2. Үч компоненттен турган фразеологизмдер:
1.
|
2.
|
3.
|
|
Айга колу жеткендей
|
Телегейи тегиз болгондой, болуп-толуп тургандай, бардыгына мүмкүнчүлүгү бардай
|
Алар анда айга колу жеткендей, дайым эле ушинтип жүрчүдөй болуп, өздөрүн бактылуу сезишчү.
|
|
Айтып оозун жыйгыча
|
Сөзүн бүтө электе, дароо, ошол замат
|
Биз алар жөнүндө айтып оозубузду жыйганча, өздөрү кирип келишти.
|
|
Акка моюн сунуу
|
Өлүү, дүйнөдөн кайтуу, жарык дүйнө менен коштошуу, өлүмгө моюн сунуу
|
Чоң энем сексенден ашып, акка моюн сунду.
|
|
Ак чөп башта
|
Оюндун эрежесинен, же сүйлөп жаткан сөзүнөн жаңылып кеткен учурда өзүнүн жаңылганын сезе коюп, «жаңылыштык кечиримдүү болсун» деп өтүнүү маанисинде колдонулат
|
«Ак чөп башта, мен бир нерсени айтып алсам болобу?» деп суроо узаттым.
|
|
Алтын шилекейин чачыратуу
|
Уккулуктуу, жагымдуу сөз айтуу, жакшы кабар айтуу
|
Көптөн күткөн кубанычтуу кабарды айтып, эжекем алтын шилекейин чачыратты.
|
|
Алты саны аман
|
Дени сак, оору-сыркоосу жок, күүлүү-күчтүү, алдуу-күчтүү
|
Алты сан аман болсо, калганын жаратып алыш өзүбүздөн.
|
|
Ачуусу мурдунун учунда
|
Ачуусу чукул, бат ачууланма, болор-болбоско териге түшмө
|
Кээ бир адамдар сабырдуу болушса, айрымдарынын ачуусу мурдунун эле учунда.
|
|
Баш-көз болуу
|
Башчылык кылуу, башкаруу, көз кырын салуу, каралашуу, жардамдашуу
|
Кошуна кемпир бизге ата-энебиз жокто баш-көз болор эле.
|
|
Баш - оту менен
|
Биротоло, такыр, бүт бойдон, бир жолу
|
Ал бул ишке баш - оту менен кирип кетти.
|
|
Баш териси бузук
|
Кара ниет, жаман ойлуу, көңүлү түз эмес, начар
|
Анын башынан эле баш териси бузук экен.
|
|
Баш териси оң
|
Жүргөн-турганы, жасаган иштери, кишиге жасаган мамилеси ж.б. түзүк, жакшы, начар эмес
|
Баш териси оң неме бат эле турмушун оңоп кетти.
|
|
Башка-баш кошулуу
|
Жаңы бүлөлүү болуу, жаңы бүлө кошулуу (көбүнчө келин алгандарга карта)
|
Бүгүн биздин үйдө кубаныч, башка-баш кошулуп, бака-шака болуп жатабыз.
|
|
Башы быша элек
|
Бир нерсенин жөн-жайын абдан биле элек, түшүнө элек, абдан дасыгып кагыла элек, али жаш
|
Бул маселени чечүүгө Жыпардын алы келбейт, азырынча жаш, башы быша элек.
|
|
Башы жерге кирүү
|
1. Өлүү, каза табуу, көз жумуу, дүйнөдөн кайтуу;
2. Бирөөнүн алдында өзүн кылмыштуудай сезип тике карай албоо, баш көтөрө албоо, оңтойсуз абалда калуу, катуу уят болуу
|
1. «Бул адаты башы жерге кирмейин калбайт го!» деп аялы күңгүрөндү.
2.Садык көпчүлүктүн алдында өзүнө карата айтылган сынга, башы жерге кирип, кызарып кетти.
|
|
Башы-көздөн садага
|
Баш аман калса болду, башканын кереги жок, кечтим, калганы эч нерсе эмес деген сыяктуу бирөөлөрдүн көңүлүн улоо, же өзүн-өзү сооротуу маанисинде
|
«Жоголгон нерсеге ичти ачыштырбай, «башы-көздөн садага» деп, кудайга тобо кылалы»,-деп Баяман калыс сөзүн айтты.
|
|
Башына бак конуу
|
Иши оңолуу, маңсабы, мартабасы, зоболосу көтөрүлүү
|
Эжемдин башына бак конуп, эки дүйнөдө тең бактылуу болушун каалаймын.
|
|
Башына чай кайнатуу
|
Бирди көрсөтүү, сазайын окутуу, кыйноо, катуу жазалоо
|
Эртеси аялы күйөөсүнүн башына чай кайнатып, болгон жумушту аткартты.
|
|
Бел куда болуу
|
Балдарды төрөлө электе, боюнда барда, курсакта экенинде убадалашып, кудалашып коюу
|
Азат менен Алым ата-бабадан калган салтты улап, бел куда болушту.
|
|
Бет бага албоо
|
Даап карай албоо, батына албоо, түз барууга кудурети жетпөө, тике карай албоо
|
Атасы өзүнүн күнөөсүн сезип, баласына бет бага алган жок.
|
|
Бетин ары кылсын!
|
Кандайдыр кырсыктуу оор иш, же начар кылык-жорук жөнүндө сөз болгондо андайды көрбөйлү, мындайга кабылтпасын, андан алыс бололу деген маанид
|
«Анын бетин ары кылсын!»,-деп чогулгандар жакаларын кармашты.
