қысқаша баяндап беріңіз.
   
9. 
   Сіздің мамандығыңыз бойынша білім алып жатқан болашақ ұстаздарға қойылатын талаптар қандай?
   
10. 
    Әл-Фараби жетілген тұлғаны тәрбиелеу үшін қандай қағида ұсынды? Оның мәнісі неде?
    

1. 
   Төмендегі берілген ғылым қасиеттерінің мазмұнын ашыңдар: жан-жақтылық, фрагменталдық, ортақ мәнділік, жүйелілік, рационалдық, әрбір ғылымның елеулі қасиеттері – жалпылық, ғылыми деректердің тексерілуі, білімдер жүйесінің тұрақтылығы.
   
2. 
   «Алғышарт», «педагогикалық этика», «педагогикалық мораль», «парыз», «гигиена», «психогигиена», «қарым-қатынас психогигиенасы», «құқық нормалары», «адамгершілік нормалары», «кәсіби деонтология», «педагогикалық деонтология» түсініктерінің мазмұнын ашыңыз.
   
3. 
   Педагогикалық деонтологияның этикалық-философиялық алғышартының мәні мен мазмұны жөнінде айтыңыз.
   
4. 
   Педагогикалық деонтологияның әлеуметтік-психологиялық алғышартының мәні мен мазмұнын ашыңдар.
   
5. 
   Өздік жұмыс ретінде ұстаздың кәсіби парызы жөнінде айтылған атақты ғалымдардың, педагогтардың пікірлерін жазып алыңдар.
   
6. 
   Қарастырылып жатқан тақырып бойынша тест тапсырма (12-15 сұрақ) құрастырыңдар.
   
7. 
   Педагогикалық деонтологияның теориялық негіздерін толықтырыңыз.
   
8. 
   Осы тақырып бойынша компьютерлік презентация дайындаңыз.
   

Педагогтың мінез-құлқы кәсіби ойлау мәдениетімен, өз қызметін ғылыми тұрғыда ұйымдастыра алу қабілеттілігімен, өз іс-әрекетін сыни тұрғыда бағалауымен, өз мүмкіндіктеріне талдау жасауымен, дұрыс шешім қабылдауымен, ұжымда жағымды психологиялық жағдай жасай білуімен және т.б. көрінеді.

Педагогтың кәсіби мінез-құлқы оның өз-өзімен, оқушылармен, әріптестерімен, жалпы ұжыммен қарым-қатынас жасау сипатында көрініс табады.

Педагогтың өз-өзімен қарым-қатынасы туралы мағлұматты ұлы Абайдың 15 қара сөзінен бастағанды жөн көрдік: «Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мәрте болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?» [ 41].

Ұстаздың әлеуметтiк ортамен тәрбиеленуi және өзін-өзі тәрбиелеуiмен қалыптасатын маңызды қасиеттерiнiң бiрi – оның жеке тұлғасының дүниетаным сипаты. Жеке тұлғаның дүниетанымы белгiлi мөлшерде оның бағыттылығын, әлеуметтiк бағалы шешiмдерi мен қылықтарының ерекшелiктерiн алдын ала анықтайды. Мұғалiм тұлғасын деонтологиялық негiзде қалыптастыру үрдісінде бағыттылық пен белсенділік маңызды рөл атқарады. Психология гуманистік белсенділіктің маңызды факторы деп жеке тұлғаның болашаққа ұмтылуын, өзін-өзі жігерлендіруін атайды.

Қазіргі кездегі педагогқа көп тапсырмалар жүктеледі, сондықтан бір мезгіл тыныстап, өз ісіне есеп беру үшін оның уақыты да жеткіліксіз. Алайда ұстаз өз бойында келесі әдет-дағдыларды қалыптастыруы тиіс: көрген-білгендерін, оқып-тоқығандарын елеп-екшеп, өз іс-әрекеттерімен қылықтарына талдау жасап, ой елегінен өткізу қажет. Бұл жүйедегі қарым-қатынасты дұрыс орнату үшін ұстаз кәсіби мінез-құлқының жеке дара қалпын өзін-өзі сынау қажеттілігін ескеру керек. Өзін-өзі сынауды жақсы қалыптастырған адам ғана өзіне, өзінің қылықтарына басқа қырынан қарай алады, өзіне әділ баға бере алады. «Дос жылатып айтады» деген халық даналығы бекерге айтылмаса керек. Өзіне өзі дос болып, өзіне өзі қатал төреші болу – ұстаздың ең қажетті міндеттерінің бірі. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дейді халық. Оның жақсылығы сыртқы көрінісінде ғана емес, ішкі дүниесінде, істеген ісінде көрініс табуы керек. Л. Н. Толстой былай деген екен: «Адам математикалық бөлшек сияқты. Онда бөлімінде – адамның өзі жөніндегі пікірі, алымында – адамның құндылығы. Бөлімі өскен сайын бөлшектің мәні азая береді». Бұдан мұғалімнің өзі туралы өзіндік пікірі, өзіндік бағасы әділ болу керектігі туындайды. Өзімшіл, өркөкірек мұғалім қарым-қатынаста демократияшыл стиль ұстанымдарына өзін-өзі бағындыра алмайды. «Егер балалар бірдеңені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс» дейді Ыбырай Алтынсарин. Міне, педагогтың өз-өзімен қарым-қатынасы дегенге осының бәрі саяды.

Ұстаздың оқушылар қауымымен қарым-қатынасының мәнділігін ғалым, психолог А. Г. Асмоловтың «Экономикалық дамуына көп көңiл бөлiп, мұғалiм мен бала мүддесiн шеттететiн мәдениеттiң өрiсi оңбайды. Бiрақ бәрiнен де қауiптісі – адам баласының жан дүниесiнiң рухани дағдарысы. Мүмкiн бiз бiр кезде ең бай, экономика жағынан барлық игiлiкке ие болармыз, бiрақ оның қажетi не, егер этикалық жағынан ұлтымыз әлем дамуының жабайы деңгейiнде қалса? Ал тығырықтан шығатын жол қайда? Бұл тығырықтан шығатын жол тек қана жалпы адамзаттық нормаларды сақтау және бала әлемiмен өз тiлiнде қарым-қатынас қалыптастыру арқылы ашылады» деген пiкiрi ашады.

Оқушылармен ынтымақтаса отырып, адамгершілік және рухани мәдениетті, оның тамаша үлгілерін қарым-қатынас мәдениетіне айналдыру, соның негізінде жеке басқа тән құндылықтарды жинақтап жасап шығару, сол арқылы тәрбиелік үдерісте оқушының жеке басының белсендігін қамтамасыз етіп, әдептілік мінез-құлық нормаларын оның бойына сіңіру, қалыпты дағдыға айналдыру – мұғалімге қойылатын негізгі талап. Баланың білімге деген қызығушылығына, ой-қиялына, азаматтық борыш сезіміне, өз бетінше әрекет етуге тырысушылығына, шығармашылығына сүйенген жағдайда ғана оқушының еркіндігі көрініс табады. Еркін істеген істің, алған білімнің өрісі кең, табысы мол болады. Бұл заңдылыққа сәйкес педагог баланың басқа адамдармен алуан түрлі қарым-қатынаста өзіндік «Менін» саналы түрде көрсетуіне мүмкіндік тудырады, өз-өзіне баға беруіне, іс-әрекетіне сын көзбен қарауға үйретеді. Мұндай қажеттілікке сай қандай қарым-қатынас үлгі бола алады?

Бір 45 минуттың ішінде қаншама жағымды, жағымсыз жағдайлар туындайды. Қас-қағым сәтте соның бәрін алдын-ала болжап, дұрыс шешім тауып, әрекет жасау терең психолого-педагогикалық білім жүйесін, тапқырлықты, көрегендікті, шығармашылықты талап етеді.

Мұғалім қарым-қатынастың әр сәтінде өзінің әрекеттерін саналы бақылауды естен шығармауы қажет. Саналы бақылаудың екі түрі бар: белгілеуші бақылау және реттеуші бақылау.

Белгілеуші бақылау дегеніміз – адамның жан-жақта болып жатқан жағдайды көріп, тыңдау кезінде өзінің іс-қимылдарына сырттай көз тастап, белгілеп, санасында, есінде ұстауы. «Өз ісіне өзі есеп беру» қабілеті осындай бақылауға негізделген.

Реттеуші бақылау адамның іс-әрекеттерін басқарып, қылықтарын өзінің түсінігі бойынша заң және мораль талаптарына сәйкес бағындыра білу қабілеттерінде байқалады. Мұнда мұғалімнің деонтологиялық әлеуетінің мөлшері анықталады.

Қорыта келгенде, оңтайлы қарым-қатынасты болдыру үшін мұғалім тұлғасында:

- сырттан келген мәліметті сараптап, бағалай білу ептілігі;

• 
  дәл бағыттап, айқын, бейнелі сөйлей білу қабілеті,
  
• 
  оқушының (не оқушылардың) көзқарасына, қимыл әрекетіне, мәнеріне қарай оның ішкі сезімдерін түсіне білуі, баланың жүзін оқи білу қабілеті,
  
• 
  психологиялық күйін меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді жеңе білу, әрқашан шат көңілді әрі оптимист бола білу қасиеті,
  
• 
  өз мінез-құлқын басқара білуі,
  
• 
  бақылаушылық, зейінін басқаға аудара білу қабілеті,
  
• 
  гностикалық ептілігі,
  
• 
  оқушылармен вербальді, вербальсіз қарым-қатынас жасай білу ептілігі болуы қажет.
  

Көптеген ғалымдардың (Н.В.Жутикова, Г.М.Кертаева, М.И.Лисина, Л.И.Охитина және т.б.) зерттеулеріне сүйенсек, ұстаздың қарым-қатынастық шеберлігіне байланысты сауалнамалар нәтижесі бойынша олардың көбі өз пәнін түсіндіруімен ғана шектеледі. Басқа мәселелерге қызығушылық танытпайды. Мысалы, ТМД елдерінің білім беру жүйесіндегі әкімшілік органдары өкілдерімен жүргізілген сауалнамаларға оқушылардың берген жауаптарынан мына үзінділер ең жаманы емес, бірақ ең жиі кездесетін көріністі ашады: «Химия пәні бізге қызықсыз, себебі мұғалім сабақ барысында тақырыптан басқа мәселеге көңіл аудармайды. Одан басқасы оны қызықтырмайды», «Біздің сынып жетекшіміз жаңа мұғалімге бір қыз жөнінде: «Бұл ақымақтан ештеңе сұрамаңдар, бәрібір түк білмейді» депті». Бұл нәтижелерден соң «оқушылар көп жағдайларда ұстаздардың өз пәнін жетік біліп, түсіндіруіне емес, балалармен жағымды қарым-қатынас орната алмайтындығына шағымданады» деген пікір туындайды [65].

Халық даналығында: «Айтушы ақылды болса – тыңдаушы дана болады», «Мұғалімге қатаң болған жақсы. Мейірімді болған одан да жақсы» делінсе, А. П. Чехов: «Баланы мейіріммен меңгере алмаған адам қаталдықпен де бағындыра алмайды» деген екен.

Осының бәрі мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынастың демократиялық стилін жақтайды. Бірақ күнделікті тәжірибеде ресми қабылданған еркін демократиялық білім берудің мақсаттары мен жиі кездесетін педагогтардың авторитарлы мінез-құлқының арасында талай алшақтық байқалады. Мұның себебі – педагогтардың оқушылармен демократиялық стильде қарым-қатынас орнатуға айтарлықтай дайындықтарының болмауы. Көбіне педагог оқушыларға айтқан ақылды сөзімен емес, күнделікті жүріс-тұрысымен, мінез-құлқымен әсер етеді. Сондықтан қазіргі ұстаз өсіп келе жатқан ұрпақты авторитарлы, антидемократиялық бағдарлар мен тәртіп әдістеріне еліктетеді. Әрине, ол мұны әдейі мақсатпен істемейді. Тек білгені – сол. Бұл – демократиялық, құқықтық қоғам құрылысына зиян келтіретін қауіпті құбылыс. Сол себепті педагогтардың оқушылармен еркін, әлеуметтік, демократиялық қарым-қатынас құруға бетбұрыс жасау қажеттілігі – кезек күттірмейтін мәселе.

- мінез-құлықтың ішкі мәдениет ұстанымдарын бұзбау – еңбек ережелерін, тәртіпті бұзбау, қоғамдық мүлікке ұқыпты қарау, жылы шырайлылық пен сүйіспеншілік таныту;

- мінез-құлықтың сыртқы мәдениет ұстанымдарын бұзбау – сыпайылық, әдептілік ережелері, жағымды сыртқы көрінісі (сыртқы тазалық, ұқыптылық, жеке гигиенасын сақтау, далап пен әшекейінде артықшылықтың болмауы). Сыртқы мәдениет ережелеріне сәлемдесу формалары мен әріптестері арасында өзін ұстай білуі, жағдай мен талаптарға байланысты қарым-қатынас орната алу қабілеттілігі жатады. Ең бастысы, ұстамды және әдепті, өнегелі болу маңызды, өзін-өзі ұстай біліп, басқалардың пікірімен санасу керек. Оқушымен, әріптесімен қарым-қатынас орнатқанда, оның ойындағысын айтуға бөгет жасамауы тиіс [65].

Ұстаздың жалпы ұжыммен қарым-қатынас сипаты.

Педагогикалық ұжымның жұмыс барысын дұрыс ұйымдастыра білуі сол мектептің әкімшілігі мен ұстаздардың кәсіби шеберлігіне ғана емес, сонымен қатар сол ұжымның бір-бірімен тіл табысуы мен моральдық-психологиялық ахуалына да байланысты [57]. Егер мекеме қызметкерлері арасында жағымды қарым-қатынас орнатылса, ұстаз еңбегіне әділ баға берілсе, сол жағдайда ғана ұстаздардың жұмыс істеу қабілеттілігі арта түседі. Осындай моралдық-психологиялық ахуалға жөнді көңіл бөлінбейтін ұжымдарда оқытушылар өздерінің барлық күштері мен мүмкіндіктерін сарқа жұмсамайды, өйткені олардың бастамалары мен шеберліктері назардан тыс қалады, алайда осындай жағдайлар оқу-тәрбие жұмысының нәтижесіне жағымсыз әсер етеді.

И.В.Дубровинаның «адамдар бір-бірімен рухани тұрғыда ғана тіл табыса алса, жақсы ұжым бола алады» [58] деген ойын басшылыққа аламыз. Толыққанды ұжымды тек мақсат қана біріктірмейді, тек адамдардың рухани жақындығын тудыратын жағдай өз септігін тигізеді.

Педагогикалық этика мен деонтология мәселелеріне қатысты көптеген басылымдарда педагогикалық ұжым – өздері қызмет атқаратын ісіне барлық күштерін жұмсауға даяр адамдардың тығыз достастығы. Олардың бірігуі «Барлығы да жоғары, сапалы білім беру мен саналы тәрбие беру үшін!» деген ұстанымға сүйенген және бұл ұран әрбір педагогикалық қызметкердің еңбек тиімділігі мен шығармашылық бағыттылығын қамтамасыз етеді [57].

Педагогикалық ұжымның табысты жұмысы екі негізгі белгіден құралады:

• 
  барлық қызметкерлердің еңбексүйгіштігі мен еңбек тәртібі;
  
• 
  педагогикалық шеберлік пен оқушыларға деген сүйіспеншілігі.
  

Сонымен, мұғалімдер ұжымында еңбек тәртібі мәселесіне өз міндеттеріне жауапты, шығармашылық көзқарасы бар әріптес мұғалімдерге жақсы тәрбиелік ықпал жасау, ұжымдағы моральдық-психологиялық ахуалды және өз тәртібін жақсарту мәселесі ретінде назар аударылуы тиіс.

Педагогикалық ұжым өкілдерінің арасында сенім, ауызбірлік және өзара сыйластық болмаған жағдайда оның ұжым болып қалыптасуы екіталай. Әр ұстаздың жұмыс барысында қандай да болмасын олқылық, ақаулық, кемшілік пен қателіктер жіберетін кездері болады. Бірақ басты ұстанымы – тәрбиелеушінің жан саулығына, денсаулығына зиян келтірмей, оқытып тәрбиелеу қажеттілігі. Ең алдымен, адамгершілік дәрежесі, оның үстіне мұғалімнің, тәрбиешінің еңбек мәдениеті – бұл оның рухани дамуының деңгейі, басты көрсеткіші, оның мінез-құлқының жоғары өлшемі, өмірге деген көзқарас, оның жеке әлеуметтік белсенділігі мен өмірлік мұраттарының мәселесі.

Тұлғаның мәдениет жүйесіндегі қажетсінуін әлеуметтік сапаларын, мінез-құлық және іс-әрекет стилінде көрініс табатын оның даму деңгейімен сәйкестендіреді. Сондай-ақ мұғалімнің сыртқы келбет мәдениетіне, өзін-өзі басқару шеберлігіне, моральдық қасиеттеріне қойылатын талаптардың да тәлім-тәрбие жұмысының мазмұны мен сипатына қарай күн өткен сайын өзгеріп, жаңғырып, жаңа сипат алып отыратыны белгілі. Ағартушы педагог ғалымдардың (А.В.Мудрик, С. Қалиев, Ә.Нысанбаев, Ә.Табылдиев, К.М. Левитан, И.Д. Демакова, А.С. Белкин, Л.И. Рувинский, Қ. Жарықбаев, Л.Т. Охитина т.б.) еңбектерінде мұғалім мәдениеті мен шеберлігі, зиялылығы сипатына көңіл бөлінген. Олардың пікірінше, педагогтың нәтижелі қарым-қатынасқа дайындығында үйірсектік (общительность), эмпатия және тосындылық маңызды рөл атқарады.

Жанасқыштық – басқалармен өзара әңгімелесу кезінде қанағаттану сезіміне бөлену қабілеті; әлеуметтік жақындық – басқа қоғам мүшелерімен тіл табыса білу, альтруистік тенденцияның болуы. Педагог мінезінде өзіне және айналадағыларға білінетіндей үйірсектіктің болуы оның байланысқа бейімділік әлеуетінің молдығын көрсетеді.

Эмпатия – қарым-қатынас кезінде адамның сезімталдық негізінде басқаны өзіндей түсіне білуі, яғни жағдайды қарым-қатынас жасап тұрған кiсiнiң көзiмен көріп, жан дүниесін түсiне бiлуі.

Тосындылық – дүниені көрінген қалпында қабылдау және оны дәл осы әрбір сәттегі түрімен сезіне білу, бұл қасиет қиялдың даму деңгейіне тәуелді[47].

Қарым-қатынас техникасын игеру үшін оның құрылымын білген жөн:

• 
  қарым-қатынасты талап ететін мәселенің шарттарын (қарым-қатынас мақсатын, пікірлесушінің тұлғалық ерекшеліктерін, т.б.) жетік білу;
  
• 
  қарым-қатынас әрекетінің мазмұнын сауатты жоспарлау;
  
• 
  сұхбаттасу амалдарын таңдау;
  
• 
  сөйлесу үдерісін сапалы өткізу;
  
• 
  қарым-қатынас мақсатына жеткен не жетпегенін көрсететін кері байланыс жасау.
  

