В.: Көз чаптыруу
Көз жиберүү
1.Үстүртөн, жалпысынан байкоо жүргүзүү, бир сыйра айландыра карап чыгуу, үстүртөн байкап көрүү;
2.Тез-тез карап, окуп таанышып чыгуу
|
1.Жапар кызыл үйдүн ичине көз жүгүртүп келип, Зулайка менен Зейнештин жазып жаткан газетасын көрдү. (Баялинов)
2. Кагазды алды, бүктөөсүн жазып, көз жүгүрттү. (БСМ)
В.: Каныбек айланага көз чаптырды. (Жантөшев)
Саадат астыртан көз жиберип, ойлуу отурат. (Сыдыкбеков)
|
Көз ирмебөө
|
1.Уктабоо, уктай албоо, кирпик какпоо, уйку бетин көрбөө, такыр уктабай чыгуу;
2.Жалтанып да койбоо, эч жазганбай тике кароо
|
1. Түнү бою көз ирмебей из караган, Алыста маекчинин чырагы өчтү. (Осмонов)
2. Айбалта колго алышып, Көз ирмебей салышып. («Манас»)
|
Көз тийүү
|
Элдик ишеним боюнча: ооруп калууга, же башка кырсыкка дуушар кыла тургандай даражада бирөөнүн сугу өтүү, көзүгүп калуу
|
Көл болбой эгер кыз болсо, Көз тиймек экен капкачан. (Сарногоев)
|
Көзгө басар
|
1.Жападан-жалгыз, бар болгону, турганы, бирөө гана;
2.Бирден-бир, мыкты көрүнгөн, эл оозуна кирген, өзгөчөлөнүп турган
|
1.Анын көзгө басар жалгыз кызы оорудан карарып калыптыр. (Жусупов)
2. -Биздин көзгө басар сыймыгыбызга ушундайча кароого жарайбы, жолуң болгур!
|
Көзгө илбөө
|
1.Теңине албоо, киши катарына көрбөө, тоготпоо, өзүнөн башкаларга маани бербөө, теңсинбөө;
2.Уялбоо, ийменбөө, тартынбоо, адеп, тартип сактоо
|
1.«Байсынып, бексинип мени көзгө илбей жатасың, Адыке»,- деди жаны кашайган Казак тилин тартпай. (Сыдыкбеков)
2. Бирок, азыр улуу-кичүүнү көзгө илбей эле сөгүнүп кирчү. (Медетов)
|
Көздөн учуу
|
Абдан зарыл болуу, табылбоо, эңсетүү, сагындыруу
|
Билсең, анын кадыр-баркы көздөн учкан учурда билинет тура. (Абакиров)
|
Көзүн тазалоо
|
1.Жок кылуу, өлтүрүү, жайлап салуу;
2.Жок кылуу, сарп кылуу, түгөтүү, аягына чыгуу, бүтүрүү
|
1.Жылматай адегенде тирүү айгак өз кызынын көзүн тазалайт. (Осмоналиев)
2. Дарыга алып келген беш сомдун көзүн тазалады. (БСМ)
|
Көзүнө карабоо
|
1.Аябоо, азаят, түгөнөт деп ойлобоо, аянбай жумшоо, марттык менен жок кыла берүү;
2.Тартынбай тике айтуу, бетке айтуу
|
1. Акчанын көзүнө карабай сатып ала берди. (Бердикеев)
2. Эч кимдин көзүнө карабай, болгонун болгондой айтты. (БСМ)
|
Көзүңдү ач!
|
Абайла, байка, сак бол, ушунчаңда эсиңе кел деген сыяктуу, кекетүү, зекүү маанисинде колдонулат
|
«Мен ферма башчысы экенимди таанып ал, көзүңдү ач!» деп Суксур кабак чытып, Дөөткө өкүм унчугат. (Осмоналиев)
|
Көзүңдү кара!
|
«Абайла», «байка», «этиет бол» деген мааниде колдонулат
|
«Ой, карыя, көзүңдү кара!» деп, бир маалда үстүртөн кыйкырык чыкты. (Жусупов)
|
Көк бет
|
Оюндагысын бербеген, айтканынан кайтпаган, долу, абдан өжөр
|
Калпа өзү өтүнүп отурса, мынча көк бет болуп дулдуюшу жарабас. (Бейшеналиев)
|
Көк мээ
|
Акылынан айнып калган, кайбир, келесоо, макоо
|
«Көк мээ атама жетсин убалым» деп каргап отурат. (Айтматов)
|
Көкүрөгү тунук
|
Акыл-эстүү, сезимдүү, зээндүү
|
Токтогул акындардан туйгун болгон,
Көкүрөгү тунук акын- булбул болгон. (Барпы)
|
Көкүрөк күчүк
|
Эң кенжеси, эң кичүү баласы
|
Ата кургур кантсин, көкүрөк күчүгү Шарипаны жакшы көрчү. (Сыдыгалиев)
|
Көөдөнүн көтөрүү
|
Менменсинүү, бой көтөрүү, өзүн жогору саноо, мактануу
|
Колун бөйрөгүнө ала коюп, көөдөнүн көтөрүп, сөзү дымактуу чыгып жатты. (Ашымбаев)
|
Куйма кулак
|
Укканын унутпаган, улама
|
Бар кабарын алдырып, Куйма кулак кулагын, Укканыңа кандырып. («Семетей»)
|
Кулагы жок
|
Сөз укпаган, тил албаган, кыйык (көбүнчө балдарга карата)
|
«Кулагы жок десе, дагы айтканды аткарбай жатасыңбы!» деп энеси урушту.
|
Кулагы катуу
|
Жакшы укпаган, чала уккан, дүлөй чалыш
|
Келиндер аны «кулагы катуу аке» деп тергешчү.
|
Кумурска бел
|
Бели ичке келген, келишимдүү, сындуу, сыйда
|
Шайлоо - кумурска бел, татынакай келин.
|
Кулкуну бузук
|
Жегич, ичкич, алдым-жуттум
|
Айыл өкмөттүн кулкуну бузук өңдөнөт, ишти бүтүрбөй эле тил эмизчү болду.
|
Кур алакан
|
Колунда ала келген эч нерсе жок, жөн эле курулай
|
«Шаарга кур алакан барбайлы» деп, бир токтуну союп, кымыз, каймак алып жөнөп калдык.
|
Кур ооз
|
Үйдөн бир нерсеге ооз тийбей, даам сызбай
|
Куттуу үйдөн кур ооз чыккан болбойт, бул ата – бабадан келе жаткан салт.
|
Куу баш
|
Баласы жок, такыр бала көрбөгөн
|
Алтымышка келип, куу баш атанып, бала жытына зар эле.
|
Куш тилиндей
|
1.Кичинекей, тырмактай, аз гана;
2.Кичинекей, аз гана, кыскача жазылган кат, кабар ж.б.
|
1. Ал келгенде табакта куш тилиндей гана эт калган.
2.Согуштан куш тилиндей кабар келгенин күткөндөр канча, кара кагаз алып зар какшагандар канча.
|
Кызуу кандуу
|
Өзүн-өзү токтото албаган, ачуусу чукул, токтомдуу эмес, мүнөзү чапчаң, чогоол
|
Кызуу кандуу жаш балдар өздөрүнүн кылган иштери үчүн жооп берип жатышты.
|
Маңдай тери
|
Өз эмгеги менен тапкан нерсе, иштеп тапкан акысы, накта эмгегинен жаралган үлүшү
|
Таман акы, маңдай тер менен тапкан нан кандай таттуу!
|
Мойнуна алуу
|
Кемчилигин, күнөөсүн, кылмышын танбоо, болгонун болгондой айтуу, чынын айтуу
|
Өз күнөөсүн мойнуна алып, башын жерге салып, көпчүлүктүн алдында кечирим сурап турду.
|
Мойнуна коюу
|
Кемчилигин, күнөөсүн, кылган кылмышын далилдеп берүү, тана албагыдай кылып далилдөө
|
Ар бир күнөөлүү ишти мойнуна коюп далилдеп бере алсаң гана, ашкере кыл, эл алдына сал.
|
Моюн бербөө
|
Баш ийбөө, макул болбоо, жеңилбөө, көңүл бөлбөө
|
Ал дагы эле моюн бербей, өзүнүн айтканынан кайтпайт.
|
Моюн сунуу
|
Айтканына, койгон талабына макул болуу, баш ийүү, көнүү, каршылык көрсөтпөө
|
Көпчүлүк деген көпчүлүк да, айткандарына уюп, макул болуп, моюн сунду.
|
Мурдун көтөрүү
|
Кекирейтүү, менменсинүү, көпкөлөң тартып чиренген абалда болуу
|
Мансабына чирендиби, кийинки кездери Жанузак мурдун көтөрүп, жанына киши теңебей калды.
|
Мурдун чүйрүү
|
Жактырбоо, теңине албоо, теңсинбөө, тоотпоо
|
Көңүлүнө жаккан жокпу, айтор Асыл мурдун чүйрүп, басып кетти.
|
Мууну бошоо
|
Бирөөгө жаны ачып, боору ооруп кейүүдөн улам зээни кейип ыйлагысы келүү, кейиштүү абалга туш келүү, токтоно албай жашып кетүү
|
Жетимдердин абалына боорум ооруп, муунум бошоп, аяп турдум.
|
Мээси жетпөө
|
Түшүнбөө, баамдай албоо
|
«Бул немеңерге менин мээм жетпейт, өзүңөр эле түшүнбөсөңөр» деп чоң апам компьютерди көрсөтүп.
|
Оймок ооз
|
Оозу кичинекей, бөйтөйгөн (көбүнчө кыздарга, алардын сулуулук сапатына карата айтылат)
|
Кыргыздын кымча бел, бото көз, оймок ооз кыздары, алардын тоо жаңыртып, шаңкылдап күлгөндөрү ай!
|
Омурткаң сынгыр!
|
«Оюнуңду токтот» деген мааниде ойноок балага карата тилдөө, жемелөө иретинде колдонулат
|
«Ойнобой, омурткаң сыңгыр! Сабагыңды качан окуйсуң?» деп урушуп жатып араң үйгө киргизди.
|
Ооз ачуу
|
Орозосун ачуу, рамазан айында жарык чыккандан күн батканга чейин тамак ичпей, кечинде убагы келгенде тамак ичүү
|
Мусулманчылыктын парзы болгон 30 күн орозодо ооз ачуу убагы болгондо атайын дуба окулат.
|
Ооз ачпоо
|
Сүйлөбөө, унчукпоо, эч нерсе айтпоо
|
Чогулушта бир гана Жамийла ооз ачкан жок, калганы өз кызыкчылыгы боюнча суроолорду берип жатышты.
|
Оозго кирүү
|
Өзүнүн жакшы сапаттары, адамгерчилиги менен элге белгилүү болуп, эл оозунда айтыла баштоо
|
Келиндин келгенине аз гана убакыт болсо да, айыл элдеринин оозуна кирип, сөзгө алына баштады.
|
Ооздон түшүрбөө
|
Дайыма айтылуу, сөз болуу, эл арасында даңазалануу, унутулбоо
|
Бул окуя катуу таасир бергендиктен, ооздон түшпөй, элдин эсинде көпкө калат го.
|
Ооз көптүрүү
|
Курулай менменсинип, көтөрүлүп, мактанып сүйлөө, оозу менен опуруп-жапыра берүү
|
Шайлоо алдындагы депутаттардын ооз көптүрүп, «асмандагы айды да алып берчүдөй» убадалары унутулуп калгансыйт.
|
Ооз тийүү
|
Тамак ичүүнү баштоо, даам татуу
|
Кыргызда тамактын алды нандан ооз тийүү менен башталат.
|
Оозуңа кара!
|
Антип айта бербе, байкап сүйлө, абайла деген мааниде зекүү, кекетүү иретинде колдонулат
|
-Эй, бала! Оозуңа кара! Эмне деген сөздөрдү айтып жатасың? Ар бир сөзүң үчүн жооп бересиң!
|
Оозуңа май!
|
Кандайдыр бир жакшылык, же жакшы кабар жөнүндө билгизген кишиге карата сүйүнүү, толкундануу менен алкоо маанисинде
|
Жеңемдин уул төрөгөнүн уккан апам: «Оозуңа май! Садагаң болоюн!»- деп алкап жатты.
|
Өпкөсү жок
|
Жеңил мүнөз, көйрөң, курулай күүлөнүп, жээлиге берме, мактанчаак, дардаңкүү
|
Баягы өпкөсү жок эме, адатынча мактанып койгон го, элдер жок нерсени келип сурашса, уялып жатам.
|
Өпкөсүн үзүү
|
Катуу уруу, өтө ооруксунтуу
|
-Келсинчи, анын өпкөсүн үзбөсөм, шишиң толду!
|
Согончогу канабоо
|
Такыр төрөбөө, бала көрбөө
|
Апамдын өмүрүндө согончогу канабаса да, баарыбызды өз баласындай эле асырады.
|
Сөөгү агаруу
|
1.Семирип, эттенип калуу, оңолуу, эс алып, тыңып калуу;
2. Абдан ыраазы болуу.
|
1. Жаңы эле келин алып, кайнене болуп сөөгү агарды эле, капысынан болгон кырсык тилегин таш каптырды.
2.-Келип сөөгүмдү агарттың, эми сага эки дүйнөдө тең ыраазымын.
|
Сөөгү таза
|
1.Мүчөсү, сын-сыпаты келишкен, сымбаттуу;
2. Аралашмасы жок, чыныгы
|
1.Жаңы келген мугалимдин сөөгү таза, дили аппак экен.
2.«Машинанын сөөгү таза, ак жолтой» деп ээси мактап жатты.
|
Тамыр жаюу
|
Бекем орношуп, алынышып алуу
|
Ичкилик деген нерсенин жаштар ортосунда тамыр жая баштаганы абдан өкүнүчтүү.
|
Таңдайы катуу
|
Абдан суусоо, тили оозуна батпоо, тили кургоо
|
Тоонун башына чыгып келип, таңдайы катып, булактын суусунан кере – кере жутту.
|
Таш боор
|
Ырайымсыз, эч кимге жаны ачыбаган, ыракымы жок, кара мүртөз
|
Мезгил сен таш боор белең, не деген сулуулукту өчүргөн.
|
Терисине батпоо
|
Сүйүнүү, кубануу, көңүлү абдан куунак болуу
|
Жолдубай ойлогону оңунан чыкканына терисине батпай турду.
|
Терс аяк
|
Оң айтса, тескери алган, каяшачыл, тил албаган кежир
|
Майрам таенесине терс аяктыгын көрсөткөндүктөн, тил угуп калды.
|
Тил азар
|
Тил албаган, айтканга көнбөгөн, адамды жадаткан кежир, кыйык
|
Ал ошондой адамзатка кошулгусу келбеген, тил азар неме.
|
Тил алуу
|
Айтканга көнүү, макул болуу
|
Тилек апасынын айтканына ынанып, тил алып отуруп калды.
|
Тилден калуу
|
Көбүнчө катуу ооруп сүйлөй албай калуу, сүйлөө жөндөмдүүлүгүн жоготуу
|
Атам көп жылдык оорудан кийин тилден калып, бул дүйнө менен коштошту.
|
Тил тийгизүү
|
Көбүнчө улгайып калган, же улуу адамдарга каяша кылып, тил кайрып, орунсуз, начар сөз айтып көңүлүн калтырып коюу
|
-Сага болушам, сенин таламыңды талашам деп, аксакалга да тилим тийип, осолдук кылдым.
|
Тили катуу
|
1.Абдан катуу суусоо,чаңкоо;
2.Куштардын сайроо мезгили токтолуу, сайрай албай калуу
|
1.Ээси менен кой кайтарган Жолборс карышкыр кол салып, таң аткыча короо кайтарып, тили катып, ичи куушурулуп турду.
2.Айлана тыптынч. Булбулдун тили каткан кез тура.
|
Тили кыска
|
1.Бир нерсени айтууга, сүйлөөгө мүмкүнчүгү, укугу жок, акылдуу эмес;
2.Оюндагысын, айтайын дегенин толук, ачык жеткире албоо (көбүнчө башка бир тилден экинчи тилге карата)
|
1.-Баарын көрүп-билип турам, айтайын десем тил кыска.
2.Бөлөк жер, бөтөн элде тилим кыска болуп, толук кандуу сүйлөшө албагандыктан, тилди үйрөнүп жатам.
|
Тили таттуу
|
Жаш баланын тили жаңыдан чыгып, кужурап, татынакай сүйлөй баштаган учуру
|
Маянын тили таттуу убагы, сүйлөгөн сөздөрүнө бирде күлүп, бирде таң калабыз.
|
Тили узун
|
Уккан-көргөнүн айта берген, өтө сүйлөөк, ушакчы
|
Ал биздин айылдын «телефону», баарынан кабардары, тили узуну.
|
Тил эмизүү
|
Натыйжасыз, курулай убада бере берип ишти узартуу, алдоо, куру бекер үмүткөр кылып, көпкө создуктура берүү
|
Директорубуз бүгүн да бизди тил эмизип узатты, эми өзүбүз эле аракет кылбасак, иш ордунан жылчудай эмес.
|
Толук кандуу
|
Ар тараптан, абдан мыкты, жеткиликтүү
|
Студенттин билеттин суроолоруна берген толук кандуу жообуна комиссия мүчөлөрү ыраазы болушту.
|
Тоң моюн
|
Тил албаган, айтканга көнбөгөн, көңүл коюп иштөөнү каалабаган, кежир
|
Баламдын кээде тоң моюндугу, кээде ак көңүлдүгү кармап калат.
|
Узун кулак
|
1.Көптү билген, көп нерседен кабардар;
2. Уганаак, тез уга коймо, ушакчы
|
1.Көп жашаган адам узун кулак, көсөм болот эмеспи.
2. «Узун кулак ушакчы жеңе» айылдын тиги башынан бул башына тез эле кабарды жайылтты.
|
Уй түгүндөй
|
Өтө көп, сансыз, жер жайнаган
|
Чынгызхандын колу жер бетине уй түгүндөй каптап келе жатат.
|
Уйдун бөйрөгүндөй
|
Башы кошулбаган, бирикпеген, ынтымагы жок, бири-бирине жакындашпаган.
|
Уйдун бөйрөгүндөй болбой качан биригесиңер деги?
|
Чала жан
|
Араң эле жаны бар, өтө алсыз, өлөсөлүү, чала өлүк, эси ооп, эсинен танып калган абалда
|
Бала чала жан төрөлдү, «адам болуп кетээр бекен» деп доктурлар кабатыр болушуп, болгон аракеттерин кылышууда.
|
Чачтан көп
|
Өтө көп, абдан көп, өтө арбын
|
Иштерим чачтан көп, кайсы биринен баштаарымды билбей, башым маң.
|
Чекеси жылыбоо
|
Жарыгындай, алымсынгандай абалда болбоо, эч нерсеге жетпөө, жарыбоо, жакшылык көрбөө
|
Таалайга турмушка чыкканы Гүлжандын чекеси жылый элек.
|
Эки жүздүү
|
Өң карама, бир сөздө турбаган, өңдү көрсө жүз тайды, тайсалдама, кошоматчы
|
Эки жүздүү адамдар- биздин коомду бузгандар.
|
Эки ооз
В:Бир ооз
Эки-үч ооз
|
Бир аз, анча-мынча, көп эмес (сөз, кеп ж.б. жөнүндө)
|
Агайдын мен тууралуу эки ооз сөз айтуу үчүн атайын келгенине абдан ыраазы болдум.
|
