Фразеологизмдер
|
Лексикалык мааниси
|
Оозеки, жазуу кепте колдонулушу
|
1.
|
2.
|
3.
|
Ай десе - аркы жок,
күн десе - көркү жок
|
Абдан сулуу, ашкан сулуу, теңдеши жок
|
Илгери-илгери ай десе - аркы жок, күн десе - көркү жок бир сулуу кыз болуптур. (Жомоктон)
|
Ай жамалдуу
|
Айдай сулуу, абдан сулуу, сулуулугу суктандырган, ажарлуу, келишимдүү
|
Бегимай ай жамалдуу, маңдайы жарык келин.
|
Ак көрпө жайыл
|
1.Бардык жагынан жетик, билерман, абдан алымдуу;
2.Кең пейил, берешен, март
|
Ак көрпө жайыл аял заты кыргыз элинде илгертеден баркталган.
|
Ак көңүл
|
Көңүлүндө кири жок, арамдыгы жок, кишинин көңүлүн калтырбаган, оюна кек албаган, кекчил эмес
|
Ак көңүл киши карыбайт.
|
Ак сөөк
|
1.Ата-бабасы тектүү киши;
2. Өтө назик, абдан сыпайы, сөөгү таза
|
1. Элдияр хан ак сөөктүгүн көрсөтүп, кара тамандарга кошулган жок.
2. Ал кыз бир көргөн кишини суктанткан ак сөөк, аста басып, аяр сүйлөйт.
|
Ала жипти аттабаган
|
Бирөөгө кара санабаган, жамандык ишке барбаган, бирөөнүн бир нерсесин албаган, арамдык кылбаган
|
Менин апам - өмүрүндө ала жипти аттабаган таза киши.
|
Алдына
ат салдырбаган
|
Мыкты, тың, чыгаан, башкаларга салыштырмалуу бышык
|
Комуз чертүү боюнча Жеңиш алдына ат салдырбайт.
|
Ал мончоктой
|
Жакшынакай, татынакай, сүйгүнчүктүү
|
Ал мончоктой кызынан айрылып, кан какшап калышты.
|
Алтын шилекейин чачыратуу
|
Уккулуктуу, жагымдуу сөз айтуу, жакшы кабар айтуу
|
Аксакал алтын шилекейин чачыратып, кызыктуу кебин баштады.
|
Алты саны аман
|
Дени сак, оору-сыркоосу жок, күүлүү-күчтүү
|
Курманбек согуштан алты саны аман келди, бул чоң олжо.
|
Арасынан кыл өтпөө
|
Өтө жакын, абдан ысык, таттуу, ынтымактуу мамиледе болуу, бири-бирин жакшы көрүү
|
Дастан менен Нурлан арасынан кыл өтпөгөн достордон.
|
Аркы-беркини түшүнгөн
|
Ар нерсени билген, көптү көргөн, тажырыйбасы бар
|
Мээрим эс тартып, аркы-беркини түшүнүп калды.
|
Аскар тоо
|
Таяныч, жөлөк, тирек
|
Ата-аскар тоо, эне - боорундагы булак, бала -экөөнүн ортосундагы шам чырак. (Макал)
|
Атагы таш жаруу
|
Элге катуу таанылуу, атагы чыгуу, аябай белгилүү болуу (жакшы, жаман жактары менен)
|
Мелдешке атагы таш жарган ырчылар катышышты.
|
Атанын баласы
|
Атаны сөзгө калтырбай турган, колунан иш келген, намыска жараган, өнөрлүү, өтүмдүү жигит
|
Бали, атанын баласы экенсиң!
|
Атка жеңил, тайга чак
|
1. Жеңил-желпи, эптүү, элпек, тил алчаак;
2. Бат эле кепке алына коймо, баркы жок жеңил баа
|
1.Араңардан атка жеңил, тайга чагыңар айылга барып келе койгула.
2.Качан болсо,мени атка жеңил тайга чак кыла бересиңер.
|
Ат токур
|
Эркек бала
|
Ким төрөлдү? Ат токурбу, кырк жылкыбы?
|
Ачык айтып, ак сүйлөө
|
1.Чынын, туурасын айтуу, болгонун болгондой баяндоо;
2.Кандайдыр бир жакшылык кабар, сүйүнтө турган кеп угууну үмүт кылып, кимдир бирөөгө кайрылууда колдонулат
|
1.Ачык айтып, ак сүйлөө - азаматтын баалуу сапаттарынан.