1. Педагогикалық деонтологияның пәні жөнінде баяндап беріңіз.

2. «Педагог және өзі» жүйесіндегі қарым-қатынасқа сипаттама беріңіз.

3. «Педагог-оқушы» жүйесіндегі қарым-қатынастың ерекшелігін ашыңыз.

4. «Педагог-педагог» жүйесінде қалыптасатын қарым-қатынастың басты мәнісін түсіндіріңіз.

5. «Педагог-ұжым» жүйесіндегі өзара қарым-қатынас жөнінде баяндаңыз.

6. Педагогтың кәсіби мінез-құлқының оның өз-өзімен, оқушылармен, әріптестерімен, жалпы ұжыммен қарым-қатынасында қандай сабақтастық бар?
Тапсырмалар

1. 
   Әрбір жүйедегі педагогтардың өзара қарым-қатынастары жөнінде айтып беріңіз. Осындай қатынастарды педагогикалық деонтология тұрғысынан дұрыс деп санайсыз ба? Жауабыңызды дәлелдеңіз.
   
2. 
   Бөлім тақырыбы төңірегінде баяндама жазыңыз.
   
3. 
   Оқу құралының екінші бөлімінде берілген тестік әдістемелер бойынша «педагог-оқушы» жүйесіндегі Сіздің ұстазбен өзара қарым-қатынасыңыз қандай екендігін анықтаңыз. Алынған нәтижелердің негізінде түзетушілік жұмыстың жоспарын дайындаңыз.
   
4. 
   Топ ішінде «педагог және өзі», «педагог-оқушы», «педагог-педагог», «педагог-ұжым» сияқты жүйедегі адамгершілік қарым-қатынасқа байланысты жағдай құрастырыңыздар.
   

0. 
   Педагогикалық деонтология міндеттері, қызметі, және ұстанымдары
   

Педагогикалық деонтологияда ең бір қиын, ең бір жауапты мәселе – тұлғааралық эмоционалды қарым-қатынас (коммуникация) мәселесі. Оқушының ерекшелігін ескерген қарым-қатынас оған еркін таңдау мен даму жолдарын ұсынады. Педагогикалық деонтология мен қарапайым педагогикалық әдістерді жетік меңгеру оқушыларға дамытушы әсер ететін психоэмоционалды және психоэстетикалық амалдарды зерттеп, қолдануға жол ашады. Қазіргі кезеңде бала жанына сауатты, «зиян келтірмей» әсер етуге білім беру жүйесінде салғырттық байқалады. Мұғалім мен оқушылардың арасындағы нақты рухани, соның ішінде эмоционалды байланыс дұрыс қарым-қатынастан басталады. Қарым-қатынасты біліктілікпен жасау – этикалық әрі танымдық шығармашылық жұмыс. Баланың жан дүниесін түсіне отырып, ұстаз оның жан-жақты даму жолын білуге ынталанып, соған сәйкес әрекет жасауға бағытталады. Оқушының мінезін, әуестігін, алға қойған мақсатын, көңіл-күйін білу ұстазға баланы жеке тұлға ретінде терең танып, оның жанына жайлы педагогикалық әсер етуге көмектеседі.

Педагогикалық ғылымның дамуы, педагогикалық тәжірибенің толық жетілуі педагогикалық деонтологияға маңызды түзетулер мен өзгертулер енгізеді, себебі ол – формалды түрде шартты емес, қоғамдық қажеттіліктің көрінісі. Педагогикалық деонтологияның негізгі міндеттерінің бірі болып педагогтың түрлі ық ұстанымдар мен ережелерді саналы түрде түсінуі, кәсіби парызының іске асырылуын саналы түрде ұғынуы болып табылады.

Педагогикалық деонтология мүмкіндіктерінің ұстаздың адамгершілігі мен оның кәсіби парызы туралы ғылыми теориясы ретіндегі маңызы өте зор:

- педагогикалық қызметтің ұстанымдары жекешеленбей, әлеуметтік факторлардан алшақтанбайды;

- педагогикалық деонтологияның талаптары басқа адам тағдырына педагогтың қатыстылығына ұстаздың кәсіби санасын білім беру саласында ғана емес, адамның тіршілік ету әрекетінің барлық салаларында әділеттілікті орнату мен кәсіби қызметтегі дұрыс қарым-қатынас орнатуға бағыттайды.

Педагогикалық деонтологияның міндеттері тек педагогтың кәсіби парыздылығын ашу, кәсіби қызметтің қорытындылары үшін жауапкершілігі, оқушылармен, олардың ата-аналарымен, әріптестерімен қарым-қатынас үдерісі кезінде ұстаздарға қойылатын талаптар мен қағидалар жүйесін анықтаумен ғана шектелмей, өз қызметінде бұл шарттарды іске асыру барысында талаптарын анықтауда.

Педагогикалық деонтология шынайы гуманистік ғылым ретінде педагогикалық қызметкерлерге тән тұлғалық қасиеттердің, уәждердің, қылықтар мен түрлі әрекеттердің мән-мағынасын түсіндіреді, осы мамандыққа тиесілі адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына өз ықпалын тигізеді, кәсіби қызметін ұзақ атқару кезінде олардың өзгеруін алдын алады.

Сонымен бірге педагогикалық деонтология міндеттеріне педагогтың кәсіби мінез-құлқының алғышарттарын қарастыру, кәсіби қызмет үдерісі кезінде пайда болған жағымсыз факторларды, дау-жанжалдарды жою амалдары, педагогтардың білімнің формалды қосымшаларын жоюды, моральдық және кәсіби-маңызды қатынастарды жете түсінудің белсенділігін ояту мен ынталандыру бағыттарын айқындауды, тұлғаның деонтологиялық қасиеттерін тәрбиелеу, ұстаздың алдын ала қалыптасқан кәсіби қызмет ұстанымдарының мәнін айқындауды, педагогикалық мамандықтың беделін жоғарылатуды зерттеу жатады.

Педагогикалық деонтологияның негізгі міндеттері:

- педагогтың кәсіби мінез-құлқы ұстанымдары мен ережелерін зерттеу;

- педагогтың мінез-құлқы мен іс-әрекетін қалыптастыру, реттеу, бағалау;

- педагогтың кәсіби мінез-құлқын анықтайтын сыртқы, ішкі факторлар жүйелерін зерттеу;

- педагогтың маңызды қасиет-қабілеттерін, кәсіби қарым-қатынас аясында педагогикалық үдеріске қатысушылардың бірін-бірі қабылдауын, бағалауын зерттеу;

- педагогтың жеке тұлғалық ерекшеліктерінің қызметінің кәсіби талаптарына сәйкестігін зерттеу;

- педагогикалық қызметте болатын қате іс-әрекеттердің зиянды салдары мен қолайсыз факторларын жою.