|
|
Бетинде кызылы бар
|
Уяттуу, ыймандуу, абийири бар, ызаат сактаган.
|
Бетинде кызылы бар жигит дароо ордунан туруп, абышканы отургузду.
|
|
Бетине көө жабуу
|
Бирөөнүн уяттуу ишин ашкерелөө, уятын чыгаруу, айыбын ачып, эл алдына дайын кылуу, маскаралоо
|
Баш көтөргүс болуп, абамдын бетине көө жабылганына ызаландым.
|
|
Беш колундай билүү
|
Абдан жакшы билүү, бардыгын толук билүү, жат билүү
|
Бул жердин тоо-ташын жездем беш колундай билет.
|
|
Беш колун салуу
|
Коомдук мүлккө, же башка бирөөгө тиешелүү нерсеге ж.б. ач көздүк, сугалактык кылып ичип-жешке аракет кылуу, башы менен кирип кетүү
|
Арааны ачылып, элдин мүлкүнө колун салган башкарма көпкө узаган жок, жылуу ордунан ыргыды.
|
|
Бөйрөктөн шыйрак чыгаруу
|
1. Жок нерселерди ойлоп таап, эч негизсиз чыр чыгаруу, атайын кыйкым табуу, ыксыз күнөөлөө, айыптоо;
2. Болбой турган нерсени тымызын болтуруу, өтө эпчилдик кылуу
|
1. Колунан келип турган адамдар бөйрөктөн шыйрак чыгарбай, иштин кызыкчылыгы үчүн кадам жасашса.
2. Ал бөйрөктөн шыйрак чыгарган неме, бул ишти деле түзөйт.
|
|
Безге сайгандай болуу
|
Күтүлбөгөн жерден, кокусунан болгон окуяга катуу чочуп, уккусу келбей так секирүү
|
Капысынан өзүнө карата айтылган сынга Күлүмкан безге сайгандай секирип кетти.
|
|
Бөтөлкөдөн башы чыкпоо
|
Өтө көп ичүү, ичкиликке берилип кетүү деген мааниде колдонулат
|
Азамат жигиттердин колуна иш десе иш, аш десе аш келе турган убактарын бөтөлкөдөн баштарын чыгарбай өткөргөндөрү - абдан уят иш.
|
|
Буту-бутуна тийбөө
|
Тыным албоо, жаны жай албай өтө тез, ыкчам кыймылдоо, жеңил, элпек кыймыл-аракетте болуу
|
Жакшы кабарды биринчилерден болуп угузайын деген Калыс, буту-бутуна тийбей чуркап баратты.
|
|
Буту күйгөн тооктой
|
Бүжүрөп баса албай калган көрүнүшкө карата колдонулат
|
-Сен эмне болгонсуң? Буту күйгөн тооктой болуп.
|
|
Буту үзүлгөнчө чуркоо
|
Аябай катуу жүгүрүү, өтө ыкчам, тез жүгүрүү, өлөр-тирилерине карабай чымын-куюн болуу
|
Автобустан калып калбайын деп, Адилет буту үзүлгөнчө чуркады.
|
|
Бышы кулак болуу
|
Көндүм болуу, көнүмүш адаттай болуп калуу, эч сезилбөө
|
Жедеп бышы кулак болуп бүткөн го, айтылган сөзгө Самат териккен жок.
|
|
Душман колдуу болуу
|
1. Өз ажалынан эмес, бирөө тарабынан өлүм табуу, өлтүрүп коюу;
2.Уурдалуу
|
1.Назгүлдүн душман колдуу болуп өлгөнү классташтарын убайымга салды.
2.Толгонай апанын элге жек көрүнүп жыйнап алган үрөнү душман колдуу болуп жоголгонун окуп алып ыйладым.
|
|
Жаа бою качуу
|
Кандайдыр бир иш, сөз боюнча кепке-сөзгө келбөө, өзүнө жакын жуутпоо, качуу, уккусу келбөө, андан алыс болууга аракет кылуу, баш тартуу
|
Ал кишини көргөндө Жаңыл жаа бою качат, өзүн башка нерсе менен алаксытат.
|
|
Жаагы жап болуу
|
1. Бир нерсеге такоол бере албай, кеп кайрып каяша айта албай, сүйлөй албай, унчукпай калуу (көбүнчө бирөөлөрдөн кагуу жеген, шагы сынган, же коркуп кооптонгон учурларда);
2. Үнү угулбай басылып калуу, тынчып калуу
|
1. Мал уурдоого өзүнүн баласы да катышканын билген Калиман апанын жаагы жап болуп, кирээрге жер таппай калды.
2.Керээли кечке ырдаган магнитофондун бүгүн эмне жаагы жап болуп калган?
|
|
Жаак эти шылынуу
|
Арыктоо, абдан арык болуу
|
Кайгыдан жапа чеккен келиндин жаак эти шылынган, жүдөңкү абалы көз алдыма тартылды.
|
|
Жазасын колуна берүү
|
Кылган кылмышы, айыбы, күнөөсү үчүн катуу жазалоо, запкы көрсөтүп, уруп-сабоо, сазайын берүү
|
«Анын жазасын гана колуна бербесемби, жашабагыр!» деп чоң эне небересин тилдеп баратты.
|
|
Жалгыз аяк жол
|
Бир киши гана жүрө турган өтө кууш жол, чубап өтө турган тар жол
|
Ал капчыгайга жалгыз аяк жол менен барабыз.
|
|
Жалпак тилге салуу
|
Бирөөнү өзүнө тартуу, алдоо, азгыруу максатында көшөтүп, кепти келтире сүйлөп, эритүү аракетин кылуу, өз кызыкчылыгына көндүрүүгө тырышуу.
|
Куда бала «жалпак тилге салып көрбөйлүбү» деп, өз оюн ортого салды.
|
|
Жан алакетке түшүү
|
Бир нерсеге катуу киришүү, жан талашып аракет кылуу
|
Ушул ишти бүтүрөйүн деп, жан-алакетке түштүм эле.
|
|
Жан-алы калбоо
|
1.Аябай шашкалактоо, калдастап, жан талашып өтө тез кыймылдоо
2.Эпилдеп өтө кичи пейил, жайдары мамиле жасоо, асты-үстүнө түшүп эпилдөө, эгилип-жыгылуу, аябай сыйынуу
|
1. Бактыгүл окуянын чоо-жайын түшүндүргөнү жан-алы калбай чуркап келиптир.
2. Алыстан келген меймандарга үй ээси жан-алы калбай кубанып жатты.
|
|
Жан бычактын мизинде
|
Өтө коркунучтуу, кооптуу оор абалда, кыйынчылыкта, өлүм алдында
|
«Ооруканада жаткан Белек агаңдын абалы оор, жан бычактын мизинде эле турат»,- деп жеңем телефон чалды.
|
|
Жан далбаса кылуу
|
Кандайдыр бир коркунучтуу, кысталыш абалдан кутулуунун, аман калуунун аракетин издөө
|
Жөргөмүштүн торуна кабылган чымын да жан далбаса кылып, жашоо үчүн күрөшүп жатты.
|
|
Жан-дили менен
|
Чын ыкласы менен, абдан берилип, ынтаасын коюп, бүт мүмкүнчүлүгү менен
|
Асел жаңы мектепке которулганы жан-дили менен тилди үйрөнүүнүн аракетинде.
|
|
Жан тери келүү
|
Өтө катуу кыйналуу, алдастап жаны кейүү, шайы кетип чабалактоо
|
Толгоосу кыйын болгондуктан Күлүйпа жеңенин жан тери келип, жанын коёрго жер таппайт.
|
|
Жандан аша кечүү
|
Өзүн-өзү өлүмгө кыюу, өлүмдөн баш тартпоо, коркконду, сактанганды билбөө (көбүнчө бир нерсеге өтө нааразы болгон, же катуу кыйналган абалга карата)
|
-Жандан аша кечкидей ал эмне кайра төрөлүп, кайра жашайт бекен? Сабырдуу болбойбу!
|
|
Жанды оозго тиштөө
|
1.Баарына тобокел кылуу, өлөр-тирилерине карабай тобокел деп кирише берүү;
2.Абдан коркуу, титиреп жүрөк заада болуу
|
1. Бала үчүн, ымыркай үчүн канча эне жанын оозуна тиштеп, көз жарышат.
2. Караңгыда келе жатып, баарыбыз жанды оозго тиштеп, «үйүбүзгө аман-эсен жетсек экен» деп тилендик.
|
|
Жанын жай алдырбоо
В.:Жанын сеп алдырбоо
|
Тыным алдырбоо, тынчтык бербей, эс алдырбай иштете берүү, тынчын алуу (өзүнө же башка бирөөгө карата)
|
-Ыбыке, курган жанды сеп алдырбай, көп эле кыйнала бербесеңчи!
|
|
Жаны жер тартуу
|
Катуу чарчап, алы кетүү, шайы ооп, талмоорсуган абалда болуу, ымтырап жаткысы келүү
|
Ооруп калган турбайбы, Амандын жаны жер тартып, өзүн жаман сезип жүрдү эле, сакайып кетсе экен.
|
|
Жаны көзүнө көрүнүү
|
1.Бир жери катуу ооруп абдан кыйналуу, чыдай албай алдастоо, жаны кейүү;
2.Аябай коркуу, жүрөгү оозуна тыгылып кооптонуу
|
1.Этине кирген темирди сууруп алганда, алиги кишинин жаны көзүнө көрүндү.
2.Капысынан чыккан карышкырга бетме – бет келип, жаш чабандын жаны көзүнө көрүндү.
|
|
Жанын сууруп алуу
|
1.Аябай коркутуу, айласын кетирүү, жан талаштыруу;
2.Кайра-кайра асыла берүү, катуу шаштыруу, ой-боюна калбай жабышып алуу
|
1. «Эми бир жолу ушул ушул жерге бастырып келсең, жаныңды сууруп алам» деп зекиди.
2.Макулдугун алмайын жанын сууруп алды окшойт, Алтынай кеткичекти шашты.
|
|
Жаның чыгып баратабы?
|
Эмне болуп баратасың, чыдай турбайсыңбы, эмне шашасың деген сыяктуу мааниде колдонулат
|
«Шашпай тур! Жаның чыгып баратабы? Жетесиң?»деп кезектегилер кыжылдашып жатышты.
|
|
Желкемдин чуңкуру көрсүн!
|
Такыр көрбөйүн, ага кайрылбайын, экинчи көргүлүк кылбасын деген мааниде колдонулат
|
«Ушул үйдү желкемдин чуңкуру көрсүн!» деп Эсен нааразы болуп кетти.
|
|
Жерден боорун көтөрүү
|
Чоңоюу, өсүп жетилүү, эрезеге жетүү
|
-Садагаң болоюн! Жерден бооруң көтөрүп, киши болуп калган турбайсыңбы.
|
|
Жон териңди кий!
|
Кийимди жактырбаганда кийбесең кийбе, кийүүнү каалабасаң өлүп кет деген мааниде колдонулат
|
«Деги сага эмне жагат? Кийбесең жон териңди кий! Жылаңач жүр» деп эне кызына нааразы.
|
|
Жон терисин сыйыруу
|
Абдан катуу жазалоо, уруп-сабоо, сазайын окутуу, жазасын колуна берүү, кыйноо
|
Баласынын жон терисин сыйырды окшойт, коңшу үйдөн чоң жаңжал болуп жатат.
|
|
Жонунан кайыш алуу
|
Уруп-сабап көргүлүктү көрсөтүү, абдан кыйноо, сазайын колуна берүү, катуу жазалоо
|
Хандын желдеттери дыйкандын жонунан кайыш алышты. (Жомок)
|
|
Жумуруна жук болбоо
|
Ичкен-жегени, тамагы өтө аз болуп алымсынбай калуу, жарыбоо
|
Анда биз чоң үй бүлө, атабыздын тапканы жумурубузга жук болчу эмес.
|
|
Жүз токтотуп кароо
|
Абдан байкоо, өтө чеберчилик менен, кунт коюп кароо
|
Жүз токтотуп карасам, баягы Токтаалы атанын баласы экен.
|
|
Жүрөгү алып учуу
|
Кандайдыр бир коопту, же кубанычтуу нерсени күткөндөй тынчсыздана берүү, көңүлү эргип, токтоно албай, алеп-желеп болуу
|
Алда не болуп кетчүдөй, эненин жүрөгү алып учат.
|
|
Жүрөгү жарыла жаздоо
|
Өтө сүйүнүп, же катуу коркуудан аябай толкундоо, абдан алдастоо, апкааруу абалына карата
|
Согуштан баласынын аман-эсен кайтканына атасынын жүрөгү жарылып кете жаздады.
|
|
Жүрөгү оозуна тыгылуу
|
Капысынан, байкоосуздан боло калган кооптуу нерседен, угулган кабардан улам катуу коркуп кетүү, эмне кылаарын билбей апкаарый түшүү
|
Өмүрүндө өлүктү биринчи жолу көргөндүктөн, жүрөгү оозуна тыгылды.
|
|
Жүрөгү оозуна келүү
|
Капысынан, байкоосуздан боло калган кооптуу нерседен, угулган кабардан улам катуу коркуп кетүү, эмне кыларын билбей апкаарый түшүү
|
Чынаранын астынан чоң кара ит чыга калса, жүрөгү оозуна келип, буту – бутуна тийбей жүгүрдү.
|
|
Жүрөгү солк этпөө
|
Тоотпоо, эч сезбөө, коркуп да койбоо, камырабоо
|
Өмүрүндө мындан да коркунучтуу абалды башынан өткөргөн жигиттин жүрөгү солк этип да койгон жок.
|
|
Жүрөгүндө кара жок
|
1.Тайманбас баатыр, эр жүрөк, өткүр курч;
2.Ичинде арамдыгы жок, ак ниет, пейли таза, көңүлүндө кири жок
|
1. Эр Табылды – кыргыздын бактысына жаралган, жүрөгүндө кара жок баатырлардан.
2. Жүрөгүндө кара жок адамдар кандай бактылуу!
|
|
Жүрөгүндө оту бар
|
Өткүр, курч, эч тартынбаган, өтүмдүү
|
Жаштык кезде кыз – жигиттердин жүрөгүндө оту болот эмеспи.
|
|
Жүрөгүнө чок салуу
|
Бир нерсеге жүрөгү түпөйүл болуп, ичтен сызып кейигендей, тынчы кетип сары-санаа болгондой, же жүрөгү элеп-желеп болуп токтоно албагандай сезим пайда болуу
|
Биздин айылга Жаныш келгенден баштап, тынчым кетип, жүрөгүмө чок салынды.
|
|
Жүрөкзаада болуу
|
Санаасы тынбоо, коркуп сары санаа болуу, убайым тартып, тынчсыздана берүү
|
Ал алыс сапарга чыкканда, дайым эле жүрөкзаада боло берет.
|
|
Жыландын башын көрсөтүү
|
Коркута турган, чочута турган, сестене турган сөздүн четин чыгарып коюу
|
«Дагы кайсы жыландын башын көрсөтүп жатасың» деп абышкасы кемпирин жемеледи.
|
|
Ийнинде башы бар
|
Өз акылы өзүндө, акыл-эси ордунда
|
Ийининде башы бар адамдын кылган иши эмес бул.
|
|
Иттин мурду өткүс
|
Абдан калың киши жүрө алгыс, түнт (көбүнчө токой, бадал өсүмдүктөрүнө карата)
|
Жетиөгүздүн тоолорунда иттин мурду өткүс жыш карагайлар өсөт экен.
|
|
Ичек-боору катуу
|
Аябай көзүнөн жаш чыкканча күлүү, күлкүсүн токтото албай ыкшуу
|
Куудулдардын сахнадагы оюнунан көрүүчүлөр ичек – боору катканча күлүштү.
|
|
Ичи койнуна кирүү
|
Адам менен тез эле жакындашып, арлашып кетүү, эпилдеп жумшак мамиле жасоо, ишенимге өтүү
|
Адатынча жаш ишмер жаңы директордун ичи койнуна кирип, эпилдеп – жепилдеп жатты.
|
|
Ичине кирип чыккандай
|
Бирөөнүн ой-пикирин айттырбай билгендей, бардыгы дал келгендей
|
«Анын ичине кирип чыктың беле? Өзүң үчүн эле сүйлөсөң боло» деп Айнаш күйөөсүн зекиди.
|
|
Ичине кир сактабаган
|
Жамандык, арамдык ойлобогон, кекчил эмес
|
Гульнуранын баарыбызга жаккан сапаты - ичине кир сакталбаган ак көңүлдүгү.
|
|
Ичи-тышы бирдей
|
Сырткы көрүнүшү кандай болсо, ички дүйнөсү да ошондой деген мааниде
|
Атам ичи – тышы бирдей, бапылдаган киши эле.
|
|
Иштин көзүн таануу
|
Жумуштун шартын, жөнүн, ыгын мыкты билүү, аны билгичтик менен аткара алуу, майын чыгара иштөө
|
Сайрагүл жеңем көп жылдан бери бир жерде иштеп, иштин көзүн тааныгандыктан, коллектив арасында кадыр - баркка ээ.
|
|
Кабагым-кашым дебөө
|
Кейип - кепчибөө, эч нерсеге кайгырбоо, тоотпоо, кенебөө, жаркылдап жүрө берүү
|
Гүлмира эжемдин келген - кеткенге кабагым - кашым дебей, баарына тең караган сапаты, жаны тынбаган иштермандыгы адамды таң калтырат.
|
|
Кабагына кар жааган
|
Түнөрүп, ачуусу келген, каарданган, жини кайнаган
|
Бүгүн да Эмилдин кабагына кар жааган го,чекесин түйүп эле калыптыр.
|
|
Кайнаса каны кошулбоо
|
Эч келише албоо, ыркы-келишпөө, бири-бирине эч жакындашпоо, элдешпөө мамилеси жок болуу
|
Кайнаса каны кошулбаган душмандар да арасынан кыл өтпөгөн досторго айланышы мүмкүн.
|
|
Каны-жаны менен
|
Бүт мүмкүнчүлүгү, чын ыкласы, жан - дили абдан берилген
|
Айгүл Нурланга кан- жаны менен үй бүлөсүнүн максатына максатташ, тилегине тилектеш болгон жубай болуп берди.
|
|
Каны ичине тартуу
|
Ачуусу келип кумсаруу, кыжыры кайнап, өңү бузулуу
|
Жөн койсо барып бир муштап калчудай, каны ичине тартып, араң эле турду.
|
|
Капталынан күн көрүнүү
|
Абдан арыктоо, кыржыйып өтө арык, алсыз абалда болуу
|
«Түртүп койсо жыгылчудай, капталыңан күн көрүнөт. Качан деги толосуң?» деп баары ага кабатыр.
|
|
Каш-кабактын ортосунда
|
Күтүлбөгөн жерден, бир заматта, көз ачып жумганча, тез эле
|
Кырсык каш – кабактын ортосунда. (Макал)
|
|
Кашык каны калганча
|
Өмүрүнүн акырына чейин, бардык мүмкүнчүлүгүнүн болушунча, аргасы түгөнгөнчө
|
Биздин ата-бабалар тынчтык үчүн, элдин бейпилчилиги үчүн кашык каны калганча салгылашышты.
|
|
Кежигеси кер тартуу
|
Кежирленүү, мойну жар бербөө
|
Асылбектин бүгүн кежигеси кер тартып, иш кылгысы келген жок.
|
|
Кекиртеги талга асылуу
|
Ач калуу, наар албоо, даам сызбоо
|
Эртеден кечке кекиртегибиз талга асылды, кечке жуук гана өзөк жалгадык.
|
|
Келмеси оозунан түшүү
|
Эси чыгып алдастоо, эмне дээрин билбей калуу, дапдаарый түшүү, өзүн жоготуп коюу (көбүнчө катуу коркуп кеткен учурга карата
|
-Ок! – деп чоң эненин келмеси оозунан түшүп, отуруп калды.
|
|
Кирпигине кир жугузбоо
|
1.Бапестеп багуу, таза кармоо, күтүү;
2.Ашыра мактоо, көтөрө чалуу
|
1. Атам көп жылдан бери оорукчан болсо да, апам анын кирпигине кир жугузбай бакты.
2. Кичинекей наристе Назик апасынын кирпигине кир жугузбайт, ал үчүн дүйнөдө энеге теңдеш эч нерсе жок.
|
|
Кирпигинен тартса жыгылчудай
|
Абдан алсыз, начар, араң эле жаны бар, алы-күчү кеткен, ырп этерге алы жок
|
Эртеден кечке мал кайтарган жаш балдар буттарын зорго сүйрөшүп, кирпигинен тартса жыгылчудай болушат.
|
|
Кой терисин жамынган
|
Өзүнүн чыныгы жүзүн, ким экендигин жаап-жашырган, түрүн өзгөртүп, тымызын душмандык кылган
|
Арабыздагы кой терисин жамынган адамдар, ыркты бузуп, душмандарга колтук ачып беришүүдө.
|
|
Кол арага жароо
|
Тестиер тартып, майда-чүйдө иштерди аткарууга, кол кабыш кылууга жарап калуу, чоңоюп жеңил-желпи жумуштарды иштей баштоо
|
Мирбек - он жашта, Эмирдин агасы, бир үйдүн улуу баласы болуп, кол арага жарап калган кези.
|
|
Кол жууп калуу
|
Колдо болгон нерсесинен, мал-мүлкүнөн ажырап калуу, эч нерсеси жок калуу, чыгымга учуроо
|
Материалдык байлык – байлык эмес, андан кол жууп калышың мүмкүн, андыктан жан дүйнөңдү байытканга умтул, аны эч ким тартып албайт.
|
|
Кол ийрисине тартуу
|
Жакындарына, өз дегендерине, тууган-туушкандарына, жакын санаалаштарына жан тартуу, аларга мурдаарак, көбүрөөк, жакшыраагын берүү
|
Кол ийрисине тартып, аким биздин районго он миң сом бөлүп берди.
|
|
Кол кабыш кылуу
|
Жардамдашуу, көмөк көрсөтүп кошо иштешип берүү
|
Кайын эне келини эмне кылса ошого кол кабыш кылып жүргөнү-жүргөн.
|
|
Колтугуна суу бүркүү
|
Бирөөгө каршы көкүтүү, астыртан тукуруп, шилтеп коюу
|
Экөөнүн ынтымагын көрө албагандар, колтугуна суу бүркө башташты.
|
|
Колунан көөрү төгүлгөн
|
Абдан уз, мыкты чебер, устат, колунан баардыгы келген
|
Биздин келин колунан көөрү төгүлгөн уз экен.
|
|
Котур ташы койнунда
|
Жаман ойлуу, ичи арам, бирөөгө жамандык кылайын деген ниети бар, бузукулук ою бар
|
«Котур ташты коюнга катпай жүрүш керек» деп, Нуржамал апа көп айтат.
|
|
Көз ачып-жумганча
|
Бир заматта, бир паста, арыдан-бери, өтө тез, дароо
|
Катуу жер титирөөдөн канчалаган үйлөр көз ачып - жумганча талкаланды.
|
|
Көз ачып көргөн
|
Биринчи төрөлгөн, эң алгачкы кубанычы болгон баласы, же биринчи келген келиние карата колдонулат
|
Зарина – Неллинин көз ачып көргөн, ооз ачып өпкөн тун кызы.
|
|
Көз жаздымында калуу
|
Байкалбай, билинбей, көңүлгө алынбай калуу, ,эске алынбай, эскерилбей калуу
|
Жакшы эле текшергендей болдум эле, көз жаздымда калган каталар дале учурайт.
|
|
Көз кырын салуу
|
1.Каралашуу, жардамдашуу, жардам берүү, кам көрүү
2.Бир нерсени байкоо максатында көз жүгүртүү, астыртан кароо
|
1.Дастаным карындаштарына көз кырын салып, каралашып жүрсө экен деген тилегим чоң.
2.Үйдөгү бойго жеткен баласын үйлөндүрө албай жүргөн киши, кызга көз кырын салып кетти.
|
|
Көзгө жылуу учуроо
|
Мурда көрүп – билип жүргөндөй, тааныштай сезилүү
|
Ошол эже көзгө эле жылуу учурайт, кай жерден таанышканыбызды түк эстей албай койдум.
|
|
Көзгө сайса көрүнгүс
|
Абдан караңгы, капкараңгы, көрүүгө мүмкүн эмес, өтө караңгы
|
Айлана көзгө сайса көрүнгүс.
|
|
Көздүн карегиндей сактоо
|
Өтө ыйык тартуу, сактоо, этият мамиле жасоо
|
Туулган жерди көздүн карегиндей сактоо – ар бир атуулдун парзы.
|
|
Көзү умачтай ачылуу
|
1.Уйкусу тароо, көзү чайыттай ачылып, ойгонуп кетүү;
2.Жаны сеп алуу, тынчый түшүү
|
Атасы алыскы сапардан түн бир оокумда келсе да, баласынын көзү умачтай ачылды.
|
|
Көзү чанагынан чыгуу
|
Катуу корккондо, таң калганда же ачуусу келгенде көзү чоң ачылып бакырая түшүү, акырая кароо
|
Ушунчалык ачуусу келген беле, тим эле көзү чанагынан чыгат.
|
|
Көзүн май басуу
|
Мансабына, байлыгына ж.б. абалына чиренип, менменсинип башкаларды теңсинбей, дөөгүрсүп, көөп кетүү
|
-Анын көзү эч нерсени көрбөй, май басыптыр. Бирди көрөт го!
|
|
Көзүң жамандыкты көрбөсүн!
|
Өзү көргөн, өзү үстүнөн чыккан кандайдыр бир жагымсыз, укмуш окуяны баяндоо, анын адамга терс таасир этишин, жек көргөндүгүн, өкүнгөндүгүн билдирүүдө колдонулат
|
-Көзүң жамандыкты көрбөсүн! Бир заматтын ичинде үйлөрдү сел каптап, адамдар чак-чалекей түшүп калышты.
|
|
Кубанычы койнуна батпоо
|
Аябай сүйүнүү, катуу кубануу, өтө кубанычта болуу
|
Азим каникулду Бишкектен өткөрөөрүн эстегенде, кубанычы койнуна батпайт.
|
|
Кулагыңа күмүш сырга
|
Эсинде болсун, эсинен чыгарбасын, эч качан унутпасын деген мааниде
|
-Кызым кулагыңа күмүш сырга, таза бол, тың бол, ата-энеңди сыйла, билимдүү бол, жалкоо болбо!
|
|
Кулагына кумдай куюу
|
Бир нече жолу кайталап айтуу, кайра-кайра айта берүү
|
Ал жөнүндө апам менин кулагыма кумдай куйган эле, өмүр бою эстеп калдым.
|
|
Кулагынын кужурун алуу
|
1. Бир нерселерди кайра-кайра айта берип тажатуу, тынчтык бербөө;
2. Чурулдаган, катуу чыккан үн, же кайта-кайта тынымсыз чыккан дабыштан тажоо.
|
1.Эрмек менен Эрлан ата-апасына велосипед сатып берүүсүн суранышып, кулагынын кужурун алышты.
2. Үй ичи толо бала-чака, кулактын кужурун алат.
|
|
Кулагынын сыртынан кетүү
|
Айткан кепке анчалык назар салып, кунт коюп укпоо, укмаксан болуу.
|
Айткан сөзүмдү кулагынын сыртынан кетирип койду.
|
|
Кулак-мурун кескендей
|
Тыптынч, жымжырт, эч доошсуз
|
Айлана кулак – мурун кескендей.
|
|
Күндүн көзү көрүнбөө
|
Күндү булут тосуу, жерге күндүн жарыгы түшпөө, көлөкө болуу
|
Бүгүн аба - ырайы өзгөрүп, күндүн көзү көрүнбөйт.
|
|
Кылычынан кан тамган
|
Өтө каардуу, ырайымсыз, мыкаачы, зулум
|
Кылычынан кан тамган ханды, тилинен бал тамган акын жеңет. (Макал)
|
|
Маңдайга жазганды көрүү
|
Тагдырдын буйругуна моюн сунуу, жазмыш тартуулаганды көрүү
|
Бул турмушта ар бир адам маңдайга жазганды көрөт.
|
|
Маселени кабыргасынан коюу
|
Иштин чечилишин, аткарылышын тездетүү, ыкчамдатуу максатында болор жерин, ток этерин айтуу, чечкиндүү киришип, катуу талап коюу
|
Аксакал чогулушка келген өкмөт башчысына маселени кабыргасынан койду.
|
|
Мойну менен тартуу
|
Өз кылган кылмышы үчүн өзү жооп берүү, өзү милдеттүү болуу, өз айыбынын азабын тартуу
|
Колу менен кылган ишти мойну менен тартуу керек.
|
|
Мойнунан байлаган иттей
|
Көңүлү келбей, айласыздан, араңдан-зорго, күч менен, кыйыктанып жатып деген мааниде колдонулат
|
Андан эч нерсе чыкпайт го, мойнунан байлаган иттей болуп барды.
|
|
Мурдун балта кеспөө
|
Кенебөө, тоготпоо, камаарап койбоо, капырыны албоо, көңүл бурбоо
|
Мурдун балта кеспеген бала экен, улуу – кичүүнү карабайт.
|
|
Мурдунан суу агуу
|
Кыйналуу, азап чегүү
|
Ушундай даражага келгиче, далай эле мурдумдан суу акты.
|
|
Мээге чай кайнатат
|
Бирди көрсөтүү, сазайын окутуу, кыйноо, катуу жазалоо
|
Күйөөсү ичип келгени, Назирада тынчтык жок, мээсине чай кайнатат.
|
|
Оң жамбашынан жатуу
|
Оңдой берди болуу, иши оңунан чыгуу, жолу болуу
|
Бүгүн Бектурдун иши оңдой берди болуп жакшы чечилди, түндөсү оң жамбашынан жаткан го.
|
|
Ооз ачкыс кылуу
|
Экинчи сүйлөгүс, баш көтөргүс кылуу
|
Кубат Гүлзатты көпчүлүктүн астында ооз ачкыс кылды.
|
|
Ооздон-оозго өтүү
|
Элге жайылып кетүү, биринен-бирине угулуп, дайын болуу, тарап кетүү
|
«Манас» эпосу укумдан - тукумга, ооздон - оозго өтүп, сакталып калган.
|
|
Оозунан түшө калгандай
|
Абдан окшош, куюп койгондой
|
Жибек атасына оозунан түшө калгандай, союп каптагандай окшош.
|
|
Оозунда сөзү бар
|
Айтып жаткан сөзүн аяктай албай, эмне дээрин, эмне айтаарын билбей, далдырап туруп калуу, апкаарый түшүү
|
Уу - дуу болуп, бири - бирин укпай эле кужулдашкан элге сүйлөп жаткан катчынын оозунда сөзү калды, ага кулак салган киши жок.
|
|
Оозун жыйып алгыча
|
Айтып бүткүчө, сөзүнүн аягына чыккыча, айтып бүтө электе
|
Апам оозун жыйып алгыча, биз кирип келдик.
|
|
Оозуңа кара таш!
|
Коркунучтуу кабар, жагымсыз, начар сөз айтып жибергенде «токтот», «андай дебе», «айтканың келбесин», «андай болбосун» деп кагуу маанисинде колдонулат
|
-Оозуңа кара таш! Эмне дейт? Кечээ эле биз менен жүрбөдү беле. Ыйманы саламат болсун!
|
|
Орой көз чарай
|
Көзмө-көз, бүт баардыгы чогуу турганда, элдин көзүнчө, эл алдында, эч кимден жашыруун эмес
|
Отургандар орой көз чарай болушуп, маселени талкууга алышты.
|
|
Өң-алектен кетүү
|
Өңү бузулуп, кубарып-кумсаруу, каны-сөлү качуу (корккондо, чарчаганда, ооруганда ж.б. учурларга карата.
|
Боюнда бар аял өң – алектен кетип, тез жардам чакырышты.
|
|
Өпкө-жүрөгүн чабуу
|
Абдан жакшы көрүп, айланып-кагылып, жалынып-жалбарып, мээримдүү мамиле жасоо
|
Чоң ата күндө небересине жалынат, өпкө – жүрөгүн чабат, көзү менен тең айланат.
|
|
Өпкө-өпкөсүнө батпоо
|
Солуктап абдан катуу ыйлоо, энтигип токтой албай көпкө чейин солуктай берүү
|
Кыз катуу ызалангандыктан, өпкө-өпкөсүнө батпай ыйлап жатты.
|
|
Сакалдуу башы менен
|
Жашы улгайганына карабай, абийирине карабай, уялбай
|
Сакалдуу башы менен улуу кишилер ошентип жатышса, жаштар эмне болот?
|
|
Сары ооз балапан
|
Өтө эле жаш, акыл эси толо элек, өзүнчө оокат кылууга жарай элек
|
«Балдарым кор болуп калышат, али сары ооз балапан бойдон» деп ооруган эне кабатырланат.
|
|
Сол жамбашынан жатуу
|
Жолу болбоо, иши начар сезилүү
|
Бүгүн сол жамбаштан жатып калган окшойм, ишим болбой эле жатат.
|
|
Таманы жерге тийбөө
|
1. Өтө тез кыймылда болуу, тез жүгүрүү;
2. Аябай кубанып, толкунданып, токтоно албаган абалда болуу.
|
1. Тиги келиндин кыймылы ыкчам экен, тим эле таманы жерге тийбейт.
2. «Апама барып сүйүнчүлөйм» деп, таманым жерге тийбей чуркап бараттым.
|
|
Тамырына балта чабуу
|
Өмүрүнө зыян келтирүү, бир кырсыкка учуратуу, жок кылуу
|
Башын көтөрпөй, жаш кезинде тамырына балта чабалы дешкен го.
|
|
Тамырын тартып көрүү
|
Алдыртан, акырындап сырын билүү, көңүлүн, оюн билүүгө аракеттенүү, байкоо
|
Жаңы келген кызматчынын чоо – жайын билүү үчүн тамырын тартып көрдүм.
|
|
Терисин тескери сыйыруу
|
Катуу кордук көрсөтүп жазалоо, сазайын колуна берүү, бирди көрсөтүү
|
Биздин тоодо карышкыр деген көбөйдү, терисин тескери сыйрып, сазайын бериш керек болуп калды.
|
|
Тилинин учунда туруу
|
Кандайдыр бир нерсе жөнүндө айтууга камданып, оозунан чыгып кете жаздоо
|
Тилимдин эле учунда турат, араң өзүмдү, айтып салбай, кармап калдым.
|
|
Тили буудай кууруу
|
1.Такылдап кыйын сүйлөө, чеченсип сүйлөө;
2. Быдылдап бат-бат сүйлөө, быжырап капкайдагыны сүйлөй баштоо (тили жаңыдан чыгып, сайрап турган жаш балага карата)
|
1. «Тили буудай куурган келинди бир сынап көрбөйлүбү»,- деп айылдагы келиндер сүйлөшүштү.
2.Биздин Майрам үчкө келип, тили буудай кууруйт.
|
|
Тилинен бал тамуу
|
Уккулуктуу, жагымдуу сүйлөө, куюлуштуруп абдан чебер сүйлөө
|
Казактын төкмө акынынын тилинен бал тамат экен.
|
|
Тилиң тишиңе күбө
|
«Сөзүңө бекем тур», «сөзүңө бек бол», «байкап сүйлө» деген мааниде колдонулат
|
«Сөзүбүзгө турабыз, тилибиз тишибизге күбө» деп убадалаштык.
|
|
Тилин тишине катуу
|
Унчукпоо, сыр билгизбөө
|
Билсек да билмексен, көрсөк да көрмөксөн болуп, тилин тишине катты.
|
|
Тилиңе тибиртке чыккыр!
|
Орду жок олдоксон айтылган сөзгө, же жан кейиткен суук сөзгө карата тилдөө, каргоо маанисинде
|
- Ушу сенин оозуң жаман, тилиңе тибиртке чыккыр! Антип айтпа.
|
|
Тишинин кирин соруу
|
Кезерип ачка жүрүү, оозуна эчтеме албоо, наар албоо
|
Ушу бала тишинин кирин соруп эле олтурат, тамак берип койсоңорчу.
|
|
Төбөсү көккө жетүү
|
Көңүлү абдан көтөрүлүү, аябай кубануу, өтө ыраазы болуу, жетине албоо
|
Баламдын мелдеште баш байге утканын угуп, төбөм көккө жетти.
|
|
Уучу куру эмес
|
Жалгыз эмес, жок эмес, башкасы да бар
|
Азыр да кыргыздар балбандардан уучу куру эмес.
|
|
Чекеге чыккан чыйкан
|
Жүрөктү өйүгөн, тынчын алган, кедерги болгон каргаша, каскак, тоскоолдук
|
-Чекеге чыккан чыйкан болдуң. Сени кантип оң жолго салабыз?
|
|
Чычкан мурду жөргөлөгүс
|
Абдан калың, өтө жыш, чытырман.
|
Кыргызстан чычкан мурду жөргөлөгүс токойлорго бай.
|
|
Эрдин кесе тиштөө
|
Абдан өкүнүү, өкүттө калуу
|
Болгон окуяны угуп, эрдимди кесе тиштедим.
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