2.-Ачык айтып ак сүйлөңүз, биздин сизге болгон ишеничибиз чоң.
|
Бал тил
|
Адамды өзүнө тарта, кызыктыра жылмалап айтылган, ынандырып көйүткөн өтө чебер, жылма, сылык сөз.
|
Бал тилге салса, жылаан да ийининен чыгат эмеспи.
|
Баш-көз болуу
|
Башчылык кылуу, башкаруу, көз кырын салуу, каралашуу, жардамдашуу
|
Аларга мен ата-энеси жокто баш-көз болдум.
|
Баш оту менен
|
Биротоло, такыр, бүт бойдон, бир жолу
|
Кенжебек ар ишке баш оту менен киришип, аягына чыгат.
|
Баш териси оң
|
Жүргөн-турганы, жасаган иштери, кишиге жасаган мамилеси, ж.б. түзүк, жакшы, начар эмес
|
Анын баш териси оң, түзүк эле киши көрүнөт.
|
Башы бар
|
Бир нерсенин жөн-жайын жакшы билген, ар нерсени түшүнгөн, түшүнүгү жакшы.
|
Алкы баланын башы бар, шаарга окууга жиберсеңерчи.
|
Башы бышкан
|
Бир нерсеге абдан такшалаган, дасыккан, жакшы-жаманды башынан көп өткөрүп бышыккан, кагылган
|
Алина турмуштун өйдө-төмөнүнө башы бышып, оор басырык тартып өзгөрдү.
|
Башы оор
|
Кебелбеген, абдан салмактуу, токтоо, оор басырык
|
«Келиндин башы оор неме көрүнөт, жакшы бүлө болгудай» деп эне ичинен кубанат.
|
Бетинде кызылы бар
|
Уяттуу, ыймандуу, абийири бар, ызаат сактаган
|
Анын бетинде кызылы бар көрүнөт, барсам дароо эле кайтарып берди.
|
Беш колундай билүү
|
Абдан жакшы билүү, бардыгын толук билүү, жат билүү
|
Жездем бул жердин булуң-буйткасын беш колундай эле билет.
|
Бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгаруу
|
Бири-биринин ыгынан чыкпай, бир ооздуу, ынтымактуу болуу, бөлүнүп-жарылбоо
|
Биздин өлкөнүн жетекчилерине бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгарган сапат жетпей жаткансыйт.
|
Бир сөздүү
|
Калп айтпаган, сөзүндө турган, ишенимдүү
|
Келечектеги жолдошумдун чынчыл, ишенимдүү, бир сөздүү болушун каалайм.
|
Бир сырдуу
|
Оңой менен чечилбеген, өзүнчө бир мүнөзү бар
|
Нурлан - бир сырдуу, карапайым, эмгекчил адам.
|
Биттин ичегисине кан куйган
|
Өтө бышык, абдан тың, эң эле эпчил
|
Ал киши жаш кезинде биттин ичегисине кан куйгандардан эле, азыр карылыкка моюн сунуп калган тура.
|
Бутуна туруу
|
Өз алдынча оокат, тиричилик өткөрүү, өзүнчө жашоо мүмкүнчүлүгүнө жетишүү, турмуш-шарты оңолуу
|
Адыл менен Мунара тез эле буттарына туруп, эл катары оокат кылып калышты.
|
Бычакка сап болгондой
|
Бир нерсеге, мерчемдүү ишке жарай турган, колунан бир нерсе келе турган, ар нерсеге жөндөмдүү, тың, чыйрак
|
Кыргыздын бычакка сап болоор жигиттери көп, алар эч качан намысты алдырышпайт.
|
Дили агаруу
|
Көңүлүнө кир албоо, ыраазы болуу, кек сактабоо
|
Көптөн берки таарынычы жазылып, дили агарды, көңүлү шаңданды.
|
Дың дебөө
|
Эч кандай каршылык көрсөтпөө, каяша кылбай айтканына көнүү, дегениндей болуу, эч сөз кайырбоо
|
Асел ата-эненин айтканын дың дебей аткарат.
|
Жабуулуу кара инген
|
Көтөрүмдүү, жакшылык-жамандыкка чыдамдуу, токтоо, текебери жок, баарына бирдей мамиле кыла билген кадырман, элге-журтка алымдуу
|
Толгонай апа кыргыздын жабуулуу кара инген деген атка конгон аял заттарынан тура.
|
Жапа тырмак
|
Бүт баары, баардыгы, бири калбай жапырт, жалпы
|
Мектептин курулушуна кары-жаш, улуу-кичүү дебей, жапа тырмак киришишти.