• 
  ұстаз тұлғасын кәсіби талаптарға сай болуға ынталандырар күш;
  
• 
  педагогтың кәсіби қызметінде нақты адамгершілік әрекетін тудыратын қабілет;
  
• 
  ұстаздың қызмет аясында тәжірибелік іс-әрекетін реттеуші амалы;
  
• 
  педагогикалық деонтология оқушының денсаулығына, жан саулығына зиян келтірмей, табиғатына үйлесімді дамуына жәрдемдесудің жолы.
  

Педагогикалық деонтологияның ұстанымдары – бұл педагогтың кәсіби әрекетінде басшылыққа алатын, парыздылық ұғымына негізделген жетекші идея, іс-әрекетті реттеуші талаптар.

Деонтологияның педагогикалық іс-әрекет жүйесіндегі ұстанымдарын айқындау үшін Токиода болған ІV Бүкіләлемдік конгресте қабылданған ғаламдық биоэтиканың постулаттарын келтіре кетейік:

1. 
   Жеке тұлғаның өзін-өзі билеуін (personal autonomy) мойындау, яғни әрбір адам өзіне, өзінің жан дүниесіне, эмоционалдық жағдайына қатысты мәселелерін өзі шешуге құқылы;
   
2. 
   Қоғамдық игілікке рұқсат білдіретін әділеттілік (justice);
   
3. 
   Адамға зиян келтірмей әсер ету этикалық тұрғыдан дұрыс екенін білдіретін Гиппократтың «Зиян келтірме!» ұстанымы;
   

1. 
   Оқушының (тәрбиеленушінің) денсаулығына, жан саулығына зиян келтірмей әсер ету;
   
2. 
   Барлық жүрiс-тұрысымен, ой-өрiс, iс-әрекетімен осы ұстанымның кең тарауына және оқушы санасына өзiндiк бақылау дағдыларын қалыптастыруына жол ашу, қарайласу, соған себепкер болу;
   
3. 
   Оқушының үйлесімді дамуына жәрдемдесу;
   
4. 
   Осы ұстанымдарды бұзудан пайда болатын зиянды салдарды жоюға бүкiл жан дүниесі, сана-сезiмімен ынталану.
   

Педагогикалық деонтологияның ұстанымдарын мектеп мұғалiмдерi не болашақ мұғалiмдер қорқытусыз, паралаусыз кәсiби парыздану ықпалымен игерiп iске қосып жатса, бұл надандықтан кетiп, өркениеттiкке жақындағанымыздың дәлелi бола алады.

0. 
   Педагогикалық деонтологияның негізгі ұғымдары
   

Педагогикалық деонтологияға қатысты ұғымдар жүйесіне педагогикалық деонтология, деонтологиялық ұстанымдар, деонтологиялық даярлық, деонтологиялық дайындық, деонтологиялық тәлім-тәрбие, деонтологиялық талаптар, деонтикалық модальдық, деонтологиялық қарым-қатынас, деонтологиялық келіс, деонтологиялық позиция, деонтологиялық кредо, деонтологиялық әлеует жатады.

Жеке тұлғаның басқа адамдармен арақатынасына және осыған байланысты адамгершілік реакциясына беретін бағасы эмоционалды өткірлігімен сипатталады. Жеке тұлғаның моральдық санасының деңгейі тұрғысынан белгілі жағдайдағы адамның көңіл-күйінің толқуы – адамгершіліктік қатынастың ең маңыздысы. Өзінің кез келген қылығына адамның адамгершілік тұрғыдан беретін бағасына ой елегінен өткізген көңіл толқулары жатады; өткенге ой жүгіртіп, болған іске объективті түрде мән беріп, көңіл толқуларын тудырған моральдық коллизиялардың маңызын анықтайды. Адамның нақты адамгершілік қабілетінің реакциясынан, өзіндік моральдың интуициясынан басқа адамға көмекке ұмтылып, оның жанына зиян келтірмей әсер етуге жетелейтін жоғары деңгейдегі адамгершілік мәдениеті қалыптасады. Педагогтың кәсіби қызметінде нақты адамгершілік реакциясын тудыратын қабілет – педагогикалық парыздылыққа негізделген мінез-құлқы, оны зерттейтін ғылым - педагогикалық деонтология.

Осыдан, педагогикалық деонтология – ұстаздың кәсіптік парызына негізделген мінез-құлқы туралы ғылым.

Ұстаздық парыздылықта ұсақтық жоқ, ол кез келген қателікке қатаң да кешірімсіз қарайды, бала жүрегін, жан дүниесін жаралайтын шөгірді байқамай өтпейді. Сондықтан ар мен тәртіптілік, кеңпейілдік пен ізгілік, тектілік пен ықылас, өнегелілік пен әдептілік тәрізді баланың өмірі мен денсаулығына, жан саулығына тікелей әсер етуші қасиеттер ұстаздардың бойында әрдайым болуы қажет. Мораль тұлғаның қоғамдағы бағыт-бағдарлануының ең икемді тәсілдерін қарастырады. Оның көмегімен адам өмірдің беймәлім тұстарында әрекет ете алады. Тіпті рационалды білім мен жинақталған тәжірибе тұрғысынан алып қарағанның өзінде, өмірлік жағдайлардың қалай дамып өзгеретінін алдын ала болжаудың мүмкіндігі болмаған жағдайда, мораль адамға нақтылы нысандарды ұсынады. Оларды таңдау кезінде адамгершілік сезім мен моральдық интуицияның алатын рөлі ерекше зор. Ал педагог қызметінің бір ерекшелігі беймәлім жағдайлардың көбінде. Көп күрделі жағдайларды шешуде педагогқа кәсіби тәжірибесінен басқа адамсүйгіштік ізгілікті сезімдері де үлкен көмек көрсетеді. Бірақ педагог тұлғасының санасы рационалды сана феноменінің қатысуынсыз өркендемейді. Жеке тұлғаның адамгершілігі қоғам жасақтаған адамгершілік нормалары мен талаптарын білмей қалыптаспайды, моральдық рефлексия мен өзіндік рефлексияны шеттетпейді.

Осыдан ұстаздық кәсіп мағынасына оның қоғамдық функцияларының мақсаты мен мәселелерін адамтану проблемаларын түсінудегі рөлін анықтайтын жоғары дамыған парыздылық санасы, деонтологиялық әлеуеті енеді.

Ұстаздың деонтологиялық әлеуетінің моделі төмендегідей компоненттерден тұрады:

1. 
   жеке тұлғалық: кәсіби-педагогикалық бағыттылығы, жоғары деңгейдегі моральдық, деонтологиялық және педагогикалық, қасиеттері мен қабілеттері;
   
2. 
   ақпараттық-теориялық компоненті: арнайы, методологиялық, педагогикалық, психологиялық, деонтологиялық білімдері;
   
3. 
   іс-әрекеттік компоненті: ұтымды педагогикалық техника мен педагогикалық технология амалдарын іске асыру қабілеттері, педагогикалық шеберлігі.
   

1. 
   Педагогикалық деонтологияға қатысты ұғымдар жүйесі туралы не білесіздер?
   
2. 
   Деонтология ғылымы нені зерттейді?
   
3. 
   Педагогикалық деонтологияның зерттеу пәні қандай?
   
4. 
   «Парыз» дегеніміз не?
   
5. 
   Педагогикалық деонтологияның ұстанымдары қандай?
   
6. 
   Педагогикалық деонтология ұстанымдарының педагогикалық деонтология талаптарынан айырмашылығы неде?
   
7. 
   «Педагогтың деонтологиялық кредосы» дегенді қалай түсінесіз?
   

1. 
   Қарастырып жатқан тақырып бойынша әріптік диктант құрастырыңыздар.
   

2. 
   «Педагогикалық деонтологияның басты түсініктері» тақырыбы бойынша тестк тапсырмалар жасаңыздар.
   

Педагогикалық деонтология түсінігінің мәнін ашатын нақты мысал келтіріңіздер.

Философиялық тұрғыдан педагогикалық деонтология мен педагогикалық этика өзара жалпылық пен жекелік қатынасында болады және олардың өзара әрекеттестігі диалектикаға бағынады. Сондықтан оларды жалпылық пен жекелік ретінде біркелкілікке, теңдестіруге мүмкін емес.

Педагогикалық этика – педагогикалық деонтологияның теориялық негізі, өйткені педагогикалық этика ұстаздың кәсіби адамгершілік нормаларын зерттейді, ал педагогикалық деонтология олардың орындалуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар педагогикалық деонтология және педагогикалық этика педагогикалық үдерістің ортақ ізгілік мәселесін шешеді, мысалы, педагогикалық деонтологияның зерттеу пәні педагогтың кәсіби мінез-құлқы, оның бойында кәсіби-педагогикалық адамгершіліктің ұйымдастырушылығы болып табылса, педагогикалық этиканың зерттеу пәні – педагогтың санасын, мінез-құлқын, қарым-қатынасы мен қызметіндегі моральдік бейнесін реттейтін заңдылықтар, нұсқаулар, ережелер.

Педагогикалық деонтология мен педагогикалық этиканың сабақтастығын қарастыру кезінде, басты назарды осы ғылымдардың алдында тұрған мақсат-міндеттерге аудару керек, мысалы:

• 
  педагогикалық этика ұстаздың адамгершілік бейнесіне қоғамның қоятын түрлі талаптарын түзеді, ал педагогикалық деонтология осы нормалардың іс-әрекетке ену механизмдерін зерттейді;
  
• 
  педагогикалық этика іс-әрекеттің моральдық құндылығын зерттейді, ал педагогикалық деонтология ұстаздың осы құндылықтарды жете түсінуі мен өзінің іс-әрекетін тиісті тәртіпке салуына мүмкіндік туғызады;
  
• 
  педагогикалық этика педагогикалық қызметтің этикалық нормаларын қалыптастырса, онда педагогикалық деонтология білім беру сферасында жұмыс істейтін қызметкерлердің іс-әрекеттері мен амал-қимылдарындағы осы нормалар мен ережелерге сәйкестендіру амалдарын зерттейді.
  

Педагогикалық деонтологияның басты мақсаттарының бірі – бала тұлғасының оңтайлы, прогресті дамуын, яғни психикасының мақсатты түрде өзгеруін (ойлау, қабылдау, іс-әрекет т.б.). психологиялық комфортты жағдай туғызу негізінде іске асыру болып табылады. Ондай жағдай туғызу тек психологиялық білімі жоғары деңгейдегі және өзінің іс-әрекетін сәйкесті басқара алатын ұстаздың қолынан келеді. Мұндай жанға жайлы жағдайдың мән-мағынасы психологиялық тұрғыда дәлелденіп, ұстаздың деонтологиялық сипатының сәйкесті көрсеткіштерінің қажеттілігін ашады.

Ғылымның бұл екі саласының сабақтастығы педагогикалық деонтологияның зерттеу міндеттерін іске асыру кезінде психологияның ғылыми ізденіс амалдарын (рейтинг, психологиялық тестлеу, сауалнама жүргізу т.б.) кең қолдану кезінде байқалады.

Педагогикалық деонтология физиологиямен өте тығыз байланыста, өйткені физиология – тұтас ағзаның тіршілік әрекеті және оның жеке бөліктері, функционалды жүйесі жөніндегі ғылым. Баланың психикалық және физикалық дамуын басқарудың механизмдерін дұрыс ұғыну үшін, ең бастысы, жоғары жүйке қызметінің әрекет заңдылықтарын игерген жөн, ал функционалды жүйке теориясы ұстазға және тәрбиеленушінің өзіне тән танымдық үдерістер табиғатын ашып көрсетеді.

Педагогикалық деонтологияның халық педагогикасымен сабақтастығы бірнеше аспекте байқалады: мұғалімнің тұлғалық ерекшеліктерінде, қарым-қатынас әрекеттерінде, білімділігі мен кәсіби шеберлігінде, мінез-құлқында, жүріс-тұрысында, сыртқы бет-бейнесінде. Қазақ халық фольклорында ұстаздық етуші үлкендердің қызметіне зор орын беріледі. Өзі үйренбеген өзгені де үйрете алмайды, үйренгеннің ғана үйретуге хақысы бар. Міне сондықтан да қазақ «Шәкірт болмаған, ұстаз болмас» деген. Рим философы Боэций Аниций (480-524 ж.ж.) «Шәкірт болып көрмеген – ұстаз болып жарытпас» дегенімен сөзбе-сөз дәл келеді.

Ешбір кітаптан оқымай-ақ, ата-бабаларымыз, өздерінің күнделікті тіршілік-тұрмысынан көрген, басынан өткерген жайттарды таразылап, ой елегінен өткізіп, ұрпағын өмірге жарасымды, заман талабына сай салиқалы азамат етіп тәрбиелеуге ұмтылған. Оған септігін тигізетін ұлттық әдеп-ғұрып, салт-дәстүрлерді жасап, оны ұрпақтан-ұрпаққа баға жетпес асыл мұра ретінде қастерлеп жеткізіп келген. Ата-салтымыз – халқымыздың ойшылдығынан, данышпандығынан дарыған, ұзақ өмірдің елегінен өткен сарқылмас қазына, асыл мұра.

Қазақ тағылымының педагогикалық деонтологияға арқау болар негізгі бағыттары, көпшілік ұйғарымдары, тәжірибелік қорытындылары: шындық пен әділдіктен, ақиқаттан айнымау, берген антына берік болу, аманатқа борышты болмау; ар, ождан тазалығын сақтау, ақыл-ойлы, парасатты болу, барлық іс-әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатынас жасай білу қабілетінен, көзқарасынан ғибрат белгісі көрініп тұру қажеттілігі; аз сөйлеп, көп тыңдау, салмақты сөйлеу, иманды, инабатты, қайырымды болу, жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; рухына кір салмау, үлкендерді тыңдау, құрметтеу, өз қатарынан кем болмау, асып-таспау, достық пен татулықты сақтау, ел берекесін сақтап, оның ырысына үлес қосу т.с.с. Осының бәрі деонтологиялық даярлығын қалыптастыру барысында педагогтың бойына дарытуды қажет ететін адамгершіліктік қасиеттер.

Бала тәрбиесi қай заманның, қай қоғамның болсын ойшылдары мен зерделi зиялыларының назарына кенже болмаған. Әбунәсiр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Асан қайғы, Бұқар жырау тiл бiлiмi, философия, астрономия, психология, педагогика саласындағы ғылымның, мәдениеттiң дамуына ықпал етумен қатар сапалы ұстаздықтың мәнін, мағынасын ашып, қоғам кеңістігіндегі орнын көрсете білген.

Бүкіл әлемдiк мәдениетке танымалы: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шәкәрiм Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Жүсiпбек Аймауытов, Мiржақып Дулатовтардың еңбектерiнiң ұрпақ тәрбиесiне қосар үлесi өз алдына бiр төбе. Онда ұлттық дәстүрдi өз туындыларының негiзгi арқауы еткен педагогикалық, психологиялық тұжырымдары казiргi заман талабымен үндеседі.

Заманымыздың көрнекті ақыны, ауыз әдебиетін адамгершіліктің академиясы деп санайтын Мұзафар Әлімбаевтың «Халық – ғажап тәлімгер» атты туындысы ұрпақтың ертеңін ойлаған барша оқырман қауымға, соның ішінде ұстазға ерекше арналғаны айдан ашық. Онда «Халық педагогикасы тұрмыс-тiрлiктiң ешбiр қырын көзден таса қалдырмайды. Ел-жұрт «үлкеннен - өнеге, iнiден – iзет» күтедi. Үмiт ақталмаса, ел-халық өкпесiн де жасырмайды…ө­йткенi «Халық сынай да бiледi, сыйлай да бiледi». Қара жердiң үстiнде тiрлiк еттiң екен – халықтан ешнәрсе жасыра алмайсың. Ашық-аян тiрлiк ет: адал бол, еңбек ет, дос атан, дос-жаранды сатпа, дүниеқоңыз болма! Мiне, қазақ халқының қадым заманнан бергi адамгершiлiк заңы! Иә, зымыран уақыт зырлай берсiн. «Ақыл азбайды, бiлiм тозбайды». Даналықтың алғыр ерлерi де, тәлiмгерлерi де бiздiң бiлгiр ата-бабаларымыз екен ғой!.. Өзiне өзгелердiң көзiмен де, өзi көзiмен де қарай бiлу – бiлгiрлiк, көшелiлiк! Халық кереметтей түйiн жасап, жас өрiмдерге ойдан кетпестей өнеге-үлгi ұсынады[106].

Этнопедагогика мен халық педагогикасын оқыту арқылы жас ұрпаққа ұлттық тәлiм-тәрбие беретiн мамандар даярлай отырып, егемен елiмiздiң мәдениеттi, еңбекшiл де iскер, бойында халықтық бiлiмге негiзделген iзгiлiктi қасиеттерi қалыптасқан «сегiз қырлы бiр сырлы» ұстаз тәрбиелеу – бүгiнгi таңдағы басты мiндет.

Халық педагогикасының әртүрлi жақтарын сөз еткенiмiзде, алдымен соны іске асырар педагог тұлғасына қойылатын талаптар, содан кейін сол талаптарға педагог тұлғасын сәйкестендіру тетігін айқындау мәселесі – қазіргі заманның білім беру саласының күн тәртібінен белді орынға ие.

Сонымен нағыз айтуға тұрар ұстаз болу үшiн тек қана ғылыми-теориялық тұрғыдағы бiлiмдарлықтан басқа, асқан шеберлiкпен, педагогикалық технологияны жетiк игеру, жоғары моральды, санасы кемелденген, өз бойында нағыз белсендi гуманистке сай қасиеттер тәрбиелеуге ынталы мұғалiмнің халық педагогикасынан сусындай білуі – іргелі деонтологиялық қасиет.

Педагог өз ұжымында жоғары этика-деонтологияға сәйкес қарым-қатынастар, зертханаларында, сыныптарда үлгiлi психологиялық ахуал тудыруға әрдайым ынталануы қажет. Мұндай ахуал жалпы педагогикалық ұжымға, жеке оқушыға, мұғалімге өзінің оңтайлы әсерін тигізбей қоймайды. Халықтың «Ұяда не көрсе, ұшқанда соны істейді» дегенін деонтологиялық тұрғыдан қарастырсақ, педагогикалық ұжымның, жеке әрбір ұстаздың оқушыға өнеге көрсете алатындай «ұя» болуы талабын қояды.

Халық педагогикасының «Адамдықтың нұры бол, адалдықтың құлы бол» дегені, педагогикалық деонтологияның ұстаздың адамдығы мен ары ғана оның қызмет барысындағы іс-әрекеттерінің бақылау-бағалаушысы бола алатынына сәйкес ақыл.

Халық педагогикасының бір ғана саласы - мақал-мәтелдердің өзінде бірталай жоғарыда айтылған сабақтастықтың нышанын байқаймыз. Мақал-мәтелдер – халықтың моральдық кодексi, тәрбие қағидасы, атаның артындағы iзбасарына қалдырған өнегелi өсиетi. «Адамға өткен дәуiр бәрi – сабақ» демекші, заманалар тәжiрибесiнен сұрыпталған тұжырымдар кейiнгi ұрпаққа кiтап көзiндей аса қымбат болғаны да, болатыны да осыдан.

Оқытудың, бiлiм өсiрудiң түпкi пайдасын қазақ халқы да жете бiлген, жете бағалаған: «Оқу – шала естiнi бүтiн, бүтiн естiнi данышпан қылады». Ендеше, шалағайлықтан, дәрменсiздiктен, орашолақтықтан неге арылмасқа. Наданның азабы – нардың жүгi. Одан неге құтылмасқа. Ендеше, неге оқымасқа неге үйренбеске!

«Ынталыға оқу жолы әрдайым ашық. Бiрақ оқушы шәкiртке жан құштары ғана емес, табандылық керек. Ал үйретушiге ше? Оған да талап, икем-ыңғай қажет. Үйрету – үлкеннен, үйрену – кiшiден. Үйрет, үйрет те, мiндет ет. Яғни үйреткендi талап ет», – деп халық педагогикасы ұстаздық еткеннің өзі әрдайым оқып-жетілу жолында болуын талап етеді.

Ұстаздың деонтологиялық потенциалының жеке тұлғалық компоненті халық әдебінде де іргелі орынға ие. Мысалы, мұсылман әдебінде әділеттілік – іргелі және әмбебап ұлы қасиет. Әділеттілік барлық істе және барлық адамнан талап етілген, әсіресе, қолында билігі бар адамдарда болса екен деп тілейтін қасиет. Шығыста: «Әділ сұлтан дер кезінде жауған жауыннан да жақсы», – деген нақыл бар. Араб дүниесінің күн қақтап, жалындап жатқан сахарасындағы жаңбыры мен жазирасының маңызын білетін кісі бұл сөздің бағасын пайымдай алса керек. Ал мұғалім оқушылар арасында талай билікке ие. Сондықтан халықтың бұл өсиеті ұстаздық етушілер арасында кең таралуы - пайдалы қажеттілік.

Мұсылман халықтарының педагогикалық мұрасы адамның ары, намысы, ұяты туралы ізгі мәліметке бай. Мұғалімнің ар-ұяты алдындағы жауапкершілігі – тек қана оны қоршағандар үшін емес, сонымен қатар барлық қоғам үшін де бағалы құбылыс.

Педагогикалық ар-ұят – бұл мұғалімнің өз мінез-құлқы мен іс-әрекетіне ғана емес, сонымен бірге, адал өмір жолына дайындайтын шәкірттерінің мінез-құлқы, іс-әрекетіне жауапкер болашақта іскерлігін дамытуды сезіну дегенді білдіреді.

Тағы сол сияқты халық педагогикасының әдеп әліппесінен педагог тұлғасына қатысты бірталай ақыл-өсиет келтіре беруге болады .

Ұлттық педагогикада ұстаздың іс-әрекетіне қойылатын талаптарды қарастырайық.

Адам тәрбиесiнде зорлыққа есiк жабық. «Аюға намаз үйреткен таяқ» дейтiн әдiстi халық педагогикасы мойындамайды.

«Ықтиярсыз ашқан көздiң нұры жоқ», дегеніне сабақтас пікір педагогикалық деонтологияның белді ұстанымының бiрi болып саналады – баланы зорлықпен оқытпай, оның бiлiмге деген қызығушылығын ояту.

Оқушылардың білімденуге қызығушылығын арттырудың бiрнеше кезеңдерін бөлiп алуға болады:

- адамның табиғаты бойынша кез-келген күтпеген жағдайға реакциясы алғашқыда әуестiк (қызығу, құмарлық) түрiнде көрiнедi;

• 
  осы жағдайды түсіне білгісі келген тұрақты қызығушылық пайда болады;
  
• 
  жоғарғы стадиясы - бiлiмге құмарлық. Мұнда оқушы оқылып жатқан құбылысты тереңiрек зерттеп, түсiнгiсi келедi, сабаққа белсендi қатысады, мұғалiмге сұрақ қояды, көрген-естігенінен мысалдар келтiредi, талдайды, нәтиже шығарады, қосымша әдебиеттер оқиды және т.с.с.
  

Ұлттық педагогикада «Адам өз ортасына қарап өседі», «Ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тәрбие алады»;

«Он рет өсиет айтқанша - бір рет өнеге көрсет», «қызым көргенді, ұлым тәлімді» өссін деген ата-аналар, жасы үлкендер, өздерің сондай болыңдар. Сонда кейінгілер жақсылық атаулыны өзі үйренеді.

«Ақымақ ақымақ емес, ақымақты ақымақ қылған ақымақ». Сонда кім? Баланың есті болмай, есер өскеніне оның қасында болған ересектердің, тәрбие бергеннің әмбесі кінәлі. Осы мақалдар тәрбиенің, сайып келгенде, баршаға ортақ екенін танытады.

Халық педагогикасында белгіленген кәсіби моральдың нормалары мен ережелері бала «есер» болмай «есті» болу үшін мұғалім тұлғасын қалыптастыруға жол ашады.

Ойымызды қорыта келгенде, «Жас бала – жас бір шыбық». Жас кезінде қай түрде иіп тастасаң, өскенде сол иілген күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан түзейміз десең сындырып аласың. «Баланы жастан» деген сөздің мәні осы» (М. Жұмабаев). Баланы адам қылып өсіру үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай, шаршамай үйрете білуі – педагогикалық деонтология талабының бірі.

Әрбiр ұлттың ұрпақ тәрбиесі туралы ескiден келе жатқан ғадет-ғұрпы бар. Ұлт тәрбиесi баяғыдан берi сыналып, көп буын қолданылып келе жатқан даңғыл жол болғандықтан, әрбiр тәрбиешi сөз жоқ, ұлт тәрбиесiмен таныс болуы тиісті. Және әрбiр ұлттың баласы өз ұлтының арасында, өз ұлты үшiн қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиешi баланы сол ұлт тәрбиесiмен тәрбиелеуді мiндеттенуі – кәсіптік парызы.

Мұғалімнің кәсіптік парызы - оның адамдық борышы. Деонтологиялық талаптар жалпы адамдық борыштың туындысы.

Сондықтан Шәкәрім Құдайбердиевтiң: