Зейнетақы активтерін алғашқыда ЗА

• 
  акциядан басқа бағалы қағаздарды шығарута;
  

• 
  банктерден өзіндік капитшідың мөлшерінен артық мөл-шерде 3 ай мерзімнен көп мерзімге қаражат тартуға;
  
• 
  үлестес түрғыдан багалы қагаздарды тартуға және олар-мен басқа мөмілелерді орындауға;
  

• 
  қарызды кез келген тәсілмен беруге;
  

• 
  зейнетақы активтерінің қүрамына кіретін бағалы қағаз-дарды кері сатып алу шартымен сатуға;
  
• 
  ЖЗҚ-ға тиесілі емес бағалы қағаздарды сату бойыңша кслісімшартты және эмиссиялық емес бағалы қағаздарды. сатып алу жөніндегі келісімшарггы бекітуге;
  
• 
  тапсырма мен кепілдік беруге, мөмілелерді зейнетақы активтерін кепшге салып орындауға;
  
• 
  инвестициялық зейнетақы активтері бойынша табыстың уәдесін және кеиілдігін қамтитын ақпаратты жариялауға;
  
• 
  бағалы қағаздар мен қаржылық қүралдардың саудасынан өзге материалдық өндіріс пен сауда саласында қызметті жүзеге асыруға.
  

&&&

Жинақтаушы зейнетақы қорлары АҚ формасында қүрылады. ЖЗҚ-ның жарғылық капиталы акциямен қалыптасады және ақша қаражатпен ғана төленуі тиісу Мүнда акцияның төлемі үшін занды тұлғаның қаражаты оның өзінлік капиталы немесе таза табысының шегінде пайдаланылады. Лицензияны алу туралы өтініш берілетін сәтте жарғылық капигал толық төленіп бітуі тиіс.

ҚР резиденттері болып табылатын заңды және жеке тұлғалар ЖЗҚ-пың қүрылтайшылары және акционерлері болуы мүмкін. Ал рейтингтік агенттіктердің бірінде нақты рейтингісі бар ҚР резиденті болып табылмайтын завды түлғалар ашық ЖЗҚ-ның қүрылтайшысы және акционері болуы мүмкін. Мемлекеттік көсіпорындар ЖЗҚ-ның күрылтайшысы немесе акционері бола алмаітды.

ІҚордың өзіндік капиталы қүрылтайшылардың (акционерлердің) жарғылық капиталындағы салым ақшасының есебінен, комиссиялық сыйақыдан, сонымен бірге өзіндік капиталды орналастырудан тұскен езге табыстан және негізгі қызметті орындаумен байланысты қызмет көрсетуден түскен табыстан қалыптасады. Бүл капитал басқа үйымдарды қүруға, міндет-темені, кепілдікті қамтамасыз ету ретінде уақытша қаржылық көмек көрсетуге пайдаланылмауы керек.

Комиссиялық сыйақының шекті шамасы ҚР Үкіметі бекіткен мыналардың шегінде белгіленеді:

• 
  инвестициялық табыстың 15%-ы шегінде;
  
• 
  айына зейнетақы активтерінің 0,05%-ы шегінде.
  

ең аз дегенде бір ай бұрын жариялануы керек.

• 
  қорды жеке басқарады және салымшылар қорды өз . қалауынша тавдаудың мүмкіндігіне ие;
  
• 
  қарапайымдылық, сенімділік жөне айқындық;
  

• 
  мемлекетгік өкілетті органдардың тарапынан қатаң реттеледі әрі қадағаланады;
  

• 
  операциялық тиімділік;
  

• 
  салымшыға оның зейнетақы жинағының мелшері туралы ақпаратгы береді.
  

• зейнеткерлердің зейнетақысын төлеуге;

• 
  зейнетақы жинағы мен төлемдерінің есебін дербес жүргізуге;
  
• 
  салымшы мен зейнеткерге (алушыға) оның зейнетақы жинағының жағдайы туралы ақпаратгы жылына бір мәрте және олардың сұрау салуы бойынша беруге;
  
• 
  алушының зейнетақы жинағының жағдайы туралы ақпа-раттың құпия болуын қамтамасыз етуге;
  
• 
  зейнетақы заңцары мен зейнетақы келісімшартында қарастырылған шарттардың бүрмалануына жауап береді;
  
• 
  алушының өтініші бойынша оның зейнетақы жлнағын бір қордап екіншісіне аударуға;
  
• 
  бір, үш, бес, он күнтізбелік жылдарында ставдартгъі уақыт кезеңі ішіндегі өз қызметі туралы статистикалық және басқа да ақпараттарды жариялауға, бүл арада жинақ-таушы зейнетақы қорындағы салым ақша бойынша табыстың уөдесін немесе кепілдігін қамтамасыз ететін ақпарат жарияланбайды;
  
• 
  зейнетақы келісімшартына отырған азаматтардың бәріне бірдей жағдай жасауға;
  

Қазақставдағы жинақтаушы зейнетақды қорларына өзінің негізгі қызметімен қатар басқа қызмет түрлерін қоса атқаруға тыйым салынған.

Тыйым салынған қызмет түрлері:

• өндіріс;

• 
  бағалы қағаздарды және басқа да қаржылық құралдарды қоспағанда жылжитын және жылжьшайтын мүліктің сауда-саттығы;
  
• 
  сақтандыру;
  
• 
  зейнетақы активтеріи кепілзатқа салу;
  
• 
  акциядан басқа бағалы қағаздарды шығару;
  
• 
  қордың «алтын акциясын» шығару.
  

Олар жыл сайын аудит өткізіп тұруға жоне зейнетақы резерв мөлшерінің агымдағы міндеттеме құнына сэйкестігін анықтауға заң гұрғысынан міндетті. Мүндай міндетгеме барлық қорларга жайсыз тиюі мүмкін. Өйткені бүл нақты үйымдастырушылық және материалдық шығындарды қажет етеді. Алайда бүл зейнетақы жинақтаушы қорлары мемлекеттік емес зейнетақыны да төлейтін болғандықтан аса өзекті болып табылады.

Білікті актуарийдің жұмысы қордың сенімділігін арттырады, себебі ол қабылданған міндеттеменің сипатын, демографиялық сипаттаманы, инвестициялық саясаттың ерекшеліктерін қоса ескере отырып, оның жүмысының нәтижелері мен келешегін нақты багалауга, сонымен бірге тапшылықтың болу мүмкіндігін ескертіп, қажетті шараларды уақтылы қабылдауға мүмкіндік береді.

Мынаны айта кету керек: «Казақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заң зейнетақы активтері сақталатын кастодиан-банктерінде қолданылмайды. Кастодиан-банкті мәжбүрлеп жоюдың төртібін репейтін негізгі норматив-тік-құқықтық актіге 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы» зандық күші бар ҚР Президентінің Жарлығы жатады.

Нарық жағдайында жинақтаушы зейнетақы қорлары мен қаржы нарығының басқа субъекгілерінің арасында тиісті мемле-кеттік реттеуді жүзеге асыруда, макроэкономикалық түрақгы-лықты қамтамасыз етуде, баламалы завдары және бухгалтерлік есептің халықаралық стандарітарын сақтауда динамикалық өзара әрекет белгіленеді. Халықгың үзақ мерзімді жинақ ақша-сын білдіретін зейнетақы жинағы қаржы нарығының дамуына оз әсерін тигізетін негізгі фактордың бірі ретінде қызмет етеді. Екінші жағынан, мемлекеттік және корпорациялық бағалы қағаз-дар нарығы осы зейнетақы жинағын инвестициялайтын негізгі сала болып табьшады, әрі салым ақшасын салыстырмалы түрде ұзақ мерзімге және белгілі бір мөлшерде салу шартымен қарт-тықты қамсыздандыратын жеткілікті табыспен қамтамасыз етеді.

ЖЗҚ қайта қүрылатын жағдайда бұл туралы өтініш ҚР Каржы нарыгы мен қаржылық үйымдарды реттеу жөне қада-галау жөніндегі агенттігіне жіберіледі. Оған мынадай қүжаттар тіркелуі керек:

• 
  жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құру жөніндегі акционерлердің жалпы жиналыста қабылдаган шешімі;
  
• 
  жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құрудың үйғарылған шарітары, формалары, төртібі жөне мерзімі көрсетілген қүжат;
  
• 
  оны қайта күрудан кейінгі зейнетақы жинақтаушы қорының есеп айырысу балансын және осы қайта ұйымдастырудың нөтижесінде жүмыс істейтін заңды түлғаларды қоса алганда қайта қүру салдарының қаржылық болжауы.
  

ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі үйғарылған қайта қүрудың нәтижесінде салымшылар мен алушыларға қатысты монополияға қарсы заң талаптарының бүрмалануы, жалпы акционерлер жиналысының тиісті шешімінің болмауы негізіндё зейнетақы жинақтайтын қордың қайта қүрылуына рүқсат бермеуі мүмкін.

ЖЗҚ ерікті түрде және мәжбүрлеп таратылуы мүмкін. Мәжбүрлеп тарату мынадай жағдайларда орын алады:

• 
  Агентгіктің рұқсаты болған жағдайда жалпы акционерлер жиналысының шешімі бойынша;
  
• 
  КР заң актілерінде қарастырылган жагдайдағы сот шешімі бойынша.
  

Жинақтаушы зейнетақы қорлары өзінің филиалдары мен өкілдіктерін қүруы мүмкін. Бүгінгі таңца республикада 150-ден аса филиалдар мен өкідціктер жұмыс істейді. Мәселен, «Қазақмыс» ЖЗҚ мен «Филипп Морис Казақстан» ЖЗҚ,

$$$002-008-099$3.2.8.3. Халықаралық зейнетақы нарығы

Жоғарыда атап өткендей, XX ғасырдың 90-жылдарының басында көптеген елдер, соның ішінде Қазақстан да Чили үлгісіне негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне көшті. Чили зейнетақы жүйесінің қайта қүрылуы XX ғасырдың 80-жылдарында болды. Бүган үрдіс ретінде мыиадай себептер негіз болады. Чилидің экономикасы реттелгей және қүрылымдалған бүл форма сыртқы қарыздың дағдарысы және бүгіңгі тандағы жаһандану жағдайында салыстырмалы табыстылықпен қамта-масыз етуге мүмкіндік береді. Бүл елдегі демографиялық жағдай әрбір жүмысшы санына қарттар санының бір мезгілде тепе-тең келіп, қарауындагы жандар үлесінің күрт қүлдырауымен сипатталды. Жүмысшы ісүші нарығының даму қүбылысында ресми емес секторлардағы жаңа жұмысшы күшін құрудың үлесі жоғары болды.

80-жылдардың басында қаржылық дағдарыс елдің импорттау қабілетінің күрт төмендегенін білдірді. Сыртқы қарыз дағдарысынан арылу үшін жасалынған стратегиялық шаралардан мынадай қорытынды шығарылды:

• 
  экспортты ынталандыру саясаты арқылы ашық сауданың агрессивті саясаты;
  

• 
  қор шоттарын абайлаи ашу.
  

• 
  Чили тауарлары үшін жаңа шетелдік нарықты іздеуде мемлекеттік қолдау саясаты;
  
• 
  айырбас бағамының қатты түсуі нақты еңбекақының күрт төмендеуімеи бірге салыстырмалы түрде пайдасы бар салалардың бөсекеге қабілеттілігін көтеруге мүмкіндік берді.
  

Бірақ, Чили экономикасын жаңа халықаралық коммерция-лық және қаржылық нарықгарға шыгаруда елеулі әлеуметтік шығындар болды. Бүгінгі танда мемлекет эконөмикалық өсуге жагымсыз әсерін тигізбейтін, біркелкі бөлуді жақсартуға мүмкіндік беретін әдістерді қолдануды міндет етіп қөйып отыр.

Елдегі макроэкономикалық түрақтылықтың және жалпы экономикалық өсу үрдісінің анықталған дәрежесіне жете өтырып, қазіргі уақьпта мемлекет халықты түрақгы түрде жүмыспен қамтамасыз ету үшін жаңа жүмыс орнын қүру мен өмір деңгейін жоғарылатуға бағытталған экономиканы дамытуға барлық күш жүмсауда. Мысалы, XX ғасырдың аяғында жан басына шаққандағы ЖЮ 37%-ға өсті. Бүгінгі таңда жан басына шаққандағы ЖІӨ 5300 долларға жетті. Орташа айлық инфля-ция 3-тен 0,55%-ға дейін томендеді. Зейнетақы жинақгары 1990 жылы жалпы қоғамдық өнімнің 24%-ын қүраса, қазіргі уақытта 40%-ын қүрайды. 1990 жылғы салыстырмалы банктік зейнетақы активтері 24,5%-ды қүраса, қазіргі уақыта инфляцияны есепке алмағанда бір жылда орташа зейнетақы қорлары пайдалылығының 50%-ға жуығын қүрайды.

Чилидегі зейнетақы реформалары капитал нарығыиың, түрғын үй қүрылысы, сақтандыру және басқа да нарықтардың дамуыиа әсер етті.

Чили зейнетақы жүйесі — бүл салымшылар жүргізген зейнетақы жарнамаларының жеке капиталына негізделген біркелкі рөлде біртіндеп өтеуі бар жеке жинақтаушы жүйе. Бүл жерде салымшылар әкімшілік акционерлері болып табылмайды және өз қартгығын қамтамасыздандыруға жауапты. Мемлекет тек ең аз шамадағы зейнетақыга кепілдік береді.

Чилиліктерде мемлекеттік және жеке қөрлар арасында таңцау қүідығы бөлмады. Оларда тек Зейнетақы қөрларының әкімшілігі (ЗҚӘ) ден аталатын жеке жинақтаушы қорлар арасында таңдау болды.

Белгілі бір жағдайларға байланысты жинақтаушы жүйеге енбеген азаматтар ескі жүтіеде қалды. Бүл топты өткен екі жылда табысы болмағандар, шет елде жүргендер және тағы басқалар қүрайды. Ескі жүйенің қызмет еіуі шамамен 2040 жылға дейін жалғасады деген болжамды зейнетақыны қалпына келтіру институты (ЗҚКИ) үсынады.

Жаңа жүйеге кіргендер ынтымақтастықпен байланысты емес және алушының тілегі бойынша жинақтаушы жүйеге сатылуы немесе берілуі мүмкін ескі жүйеден тану бондарын алады. Көптеген жагдайларда олар жинақтаушы жүйеде зейнетақы белгілеген кезде жинақталған қаражатгарға қосылады.

Зейнетақы қорларының әкімшілігі толық операторлар болып табылады. Ол зейнетақы жарналарын тарту, сондай-ақ қаржылық кұралдарға зейнетақы жинақтарын инвестициялау-мен айналысады. Заңдардың сақталуы мен пруденциалдық нормативтердің орындалуын бақылауды, бағалы қағаздар бойынша суперинтендантгардың әдістемелік басқарылуын ЗҚӘ жүзеге асырады. Чилидің Орталық банкі инвестиция портфелін әртараптандыруды белгілеу беліміие бақылау жүргізіледі. Демек ЗҚӘ ең аз шамадағы табыстылық бөйынша талаптарды орын-дауы қажет. Егер олар орындалмаса, онда ЗҚӘ олардың орнын зейнетақы жинақгарьшан 1% мөлшерінде қүрылуы тиіс резервті қорлар есебінен төлтырады. Егер резервтік қорлар жеткіліксіз болса, онда мемлекет айырманы жабады және қор жабылады да, зейнетақы жинақгары басқа қорларға аударылады.

Зейнетақы активтерін басқаруды ЗҚӘ-нің өзі жүргізеді, алкаетодиан тек есеи айыруды жүргізеді және багалы қагаздардысақгауды жүзеге асырады. Оган зейнетақы жинақгарынорналастыру операциялары бойынша қызметтерді бақылаужүктелмейді, былайша айтқанда, оларды үлестес ету мәселелеріқарастырылады — қүрылтайшыларға инвестициялар шектеледі. 1994 жылғы Чилидің күндылықгар нарығын реформалау туралы заңына сәйкес бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың жауапкершілігі, қүпия ақпараттарды жариялағандығы, өзі және басқалар үшін пайда табу мақсатында қолындағы ақпаратгарды қолданғандығы үшін атап айтқанда, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық жауапкершілігі қарастырылады.

ЗҚӘ басқармасы жанында құрамына ЗҚӘ басқармасының банктері мен қаржылық үйымдары, сақтандыру компаниялары, ЗҚӘ-нің таңцаулы 4 өкілдері кіретін жіктеуші комиания қүрылды. Тәуекелді жіктеущі комиссия мынадай қызметтерді атқарады:

• 
  зейнетақы қорларының қаражаттарына алынган баға-лы қағаздарды қабылдайды немесе қабылдамайды, тәуекелділік санатын анықтайды;
  
• 
  «Жылжымайтын мүлік және бағалы қағаздар» бойынша акционерлік қоғамның акңияларын қабылдау рәсімдерін бекітеді;
  
• 
  халықаралық нарықта жіктелінген қагаздарды салыс-тыру кезінде эқвивалент белгілейді және халықаралық жіктеуші институттардың халықаралық жіктелінуін мақүлдайды, мақүлдамайды немесе өзгертеді. ЗҚӘ еңбекақыдан орта есеппен 30% көлемінде комиссиялық сыйақы алады.
  

Әр елдің зейнетақымен қамтамасыз ету индустриясының тарихында әрбір елдің зейнетақымен қамтамасыз ету формасы-ның, күрылымының, мазмүнының, сондай-ақ міндеттемелері-нің әр түрлі екені айтылады. Зейнетақыны міндетті сақгандыру туралы бірінші заң АҚШ~та тек 1935 жылы қабылданған.

Толық көлемде зейнетақы алу үшін американдықтар жы-ныс ерекшеігігіне қарамай-ақ 65 жасқа жеткенде зейнеткерлікке шығады. Соғщай-ақ бүдан басқа —- зейііеткерлікке үш жыл бүрын ' шығу сияқты нүсқасы да бар, бірақ бүл жағдаида зейнеткердің зейнетақысы үш жьш бойы 20%-ға кем болады. Американдық зейнетақы колемі жалпы еңбек өтіліне, оның үздіқсіздігіне, еңбекақы көлеміне тәуелді және өдетте еңбекақыдан 50%-дан 80%-ға дейінгі аралықта ауытқиды, яғни орта есеппен 700 долларды қүрайды. Егер зейнетақы кедейшілік 3/4 деңгейі-нен жоғарыламаса, мүңдай жағдайда мемлекет бюджетген 280 дол-лар жәрдемақы толейді. АҚШ-тағы мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жоғары даму деңгейіне жеіті. Коптеген коргюраңиялар пайданың бір болігін аударып, сол арқылы жүмысшыларды оз орындарын үстап отыруға ынталандырады. Мүндай төлемдерге салық салынбайды және жүмыс берушінің салық салынатьщ базасынан аспайды.

Франциядағы зейнетақы жүйесі — Еуропадағы ең күрделі жүйелердің бірі бо^іып табылады. Азаматгар — ер адамдар да, әйел адамдар да 60 жаста зейнеткерліқке шығады, Сондай-ақ зейнеткерлік жастың томенгі шегі белгіленген жүмысшылар санаттары да бар. Мысалы, шахтерлер зейнеткерлікке 55 жасга шығады. Егер олар жер астында 20 жыл жүмыс істесе, онда зейнеткерлікке 50 жаста шығуы мүмкін.

Француздық зейнетақы жүйесі екі негізгі қағидаға: сақ-тандыруға және біркелкілікке негізделген. Бірінші жағдайда ' зейнетақы еңбек ету кезіндегі іашенггер аударып отырған қаражаттардан толенеді. Екінші жағдайда зейнетақы хср^ыс-шының жұмыс істеген кезіндегі жүмыс істеген алымдарынан төленеді. Францияда зейнетақы қорларына аударылған аудар-ымдар да әрқалаіі, мысалы, ерікті мамандықты тавдаған түлғалар, қолонершілер және үсақ кәсіпкерлер үшін ай сайын-ғы төлемдер 16,35%-ды қүрайды. Жалдамалы хсүмыскерлер де солай толейді, бірақ олар үшін жартысын жүмыс берушілер аударады. Зейнетақы колемі соңғы 11 еңбек жылына есептелген орташа жалақының 50%-ын қүрайды. Осы кезде жылына 5-тен 10 мың долларға дейін ең аз шамадағы және ең көп шамадағы мемлекеттік зейнетақы қолданылады.

Франңуздық зейнетақы лсүйесімен салыстырғанда Германия-да «үрпақ келісімшарты» деп аталатын темірдей қағида бар. Осы қағида бойынша бүгінде зейнетақы қорынан аударылатын акдіа келешектегі зейнеткерлердің қарггықтарын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар Гермаңия әлемдегі қарггыгы айқын байқалатын елдердің бірі екендігін айта кету қажет. Мұндай жагдай жүмыс істеуші халықтың зейнетақы жарналарының түрақты өсуін шарттастырады. Сондықтан зейнетақы аударымдарының бір бөлігін (50%-ға дейінгі) жүмыс берушілер алады. Бұл жағдай немістерде зейнеткерлікке кететін 65 жасқа дейін жалгасады. Сонымен қатар немістердің зейнетақы жұйесінде бір шектеу бар: жұмыскерлер шамамен айына 5000 АҚШ долларынан аспайтын жалақыдан ғана зейнетақы жарңаларын төлейді, ал жалақысы бұл саннан асса, әдетте, міндетті емес сақтандыру қорларына орналастырады. Неміс зейнетақысының көлемі айлық табыстың 70%-ына дейін жетеді. Ол еңбек өтілі мен жалақы мөлшеріне тәуелді. Бірақ, бұл кем дегенде 12 жыл еңбек отілі болганда болуы мүмкін. Ондай болган жагдайда 300 АҚШ долларына жуық аударылады. Егер ұш жылдық еңбек өтілі болмаса, зейнетақы мүлдем аударылмайды деген темір қагиданың негізінде факт қалыптасады.

Ұлыбританияның зейнетақы жүйесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Зейнетақыны белгілеу кезінде ұлкен көлемді факторлардың есепке алынуы сондай, тіпті әлеуметтік жұйедегі кез келген ідызметкер оны дұрыс есептей алмайды. Англияда зейнетақыга ер адамдар 65 жаста, әйел адамдар 60 жаста шыга-ды. Зейнетақы қорларына аударылатын жарналар жұмысшы тарапынан 10%-ды құрайды, бірақ ол 23660 фунт немесе 38,3 мың АКДІ долларыиан аспайтын жылдық жалақыга гана солай болады. Бұл елде өз азаматтарына ең аз шамадагы зейнетақыга кепілдік беріледі және оларды зейнетақы қорларына көп жарналар салуга мәжбұрлемейді. Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңга сәйкес жарналар енгізу мемлекеттік емес зейнетақы қорларында шот аша алатын әрбір азаматтың жеке жұмысы. Жұмыс берушінің зейнетақы қорына жарналары еңбекаідыдан 3%-дан 10,22%-ға дейін болады.

Израильдің зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі — өзінің «жартылай социалистік» әлеумеітік сақтандыру жүйесімен танымал. Оның айрықша ерекшелігі міндетті әлеуметтік сақтаидыру қорларының жоқтыгы болып табылады. Жұмыссыздық немесе қарттық бойынша зейнетақы да, жәрдемақы да зейнетақы жасына (бұл ер адам үшін 65 жас, әйел адам үшін 60 жас) жеткен барлық тұлғаларға төленеДі. Олардың мөлшері жанұя жагдайына байланысты ортаігіа еңбекақы 16%-дан 24%-ға дйіінгі аралықты қамтиды. Бұл сомалар елде бмір сүру Шығындарын жаба алмайтындықтан, көитеген жалдамалы жұмыеіерл^р 5,5% шегінде оз жалақысының бір бөлігін аударатын міндетті емес зейнетақы қорларына мұше болады. Бұдан басқа, жүмыс беруші осы қорга жалақыдан 12% мөлшерінде өзінің жалдамалы жұмыскеріне аударым жасайды. Егер қі^ізметкердің жеткілікті жүмыс өтілі болса, онда оның зейнетақысы соңгы жұмыс орнындагы жалақыдан 75%-ға дейін болуы мүмкін.

Латвияның зейнетақы реформаларының неіізгі мақсаты — бүл алдагы кезең уақыттарына төленген жарналарға тәуелді қарттық бойынша зейнетаі<ды мөлшерімен қамтамасыз ету мақсатында жеке жарналарга негізделген қаржылық түрақтылық пен тиімді өлеуметтік сақтандырудың зейнетақы жүйесін қүру. Латвиядағы зейнетақы лсүйесінің реформасы басқа да ТМД елдеріндегі сияқты халыктың қартаюының үдемелі үрдісімеи байланысты туындайды. Осыган орай бірте-бірте өмір ұзақтығы да өсті. Бұл факторларға әлеуметтік сақтандыру бюджетіндегі қаражаттар есебінен зейнетақы шығындарының жыл сайынғы өсуі әсер етті. Мысалы, 1997 жылы оның жалпы ұлггық өнімдегі үлес салмагы 10,6%-ға жеткен. Берілген көрсеткіш АҚШ, Жапогпш, Германия, Үлыбритания және тағы сол сияқты индустриясы дамыған елдерге қарағанда Латвияда лсоғары. Осы кезде шығындардың үлкен үлес салмағын сақтаңдырганда, зейнетақының жогары деңгейін қамтамасыз ету қиын болады деген факторға коңіл болу қажет. Сондықган 1997-2003 жылдар аралығында Латвияда елдің экономикасы салаларында орташа жалақыдан орташа зейнетақы деңгейі 33-38%-ды қүрады.

1999 жылдан бастап зейнеткерлердің сатып алу қабі-леттілігінің төмендеуін тоқтату үшін түтынушы баға иидексінің озгеруі ескеріле отырып, зейнетақының индекстелуі бекітілді. «Мемлекеттік зейнетақы туралы» Заңына сәйкес бұл елдің үкіметі анықталған тәртіптегі мемлекеггік зейнетақы молшерін түгынушы баға индексі мен жалаі<ыдан сақтандыру жарналары индексінің өзгеруін есепке ала отырып, жыл сайын қайта қарастыру қажеттілігін алга тартып отыр.

Көріп отырғанымыздай, әр елде меишікті зейнетақымен қамтамасыз етудің өзіндік үлгісі қолданылады. Бүгінгі тандагы Қазақстанның зейнетақы жүйесінде — қамтамасыз етудің жинақтаушы және міндетті мемлекеттік аралас үлгісі қолданылады. Өзінің мазмүны бойынша ол Чили үлгісіне оте жақын, біркелкілік жүйеден жинақтаушы жүйеге өтудің жалпы әлемдік үрдісін анықтайтындықтан, прогресивті болып табылады. Бүл клиенттерге қатысы бойынша өте әділ. Себебі активтер әрқашан салымшы меншігінде қалады, ал қордың шыгындарыи жабу негізінен меншікті қаражаттар есебінен активтердің анықталган көлеміне жеткенге дейін болады. Комиссиялар есебінен зейнетақы активтерінің сүйемелдеуімен қатысатын барлық институттардың қызметі төленеді: зейңетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын үйымдар, зейнетақы қорлары, банк-кастодиандар.

Қазіргі кезде зейнетақы жасы ер және әйел адамдар үшін әр түрлі: ер адамдар үшін 63 жас және әйел адамдар үшін 58 жас. Ресми жүмыс көлемін азайту және зейнетақы заңнамаларына өзгертулер енгізу мақсатында екі жыныс өкілдері үшін де үзақ мерзімді басымдылықта нақты зейнетақы жасы 65 жасқа дейін жоғарыл атыл ады.

Зейнетақы реформаларын отіазу нәтггясесінде зейнетақы шыгындарының үлес салмағы біртіндеп темендеуде, оз кезегінде табыс өсуде, сонымен қатар әлеуметтік сақтандыру бюджетінде қаржылық ресурстардың жинақтары қүрылды. Оларды мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы жүйесін іске қосу үшін қолдануға болады.

Зейнетақы шығындарының үлес салмағын қысқартуға ең алдымен нақты зейнетақы жасының жоғарлауы, сондай-ақ әлеуметтік сақтандырылған түлғалар санының өсуі әсер етеді. Зейнетақы >ісүйесі халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне өте белсенді қатысуын, өз табыстарының толық декларациялануын, сондай-ақ озінің еңбек қызметінің үзақтығын осіруді ынта-ландырады.

Зейнетақы жүйесінің реформасы мемлекеттің макро-экономикалық жағдайына қолайлы әсер етеді. Мешіекетгік жинақтау жүйесін және жеке зейнетақы қорларын енгізу мемлекеттік капитал нарығының дамуына әсер ететін көлемді әрі үзақ мерзімді қаржы капиталының күрылуын қамтамасыз етеді.

Қақақстанда 1998 жылдың 1 қаңтарына дейінгі уақытта 6 айдан кем емес еңбек өтілі барлар, осы кезеңге дейінгі еңбек өтілін қамтитын пропорционалды біркелкі жүйеден зейнетақы алады.

$$$002-008-100$Дәріс №8.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Жинақтаушы зейнетақы қор дегеніміз не?

2. Қазақстаы Республикасында зейнетақы қорларының құрылу тәртібі?