|
Жарыгы тийүү
|
Жан тартуу, пайдасы тийүү, бир жакшылык кылуу, аркасы тийүү
|
Агамдын мага да жарыгы тийип, көптөн көксөгөн максатым ишке ашты.
|
Жез таңдай
|
Сөзгө чебер, чечен, акындыгы жетик
|
Кыргыздын жез таңдай ырчылары ондоп саналат.
|
Жеңилин жерден,
оорун колдон алуу
|
Каралашуу, жардамдашуу, ишин жеңилдетүү, керегине жароо
|
Кызым чоңоюп, жеңилимди жерден, оорумду колдон алчу болду.
|
Жер каратпоо
|
Шагын сындырбоо, уят кылбоо, уятка калтырбоо
|
Атасы жок баланы теңтуштарынын астында жер караткым келген жок.
|
Жемин жедирбөө
|
Бирөөөгө алдатып ийбөө, жеңилип калбай өз укугун, өз намысын талашып тең-тайлашкандай кудурети болуу
|
Өзү андан бир топ жаш кичүү болсо да, жемин жедирбегенге аракет кылды.
|
Жигиттин гүлү
|
Мыктысы, өтө чыгааны
|
Жигиттин гүлү сен болсоң,
Жибектин гүлү мен болсом.
|
Жолборс жүрөк
|
Эч нерседен коркпогон, тайманбас, баатыр, эр жүрөк
|
Манас - кабылан, шер, жолборс жүрөк баатыр.
|
Жөн билги
|
Түшүнүгү бар, өйдө-төмөндү ажырата билген, ар нерсени өз учурунда туура түшүнгөн
|
Каныкей – ашкан сулуу, чебер уз, жөн билги аял.
|
Жөө күлүк
|
Жөө жарыштарга катышкан, кыйын чуркаган адам
|
Жакында жөө күлүктөрдүн марафону болот, баш байгеси жорго экен.
|
Журт атасы
|
Эл бийлиген аксакал, билерман адам
|
Журт атасы калыс болсо, элинин бактысы ошол.
|
Жүзү жарык
|
1.Ажарлуу, жайдары;
2.Элге уят болбогудай, эл алдына кызарбагандай, кепке-сөзгө калбагандай абалда
|
1.Жакшы кишинин бир белгиси - иши ак, жүзү жарык.
2.Эл алдында жүзүм жарык болсо экен деп, күнү-түнү тынбай иштедим.
|
Жүнү тирүү
|
Тың, бышык, чыйрак, тетик.
|
«Эрмегимдин жүнү тирүү, ушундан бирдеме чыгат» деп, атасы өзүнчө кыялга батат.
|
Жүрөгү курч
|
Өтүмдүү, эч нерседен тайманбаган, тартынбаган, эч кайра тартпаган
|
Жаш кезде жүрөк курч болобу, анда эмне болот экен деп, жүрөкзаада болчу эмес экенмин.
|
Жүрөгү таза
|
Көңүлүнө кири жок, ак пейил, эч арамчылык ойлобогон
|
Жүрөгү таза адам экен, бир саат сүйлөшүп абдан ыраазы болдум.
|
Жүрөгүндө кара жок
|
1.Тайманбас баатыр, эр жүрөк, өткүр курч;
2.Ичинде арамдыгы жок, ак ниет, пейли таза, көңүлүндө кири жок
|
1.Кыргыздардан да жүрөгүндө кири жок эр жүрөк атуулдар элди душмандан коргоо үчүн фронтко аттанышкан.
2.Ал жөнүндө айткандар куру жалаа экендигине ынандым, анын жүрөгүндө кири жок экендигине көзүм жетти.
|
Жүрөгүндө оту бар
|
Өткүр, курч, эч тартынбаган, өтүмдүү
|
Жүрөгүндө оту бар жигит, ойлонуп турбастан, баланын артынан сууга секирди.
|
Жырык ийнесин албоо
|
Эч нерсесине тийбөө, эчтекесин албоо
|
Апам бирөөдөн уруксатсыз жырык ийнесин да албоону көп айтчу эле.
|
Ит жандуу
|
Чыдамкай, ар кандай кыйынчылыкка, кыйноо-кыстоого туруштук бере ала тургандай, чыдамдуу
|
Ал жакта ит жандуулар гана чыдабаса, шарты абдан эле начар.
|
Ичи жакшы
|
Арамдыгы жок, ою түз, кишиге кара санабаган
|
Ичи жакшы адам дароо эле билинет турбайбы.
|
Ичине кир сактабаган
|
Жамандык, арамдык ойлобогон, кекчил эмес
|
Мага анын ичине кир сактабаган мүнөзү абдан жагат.
|
Ичи-тышы бирдей
|
Сырткы көрүнүшү кандай болсо, ички дүйнөсү да ошондой деген мааниде
|
Анын болгон турпаты ушул, кандай турса, ошондой эле, ичи-тышы бирдей киши.
|
Иш билги
|
Жөндөмдүү, жөндүү, түшүнүктүү
|
Элзана тез эле өзүнүн иш билгилиги менен көзгө көрүнүп, сөзгө алына баштады.
|
Иши ак
|
Күнөөсү жок, күнөөсүз, таза
|
Иши актын дайыма жолу ачык болот эмеспи.
|
Кабагы ачык
|
1.Кайгы-капасы жок, жайдары, көңүлдүү;
2.Кабагым-кашым дебеген, пешенелүү, ажарлуу, жылдызы жарык
|
1.Бүгүн атамдын кабагы ачык экен, абдан сүйүндүм.
2.Качан барсаң кабагы ачык тосуп алат, дасторконун жая салып, берерге ашын таппай калат.
|
Кабагым-кашым дебеген
|
Эч кайгырбаган, түк кенебеген, такыр убайым тартпаган
|
Ушунча болуп, мен анын кабагым-кашым дегенин көргөнүм жок.
|
Кабыргага кеңешүү
|
Ары жак, бери жагын байкаштырып, абдан ойлонуу, шашпай көпкө ойлонуу
|
Маанилүү маселе экен, кабыргага кеңешип иш кылалы, кийин бармагыбызды тиштеп калбайлы.
|
Камчы салдырбоо
|
Айттырбай билүү, тың чыгуу, чыйрактык кылуу
|
Ишке тез эле аралашып кетти, камчы салдырган жок.
|
Канат - куйругу жетилүү
|
Баралына келүү, өсүп жетилүү, чоңоюу, торолуу
|
- Шакиртиңдин канат- куйругу жетилиптир, өз алдынча коё берсеңчи.
|
Кара кылды как жарган
|
Бардыгына бирдей калыстык кылган, эч кимге жан тартпаган
|
Кара кылды как жарган,
Кан Бакай сөзүн баштады. (Манастан)
|
Карап эле тургандай
|
Өтө кооз абдан сулуу, бөтөнчө жарашыктуу
|
Келини ушунчалык сулуу экен, тим эле карап эле тургандай.
|
Кең пейил
|
Март, берешен, боорукер
|
Кыргыз эли меймандос, сылык, кең пейил элдерден.
|
Кирдүү кол менен кармагыс
|
Өтө назик, татынакай, абдан ардактаган
|
«Кирдүү кол менен кармагыс кыздын тагдыры эми эмне болот» деп, бушайман болуп калдым.
|
Кичи пейил
|
Мүнөзү жөнөкөй, карапайым, сылык, элпек
|
Чынара кичи пейилдигин көрсөтүп, дароо тура калды.
|
Кой маарек тартуу
|
Жоошуп калуу, токтоо тартуу
|
Кичинекейиңде абдан тынчы жок элең, азыр карасам кадимкидей кой маарек тартып калыпсың.
|
Кой оозунан чөп албаган
|
Кишиге өйдө карабаган, абдан жоош, момун, куулук-шумдугу жок эч кимге жаманчылык кылбаган
|
Атам - кой оозунан чөп албаган момун адам.
|
Кол арага жароо
|
Тестиер тартып, майда-чүйдө иштерди аткарууга, кол кабыш кылууга жарап калуу, чоңоюп жеңил-желпи жумуштарды иштей баштоо
|
Оорукчал неменин жети-сегиздеги кызы кол арага жарап калганына сүйүндүм.
|
Кол кабыш кылуу
|
Жардамдашуу, көмөк көрсөтүп кошо иштешип берүү
|
Мен көпкө ойлонуп турбай эле, аларга кол кабыш кылышып ийдим.
|
Колу жеңил
|
1.Колуна алган иши бат бүтөт, же тез өтөт деген мааниде;
2.Дарылоо, эмдеп-демдөө, аялдардын төрөтүн кабыл алуу сыяктуу иштери жолдуу боло турган, ал дарылаган адамдар тез айыгып кете турган
|
1. «Колуңуз жеңил болуп, бүгүнкү соодам жакшы болсун»,- деп, Бактыгүл кардарды узатты.
Дамир байкемдин колу жеңил, жарым сааттын ичинде койду союп, устукандап жиберди.
2.Алиман эженин колу жеңил, ага баргандардын баары эле тез сакайып кетишет.
|
Колунан көөрү төгүлгөн
|
Абдан уз, мыкты чебер, устат, колунан бардыгы келген
|
Биздин айылдын колунан көөрү төгүлгөн уздары чогулуп, көз суктанткан боз үйдү жасоого киришишти.
|
Көкүрөгү тунук
|
Акыл-эстүү, сезимдүү, зээндүү
|
Акындык кесипти аркалагысы келгендердин көкүрөгү тунук, жүрөгү таза болушу абзел.
|
Кумурсканын улутунганын билет
|
Анын билбегени жок, баары жоктун баарын билет, өтө айлалуу
|
Биз, достор, Даниярды «Кумурсканын улутунганын да билесиң ээ?» - деп тамашалай беребиз.
|
Кылдай кара санабоо
|
Бирөөгө эч качан жамандык ойлобоо, жаманчылык кылбоо
|
Мен аларга кылдай кара санабай, ак эмгегимди өтөй бердим.
|
Ниети ак
|
Ою тунук, кишиге жамандыгы жок, арамдык ойлобогон
|
- Сага болгон ниетим ак, жаман ойлосом, кудай урсун!
|
Оозунда сөзү бар
|
Анча-мынча чечендиги бар, дурустап сүйлөй билген, кеп-кеңешин айта алган
|
Кыргызда байыртадан эле тилинде сөөлү, оозунда сөзү бар чечендер бийликтегилерди сындап келишкен.
|
Оор басырык
|
Токтоо, көтөрүмдүү, эч кебелбеген, салмактуу
|
Азамат - тырышчаак, тартиптүү, мүнөзү оор, оор басырыктуу окуучу.
|
Оюнда кара жок
|
Ак көңүл, эч жаман ою жок, эч кимге жамандык ойлобогон
|
Жыйында бардыгына бирдей мамиле жасап, оюнда кара жоктугун далилдегиси келген Бактияр маселени ортого салды.
|
Өйдөдө өбөк, ылдыйда жөлөк
|
Таяныч болор, бел кылар, ар дайым жардамы тиер киши
|
Замир байкем дайыма мага өйдөдө өбөк, ылдыйда жөлөк болот.
|
Сакадай бою сары алтын
|
Колунан бардыгы келген, акыл-эстүү, токтоо, абдан мыкты
|
Таенебиз сакадай бою сары алтын болгон, токсондон ашкан киши, биз аны урматтайбыз.
|
Сөөгү таза
|
1.Мүчөсү, сын-сыпаты келишкен, сымбаттуу;
2.Аралашмасы жок, чыныгы
|
1.Илгерки адамдардын сөөгү таза эле, көп жашашчу.
2. Алар «сөөгү таза машина алдык» дешип, сүйүнүп жатышты.
|
Суугуна тоңуп, ысыгына күйүү
|
Кимдир бирөөнүн бардык кыйынчылыгын бирдей көтөрүү, абдан күйүмдүү, ар дайым кам көрүп келүү
|
Суугуна тоңуп, ысыгына күйүп жүрүп, эми минтип жүз карашпай калат деген эмнеси?
|
Тири карак
|
Тың, чыйрак, жандуу
|
Тиги кызы тири карак өңдөнөт, дароо эле болгон түйшүктү өз мойнуна алды.
|
Топук кылуу
|
Канааттануу, каниет кылуу, ыраазы болуу
|
Адам болгон нерсеге топук кылып жашаса, кылган ишинде береке болот.
|
Чукугандай сөз табуу
|
Сөздү орундуу сүйлөгөн, чечендик жайы бар деген мааниде
|
Караңгыда көз тапкан,
Чукугандай сөз тапкан.
(Манастан)
|
Чымыны бар
|
Кандайдыр бир нерсеге жөндөмү бар, шыгы бар, таланты бар
|
Анын жаш кезинен эле чымыны бар экени байкалган, газет-журналдарга да жазгандары жарыяланып калчу.
|
Ыйманы ысык
|
Жылдыздуу, сүйкүмдүү, сүйгүнчүктүү
|
Үй ээсинин ыйманы ысык көрүнөт, бизди жайдары тосуп алды.
|
Эриш-аркак болуу
|
Бири-бирине жардамдашып, жөлөк - таяк, таяныч болуу, ынтымакташуу, биргелешүү
|
Бүбүкан менен Марстын эриш-аркак болуп жашагандарына мына бүгүн он беш жыл толду.
|
