тарау. Акционерлік қоғамның экономикалық қауіпсіздігі және рейдерлік

2006 жылдың 11 тамызындағы «Республика» газетінің №16 санында Төлеген 
Асқаров «Банкирам было не до Канар»/1/ мақаласында қарағандылық «Валют-
Транзит Банкі» қожалары мен алматылық рейдерлер соттағы өзара талап 
арыздарын қайтартып, уақытша келісім жасасқаны туралы атап өтті. Сонымен 
қатар, мақалада Мемлекет басшысының Қауіпсіздік кеңесінің сыбайлас 
жемқорлықпен күресуінің арнайы топ мүшелерімен өткізген жаздағы бір 
мәжілісінде рейдерлік тақырыбын қозғағаны туралы айтып өтеді. Осы мәжілісте 
Мемлекет басшысы: « Ең алдымен, соңғы кезде құқық қорғау органдары мен басқа 
да билік органдарындағы сыбайлас жемқорлықпен байланысы арқасында меншікті 
тартып алу да белсенді пайдаланып жүрген рейдерлікке де қатысты» деп, сыбайлас 
жемқорлық туралы айрықша басып айтты. Сонымен бірге, мақалада 03.08.2006 
жыл жағдайында биржалық ақпаратқа сәйкес, «Валют-Транзит Банкінде»- 
банкінің 32,41%, 28% және 9% акцияларын иеленген ірі акционерлерінің алмасуы 
болғаны туралы көрсетіледі. Ірі акционерлер тізімінен бұрынғы, «соңғы» иесі -
Андрей Беляев жоғалып кетті. 
«Курсив» газетінің № 33 24.06.2006 жылғы санының 4-бетінде Санжар 
Әмірқанов «Қазақша рейдерлік» /2/ мақаласында бір жағынан, Алматы қаласының 
әкімшілігі, Алматы қаласының СЭҚ, «Кар Сити» сауда базары мен екінші жағынан, 
«Баян -Ауыл» сауда базары кәсіпкерлері арасындағы бір жарым жылға созылған 
қарсыласуына келіп тынған рейдерліктің басқа мысалын келтіреді. Мақалада: 
«Базарды рейдерлік тартып алу әрекеті екі кезеңмен болды. Бірінші кезеңде үнемі 
сатып алушылары бар дайын бизнесті тартып алу көзделді, бірақ операция 
сәтсіздікке ұшырағаннан кейін, екінші кезең басталды. Екінші кезеңнің мақсаты 
осы базар орналасқан 6 га жерді тартып алу болды» деп көрсетілді. 
«Қазақстандағы бизнесті күштеп билеп алудың Ресейдегі рейдерліктен 
едәуір айырмашылығы бар. Егер Ресейде бизнесті бизнес билеп алса, ал 
Қазақстанда беделді қызметпен айналысатын шенеуніктер негізгі рейдерлер болып 
табылады».
«Осыған орай, аналитиктер «қара» рейдерлік қызметін тек ықпалы бар сот 
жүйесі ғана тоқтата алады деп есептейді, өкінішке орай, қазіргі кезде сот жүйесі 
көбіне
басып алушылар мен «экономикада отырған» сыбайлас шенеуніктердің сүйікті 
құралы болып отыр. 
«Сыбайлас шенеуніктердің қолдауымен болып отырған рейдерлік бүгінгі 
күнде қазақстандық экономикаға төніп тұрған қатерлі қауіпке айналып отыр. 
Осыдан келіп отырған шығындар миллиардтаған доллармен есептеледі, ал басып 
алушылардың табысы, тіпті есірткі сатушылардың табысынан да артық болады». 
/2/ Соңғы тезис «қара» рейдерлікке қызығушылықты мейлінше толық түсіндіреді. 
«Қара рейдерлік» туралы мысалдарды отандық басқа баспасөз беттерінен 
табуға болады. 
Бірақ, екінші жағынан, компанияларды жою -бизнестің дамуына, активтердің 
бірігуіне, бәсекелесу қабілеттілігін жоғарылатуда халықаралық тәжірибеде кең 
қолданылатын тәсіл. Осы мәселенің бірнеше аспектісіне толық тоқтала кетейік. 
188 

Қазіргі заманғы бизнес өзінің көтерілу тәсілінің бірі ретінде өзінің немесе 
қосылған салалардағы басқа компаниялардың қосылуы мен билеп алуын және 
иеленген компаниялардың соңғы интеграцияланған активтерін .пайдаланады. 
Қосылу мен жойылу, әдетте, компания акцияларының бақылау пакетіне 
(қатысу бөлігі) ие болуының көмегімен, мақсатпен болады. Осы орайда айта кету 
керек, достықпен билеп алуды көбіне қосылу деп атайды, бірақ бұл ұғым сондай 
дұрыс келмейді. 
Шартты түрде билеп алу тәсілін отандық жағдайда корпоративтік және 
корпоративтік емес деп бөлуге болады. 
Күшпен билеп алудың корпоративтік, ұжымдық тәсілі заңнама мен 
корпоративтік және азаматтық заңнамада кездесетін әртүрлі айла мен қарама-
қайшылықты пайдалануға негізделеді. 
Күшпен билеп алудың корпоративтік емес тәсілі компанияның бизнес-
процесіне қысымның қай түрін болса да пайдаланып және негізгі акционерлерге 
әкімшілік ресурстар, сыбайлас жемқорлықтың схемалары, басқа да механизмдерді 
пайдалану арқылы компанияның акционерлерінің қарсылығына тойтарыс беріп 
және акцияларды қажетті адамдарға беруді мәжбүр етеді.
Корпоративтік емес күшпен билеп алу әкімшілік және күш прессингін шексіз 
пайдалануды тұспалдайды. Билеп алудың осы тәсіліне қарсы заңдық қорғау 
жүйесін салу өте қиын. Күшпен билеп алудың осы тәсілін «қара рейдерлікке» 
жатқызуға болады. 
Қуынымды қамтамасыз ету туралы соттың әртүрлі анықтамаларын 
пайдалану арқылы компаниядағы басқаруды тартып алу күшпен билеп алудың ең 
жайылған тәсілі болып табылады. Қазақстандық заңнаманың кемшіліктері 
акционерлердің қорланған құқықтарын қалпына келтіру туралы қуыным 
талаптарын қамтамасыз ету санатында компанияның орындаушы органын 
өзгертуге, не сол органға өз міндеттерін орындауға тыйым салуға, немесе одан да 
өзгеше нәрселер жасауға мүмкіндік береді.. 
Акционерлердің құқығы, компаниядағы басқару органдарын сайлау мен 
келісім жасауға заңнама талаптарын бұзу осы анықтамаға материалдық негіз бола 
алады. Осындай тәртіп бұзушылықтың болуы көптеген акционерлік қоғамдарға 
тән. Әрі қарай, соттың шешімі негізінде жаңа директор өзінің міндеттерін 
орындауға кіріседі. Көбіне сот орындаушыларының көмегімен ғана орындалады. 
Осыған орай, негізгі мақсат - қаржы ағымын бақылау белгіленді.Қалғаны – 
акционерлер құрамын өзгерту мен блоктаушыға дейін қолда бар акция пакеттерін 
жеткізу, содан кейін бақылаушы пакетті де жеткізу– дипломатия мен техника 
мәселесі. Мұны біз жоғарыда келтірген мысалдардан да көрдік. Әртүрлі 
мемлекеттік бақылаушы органдар жағынан компания басшылары мен бизнес 
барысына қысым жасалады. Компанияны тәулік бойы әртүрлі тексеруші органдар 
басып алады. Соңында, меншік иесі/компанияның менеджменті мемлекеттік 
органдардың осындай «көңіл бөлуінен кейін» келіссөзге отырады. Көбіне осындай 
келіссөзден кейін компанияда белгілі атағы бар жаңа ірі акционер пайда болады.
Осыған орай, «қара рейдерлік» меншікті бөлудің 90-шы жылдардың 
соңындағы сияқты, қазіргі кездегі басталған кезекті меншікті бөлудің негізгі 
аспабы болып отыр. Корпоративтік емес күштеп тартып алу жалпы Қазақстан 
189 

экономикасы мен жүргізіліп жатқан реформаларға елеулі залалын тигізіп отыр. 
Акционерлік қоғамның ұйымдастыру-құқықтық үлгісіндегі компаниялар күштеп 
билеп алуға ұшырайды. Сондықтан, 90-шы жылдардың соңындағы «көгілдір 
фишкілер» бағдарламасының тоқтап қалуы және Қазақстан қор нарығының 
барынша дамымауы, акционерлік қоғамдардың ашылғысының келмейтін себептері 
қазақстандық бизнестің «қара рейдерліктен» заңды түрде сақтана алмайтыны және 
оның кең таралуында деп есептейміз. 
1997 жылы «көгілдір фишкілер» бағдарламасы жарияланған кезде, 
бағдарламаға өздерінің қатысқысы келетіні туралы хабарлаған көптеген 
компаниялар, яғни өздері туралы ақпаратты ашып қойған компаниялар, 
«рейдерлердің» шабуылына түсіп, көп жағдайда бұл осыдан кейін меншік 
иелерінің ауысуына әкеп соқтырды. Осы жағдайды естерінде сақтап, көптеген 
акционерлік қоғамдардың меншік иесі/менеджмент өзінің меншігін жоғалтып алу 
қаупі болғандықтан, қор нарығына шыққысы келмейді. Нәтижесінде 
республикадағы үш мыңға жуық тіркелген АҚ-ның тек жүзге тарта акционерлік 
қоғамы қор нарығының белсенді қатысушылары болып табылады. 
«Қара рейдерлермен» жағдайды тұрақтандыру үшін мемлекет заңнамадағы 
кездесетін кемшіліктерді жоюы керек, сот жұмысын жақсартып және 
экономикалық қауіпсіздік саласында сыбайлас жемқорлықпен күресті күшейтуі 
қолға алу керек. Екінші жағынан, бизнес заңды, ұйымдастырушылық, 
экономикалық, қаржылық аспектілерден тұратын өзінің экономикалық 
қауіпсіздігімен шындап айналысуы керек. 
Күштеп билеп алу мүмкіндігі жоғары осал компания топтарының жалпы 
қатеріне мыналар жатады /3/: 
1. Жеке меншік құрылымы. Бірнеше ірі акционерлері бар (үлесі10-20% акция 
мен одан жоғары) компанияда акционерлердің біреуі кірісті басқа ортақтастармен 
бөліскісі келмей, компанияны бақылауды жеке өзі алғысы келетін жағдайлар 
болады. 50:50 ара қатынастағы дауысы бар компанияда шешім қабылдауда үлкен 
қатерлер болады. 
2. Компаниядағы «менеджмент-акционерлер» мен «орындаушы-бақылаушы 
органдар» желісі бойынша ішкі қайшылықтың болуы. Егер компаниядағы негізгі 
акционер мен орындаушы органдар (Басқарма, Президент, Директор) арасында 
қарама-қайшылық болатын болса, онда бұл қатерлі билеп алуды сәтті өткізуге 
жағдай жасайды. 
3. Ұйымдастырушылық-құқықтық форма. Күшпен жаулап алуға акционерлік 
қоғам формасы жақсы жағдай жасайды, себебі шектеулі жауапкершілігі бар 
серіктестіктің қатысушысына қарағанда акционердің құқығы көп. Заңнама 
акционерлік қоғамға ЖШС-ға қарағанда акционерлерге аса ашық болуын 
міндеттейді. 
4. Табыстылық. Өте жоғары көрсеткіштер немесе өсу потенциалының 
жоғарылығы, қаржылық сәттілік, компанияның әкімшілік ресурсы –күшпен жаулап 
алу үшін компания-нысанасын анықтауға арналған барлық факторлар болып 
табылады. 
190 

Осындай қауіп-қатердің болу дабылы болып өзінің заңды акционерлік 
құқығын жүргізгісі және оны мойындатқысы келетін, сонымен қатар компания мен 
оның акционерлерінің әр шешімімен заңды түрде таласатын өте агрессивті 
миноритарлы акционердің пайда болуы. Әдетте миноритарлық акционерлердің 
құқығын сақтауға талпынбайтын компаниялардың ірі акционерлері осыған себеп 
болады. 
5. 
Құқықтық бедерсіздік пен көптеген қазақстандық компаниялардың 
әкімшілік ресурстарына үміті. Берілген факторлар күштеп билеп алу аспаптарын 
қолдануды жеңілдетеді және осындай билеп алу жағдайында отандық 
компаниялардың қорғауға дайындығының жоқтығының белгілері болып табылады. 
Бірақ қырғызстандық компаниялардың тәжірибесі әкімшілік ресурстан артық 
тұрақсыз ештеме жоқтығын көрсетті. Сондықтан әкімшілік ресурстармен қоса 
компанияны қорғау үшін заңдық ресурстарды құру өте маңызды. 
6. Компания құнын дұрыс бағаламау мен әлсіз менеджмент. Әлсіз 
менеджмент кесірінен жасырын өсу потенциалы және әрі қарай даму келешегі іске 
аспаған компаниялар - күшпен билеп алуға ыңғайлы нысана болып табылады. 
Осыдан қорғану бизнес потенциалын уақытылы бағалау мен осы потенциалдың 
орындалуын қамтамасыз ететін менеджментті деңгейге жеткізу. 
Менеджментті осы потенциалдың орындалуын қамтамасыз ететін деңгейге 
келтіру мен бизнес потенциалын уақытылы бағалау осыдан сақтайды. 
Отандық акционерлік қоғамдар күшпен билеп алу жағдайында өздерінің заң 
түрінде дайын еместігін жоғарыда келтірілген қорытынды арқылы көрсетті.
Отандық компаниялардың әлсіз жақтары мыналар: басқарушы органдардың 
құзыретін талдауды жеткіліксіз реттейтін құрылтай құжаттарының тыңғылықты 
қарастырылмауы, атап айтқанда, Директорлар кеңесін сайлау мен акционерлердің 
жалпы жиналысын өткізу сияқты маңызды шаралар. Нәтижесінде Директорлар 
кеңесі мен акционерлердің жалпы жиналысының құзыреті қатар келуі мүмкін, 
Директорлар кеңесін сайлауда, ірі келісім жасаған кезде, акционерлердің жалпы 
жиналысын өткізуде, компанияның акцияларымен келісім жасағанда заңнама 
бұзылады. 
Холдинг компанияларында басты холдинг компаниясы көбіне бір мезгілде 
меншік орталығы, басқару орталығы мен кіріс орталығы болады. Холдинг 
компаниясының осындай құрылымы компания бойынша агрессордың шабылуына 
қолайлы жағдай жасайды, күшпен басып алу әрекеті болған жағдайда тиімділігін 
азайтады. 
Көптеген отандық компаниялардың қалыптасқан меншік құрылымы
дұшпандық басып алу әрекетінен қорғануда біршама проблеманы құрайды, 
мысалы, өздерінің компаниядағы мүшелігін басқа коммерциялық қызметпен бірге 
алып жүре отырып, акционерлер ретінде басқа заңды тұлғалар сөйлеген кезде. 
Олар компаниядағы өздерінің акция пакеттеріне үлкен қауіп төндіреді. 
Жоғарыда айтылғандардың барлығы отандық компаниялардың өздерінің 
экономикалық қауіпсіздікке деген көзқарасын қайтадан қарауға және өз бизнесін 
сақтап қалу үшін көптеген шараларды жете зерттеудің орынды екені туралы 
айтады. 
191 

Ең алдымен, дұшпандық басып алу әрекетіне қарсы тұра алатын, 
компанияны заңды түрде қорғайтын жүйені құру керек. «Егер бизнес қожасы 
рейдерлік тартып алу нәтижесінде бизнесінен айрылып қалса, ол өз бизнесін 
қорғауға тиісті көңіл бөлмеген деп санаймын. Мұндай кәсіпкерлер ерте ме, кеш пе, 
бизнесін жоғалтатыны хақ» - деп санайды, ҚР Тәуелсіз кәсіпкерлер 
ассоциациясының президенті Талғат Ақуов. 
Істі дұшпандық басып алу әрекетінен сақтай алатын бірнеше шараларды 
қарастырайық: 
• 
Кәсіпорынның тарихына заңгерлер талдау жасай отырып, құқықтық жағынан 
барлық әлсіз жақтарын тауып және оны жою; 
• 
Компанияның тіркеу құжаттарының жағдайын үнемі бақылауда алу; 
• 
Акционерлердің қабылдауынсыз ірі келісімдер жасауға тыйым салудың болуы 
және бас директордың барлық өкілеттілігі анық тіркеп жазылған компанияның 
Жарғысының түбегейлі қарастырылуы; 
• 
Барлық келісімдердің заңды түрде сауатты рәсімделуі; 
• 
арнайы құрылған жаңа заңды тұлға арқылы мүлік қайтадан рәсімдеуден 
өткізіліп, «өзіне өзі» мүлікті жалға беру тәсілі арқылы активтердің 
қызықтырушылығын төмендету;
• 
жылжымайтын мүлікті достық банкісінен алған несиені қамтамасыз ету құралы 
ретінде пайдалану. Кепілден айыру тек кепіл алушының келісімімен жасалады; 
• 
компанияға қызығушылық туғаны туралы ақпаратты уақытылы алу үшін 
әкімшілік ресурстарын пайдалану; 
Компанияны билеп алу мүмкіндігінен сақтайтын құрал ретінде тартып алуға
тартымсыз ететін әртүрлі шаралар қолданылады: тартып алу үшін өтететін 
сауданың басталуына дейін «нысана» құнды активтерін сатып жіберу; сауданың 
табысты өту жағдайында тартып алушы компаниядан акцияларын өте төмен 
бағамен акционерлерге сатып алуға опциондар (құқықтыр) шығару және т.б. 
Атап өтілген шаралар жергілікті түрде болады және стратегиялық жоспарда 
мәселені шешпейді. Қазіргі бизнес теориясы билеп алу мен қосылудың күрделі 
себебі ретінде менеджерлердің бизнеспен бағаны құру және онымен (бағамен) 
басқару мәселесіне жеткіліксіз көңіл бөлінуінде деп санайды. Т. Коупленд пен 
оның серіктес авторлары /4/-те 1980-ші жылдары АҚШ-ты баурап алған 
дұшпандық тартып алу толқынының, 1990-шы жылдардағы жапондық нарықтың 
қиялының жарылу және т.б. себептерінің бірі менеджерлердің бизнес бағасын құру 
мен басқаруды елемеушілігінен деп көрсетеді. АҚШ-да 1980-ші жылдардың 
соңында бизнестің жалпылай дұшпандықпен тартып алуға айналған бірлескен 
бақылау мен басқару нарығына деген наразылығы тек уақытша ғана осы нарықтың 
белсенділігінің мейлінше төмендеуіне әкеп соқтырды. 
90-
шы жылдардың соңында қосылу мен билеп алу нарығы қайтадан 
гүлденді. Бірақ енді көптеген келісімдер достық нышанмен жасалды. Бизнес 
(компания) құнының акционерлерге қаншалықты маңызды екенін түсінген 
менеджерлер және басып алушылардың шабуылын күтпей-ақ осы мәселені өз 
беттерінше шешті.
192 

Қорытынды 
1. «Қара рейдерлік» жағдайы мемлекеттің белсенді араласуын, ең алдымен, 
заңнамадағы жою мен билеп алу, сыбайластық жемқорлық схемасын бұзудағы 
кемістіктерді жоюды талап етеді. Екінші жағынан, бизнес қаржылық, 
экономикалық, ұйымдастырушылық, заңдық аспектілерін шешу арқылы берілген 
жұмыстың ұсынымын ескере отырып, өзінің экономикалық қауіпсіздігіне шындап 
көңіл аударуы керек.
2. Корпоративтік басқару мен бақылау нарығына негіз болған қосылу мен 
билеп алу механизмі – қазіргі заманғы бәсекелескен экономиканың объективті 
ақиқаты, компанияның менеджмент сапасын үнемі бақылап отыратын Қазақстан да 
соның ішінде. 
Талқылауға арналған сұрақтар: 
1. 
Рейдерлік деген не? 
2. 
Қазақстандағы рейдерліктің ерекшелігі қандай? 
3. 
Күштеп тартып алудың корпоративті тәсілінің копоративті еместен 
айырмашылығы қандай? 
4. 
Күштеп тартып алу мүмкіндігі жоғары болатын компанияның өте осал 
жерлерін анықтайтын жалпы қауіп-қатерге не жатады? 
5. Күштен тартып алудан бизнесті қалай сақтауға болады? 
Қолданылған әдебиеттер:
1. 
Т.Асқаров «Банкирам было не до Канар» Республика. № 16 11.08.2006. 9 бет 
2. 
2. С.Әмірханов. Қазақша рейдерлік// Курсив. № 33 24.06.2006. 4 бет 
3. 
А.Сарымсақов, А.Болғауов «Сіздің бизнеске заңдық қорғау»// Business Lunch. № 16. 2005 9-11 бет 
4. 

жүктеу/скачать 2.37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: