Кіріспе зерттеудің ӛзектілігі
жүктеу/скачать 0.67 Mb. Pdf көрінісі
|
| оқуда. Әркім ӛзінің жақын кӛретін адамдарымен құшақтасып, қоштасып
жатыр. Тек бір адам ғана ӛлімнен қорқуды да, қашуды да ойламайды. Ол тек: «Шіркін, осындай ӛлер сәтте құшақтасып қоштасатын адамның болғаны қандай бақыт»,- дейді ішінен күбірлеп. Қараңызшы, ӛлім аузында тұрған ең бақытсыз жандар да енді біреу үшін соншалық бақыт болып кӛрінеді. Ӛйткені олардың ӛлер сәтте қоштасатын жақындары бар. Сіз мені түсініп тұрсыз ба?» – деген жолдардан автордың шығармасында әртүрлі тақырыпта сұрақтар қойылып, жауабы ізделінеді [16, 321б.]. «Оң қол» әңгімесіндегі алғашқы сұрақ ӛз жауабын таппай келе жатыр. Әйелді сұлу немесе сұлу емес деп бӛлудің қажеттілігі жоқтығы жайлы да біраз айтылды. «Тозақ оттары жымыңдайды» повесінің негізіндегі сұрақтың ӛзі және жауабы осы сӛйлемнің ішіне сыйдырып кеткен. «Оралу» повесіндегі сұрақ кӛптеген адамдардың ӛміріндегі ӛкінетін сәттері жайлы болған. «Ақиқат» повесіндегі бұл сұрақтың мәнісі ең тереңде. Адамды емес, Аллаһты сүюдің қайыры барын кӛрсетуде. Адаммен бірге қайғы, ал Аллаһпен бірге қуаныш болады. «Қайырсыз жұма» әңгімесіндегі жауап кейпіндегі сұрақ қойылған. «Бассүйек» әңгімесіндегі сӛздер сұрақ сынды кӛрінбесе де астарында үлкен сұрақ жатыр. Ол сұрақ – Жаубӛрінің бейнесі. Батырға тән бейне қандай критерийлерге сәйкес келеді деген ой Хамитті мазалайды. «Оң қол» әңгімесіндегі соңғы сұрақ ӛлім аузындағы адамды ойландыртатынын байқаймыз. Ӛлім халіндегі адамның басынан ӛтетін хал суреттелген. Кӛркем шығарма - ӛнерлердің ішіндегі ең жоғарғы сатыдағы ӛнер. Ӛнер адамға эстетикалық, этикалық тәрбиені ӛз бойына сіңіріп, кӛрерменге жеткізе білуі керек. Кӛрермен суреттен ләззат алғаны сынды кӛркем шығармадан да ләззат алуы тиіс. И.В.Ильинский кӛрерменді балаға теңеген: «Истинная культура зрителя выражается в непосредственном, свободном, ничем не стесняемом реагировании на то, что он видит и слышит в театре. Реагировании по воле души и сердца» [30, 87 б.]. Кӛрермен ӛзіне ұнаған қойылымынан кӛп уақытқа дейін әсерленіп жүреді. Тӛлен Әбдікұлының «Парасат майданы» повесін оқыған Әбіш Кекілбай ойға шомып жүргенін айтқан: «Парасат майданы» қайталап айта беруге, тіпті жіліктеп талдап беруге келмейтін зұлмат хикая. Оны оқып отырып, ойын он саққа жүгіріп, ойланасың, тебіренесің. Ойланған сайын, ойсырап, құлазып, тебіренген сайын, теңселе күйзелесін. Нағыз ӛнердегі шок терапиясы» [32,55 б.]. Кәсіби оқырман ретінде Ә.Кекілбайдың пікірін алсақ, қатардағы оқырмандардың да пікірлерін де ескердік. Мәселен, «Қазақ филологиясы» мамандығының 4-курс студенті Таңшолпан Серікқызы: «Тӛлен Әбдіктің интеллектуалды оқырман талап ететін, тәрбиелейтін шығармашылығы ғасырлық бағасын алатын майталман шеберхана деп санаймын», «Филология» мамандығының 4-курс студенті: «Оң қол» туындысының ӛз уақытында үлкен жаңалық ретінде қабылданғаны анық. Бұған себеп не? Себеп сол, ең әуелі тақырып тосындығы, сондай-ақ жазушы идеясының шығарма сюжетімен табиғи бірлік табуы дер едім. Тағы бір айтары, бұл тек «Оң қол» шығармасына ғана қатысты ерекшелік емес, Т.Әбдікұлы шығармаларының барлығына тән 45 қасиет. Шынтуайтына келгенде, жазушының шығармаларының ӛзін ана бір тақырып я мына бір шындық, болмаса шетел тақырыбы деп бӛлудің қажеті жоқ. Неге десеңіз, қайсыбір тақырыбын алсаңыз да ӛмірдің ӛзекті, аса зәру, аса ділгір мәселелерін кӛтергеніне кӛз жеткізесіз. Олар тек жанрлық тұрғыдан және шығарманың сюжеті мен композициялық құрылымынан ғана бӛлек. Ал, автордың философиялық ой түйіні, алға қойған мықты гуманизмі барлық шығармаларының алтын арқауы. Сӛз жоқ, Тӛлен – тума талант. Ал бұл сӛз дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Оған себеп оның шығармалары «Оң қол», «Бассүйек», «Ақиқат», «Тозақ оттары жымыңдайды» сияқты т.б. да туындылары – қазақ әдебиетінің қазынасына қосылған құнды қомақты үлес. Айта кетерлік тағы бір ерекшелік - жазушының кӛптеген шығармаларының соңғы нүктесі қойылмаған. Бұл даралық шығарма мазмұнының тереңдегін аңғартады, яки шығарма соңындағы аяқталмаған түйіндер оқырман қауымды бей-жай қалдырмай, кітаппен бірге ойланып толғануға жетелейді, ӛзіндік жеке ой қалыптасып, ӛзінше жеке ой түйін жасауға шақырады. Сӛзімді қорытындыласам, адам жан дүниесіне жол тапқан жазушы Тӛлен Әбдіктұлының шығармалары жұртшылық назарында қашанда болады, бола бермек те. Психология мен философияны әдебиетке әкелген дарынды тұлғаның туындылары қоғамға қажет». «Оң қол» әңгімесі басынан аяғына дейін бірінші жақтан берілген әрі талданған. Мәселен, «Сол түннен бастап Алманың науқасы туралы жеке күнделік жүргіздім. Тіпті, ӛзіме жеке ғылыми объектінің табылғанына қуанғанымды да жасыра алмаймын. Оң қол Алмаға тек қалың ұйқы құшағына енгенде шабуыл жасайды. Яғни, ӛзіне қанша түсініксіз болғанмен, ӛзін-ӛзі ӛлтіру ниеті қыздың миында бар деген сӛз» [16, 317 б.]. Бірінші жақтан баяндалған шығарма оқырманды шығармаға жақындата түседі. Ол бір шығармада ӛзі жүргендей күй кешіп, автормен бірігіп кетеді. Баяндау туралы сӛз қозғағанда біз әрқашан стиль мен тілге келіп тірелетініміз анық. Баяндаудың автор, мәтін, оқырман арасында болатын қарым-қатынасты біріктіруші ретінде қарастыру соңғы кездерде ғана кӛрініс тапты. Баяндау мәселесін үштіктің айналасында қарастыруға келгенде сюжет пен фабуланы баяндаумен шатастыру болып жатады. Осы ұғымдарды шатастырып алмауымыз үшін шығармадан екі мәселені ажыратып алуымыз қажет. Біріншісі - шығармада айтылған оқиғалар жүйесі, ал екіншісі – баяндаудың ӛзінің оқиға ретінде берілуі. Баяндау деп сюжеттегі әрбір оқиғаны хабар ретінде беруін айтамыз. Ал сюжет – шығармадағы оқиғалар желісі. Яғни, сюжет оқиға болса, баяндау - оны жеткізуші құрал. Оқырманға оқиғадан гӛрі баяндау тәсілі оған кӛбірек әсер етеді. Яғни, кӛкірегіне нұр, сәуле болып енеді. Баяндаушы, хабарлаушы, нарратор, актор, автор дегендердің барлығы баяндаушы ретінде танылады, бірақ қызметі мен орны әртүрлі. Кез-келген оқырманның назары 2-ге бӛлінеді. Біріншісі – оқиға және оның маңыздылығы, екіншісі – баяндаушының сӛйлеу мәнері мен мәдениеті. Оқырман шығарманы оқыған кезде осы екі критерийге баса назар аударады. |