кесте. Демократиялық басқару мен корпоративті басқаруды салыстыру

аппараттарының 
қатардағы құрамын 
(саяси емес) сотты 
және прокуратураның 
мемлекеттік қауіпсіздік 
органдарын, полиция 
және 
армияны 
деполитизациялау және 
депортизациялау 
атқарушы органдарына 
қарайды 
.
акционерлердің 
жекелеген топтары мен 
басқа да ынта білдіруші 
тұлғалардың мүдделері 
туралы есеп.
Өкілетті органдар 
алдында 
атқарушы 
билік шенеуніктерінің 
жауапкершілігі. 
Атқарушы 
билікке, 
армияға, 
полицияға, мемлекеттік 
қауіпсіздік органдары 
мен басқа да қарулы 
құрылымдарға 
азаматтық, қоғамдық 
және 
парламенттік 
бақылау 
ДК 
алдында 
атқарушы органдардың 
жауапкершілігі. ДК 
мен 
компанияның 
атқарушы 
органдарының қызметі 
туралы ақпарат алуға 
акционерлердің 
мүмкіншілігі және өз 
акцияларын 
еркін 
сатуға 
мүмкіндік 
беретін ДК шешімдері, 
акционерлер 
жиналысының 
шешімдері 
арқылы 
оларға әсер етуі. 
ДК бақылауынан 
атқарушы 
органның 
және акционерлердің, 
бақылаудан 
ДК 
шығуы. 
Атқарушы 
органның компанияға 
өз меншігі ретінде 
қарым-қатынасы. 
Өз 
акцияларын 
сату 
кезінде 
акционерлерге кедергі 
жасау 
Билік 
және 
басқару органдарының 
қызметі туралы дұрыс, 
толық 
және 
әділ 
ақпаратты еркін алу 
және 
таратудағы 
азаматтың құқығы 
ДК 
мен 
компанияның 
атқарушы органдары 
мен жалпы олардың 
жұмыстарының 
қорытындылары 
туралы дұрыс ақпарат 
алуға 
акционерлер 
үшін мүмкіншілік пен 
құқық 
Атқарушы 
органдар 
мен 
ДК 
мүшелері 
үшін 
акционерлерді 
жеке 
жағымсыз 
шешімге 
итермелейтін компания 
қызметі 
туралы 
ақпаратты 
атқарушы 
органдар мен /немесе 
ДК жасыруы 
Азаматтар заңмен 
тыйым салынбаған кез 
келген 
қоғамдық 
мекемелерге, топтарға, 
одақтар мен саяси 
партияларға еркін
кіруіне құқылы
Акционерлер өз 
дауыстарын пайдалы іс 
жүргізу 
үшін 
акционерлер мен ДК 
жиналыстары арқылы 
оларға 
шешімдер 
қабылдау 
ДК мен атқарушы 
органдар 
тарапынан 
акционерлердің 
дауыстарын біріктіруге 
кедергі 
келтіру. 
Жекелеген 
акционерлерге пайдалы 
273 

шешімді акционерлер 
жиналысының шешімі 
арқылы өткізу үшін 
акционерлердің сенімі 
үшін күрес жүргізу 
Соттың 
тәуелсіздігі 
мен
турашылдығы 
Сыртқы 
аудитордың 
тәуелсіздігі 
мен 
әділдігі. 
Басқармада 
қатысатын 
акционерлер немесе 
мажоритарлық 
акционерлер 
мен 
атқарушы органдардан 
ДК аудиті бойынша 
комитетінің 
тәуелсіздігі 
Аффилириленген 
сыртқы 
аудитор. 
Жекелеген 
акционерлердің, 
атқарушы 
органдар 
немесе 
ДК 
есепті 
бағалаудағы 
тілектеріне 
«келісім 
беретін» аудитор. 
Азаматтардың 
еркін өз пікірлерін 
білдіруі 
Акционерлер 
жиналысында 
талқылау 
үшін 
сұрақтар 
қоюға 
акционерлерге еркіндік 
беру 
Акционерлер 
жиналысында талқылау 
үшін сұрақтар қоюға 
(әсіресе 
миниоритарлық) 
акционерлерге кедергі 
келтіру 
Заңды қатаң сақтау.
Компания жұмыс 
істейтін 
мемлекет 
заңдарын қатаң сақтау
Корпоративтік басқару 
кодексі мен басқа да 
АҚ 
реттеуші
құжаттарын, 
акционерлердің 
жиналыс шешімдерін, 
ДК шешімдерін қатаң 
сақтау 
Сыбайлас 
жемқорлық бұзылуы 
туралы 
мемлекет 
заңдарын,
АҚ 
құжаттарын 
реттейтін 
Бірлесіп 
басқару тәртібіне қалай 
болса солай қарым 
қатынас 
Атқарушы 
органның 
акционерлердің және 
ДК жиналыстарының 
шешімдерін атқарушы 
органдарының 
орындамауы 
Саяси партиялар 
кандидаттары 
мен 
ДК 
мүшелерін 
сайлауға 
ДК сайлау мен 
акционерлердің 
274 

олардың 
қозғалысы 
және 
олардың 
бағдарламаларының 
нақты тең құқығы мен 
жарысуын қамтамасыз 
ету кезінде жалпыға 
бірдей, тең және нақты 
сайлау құқығы 
акционерлердің 
қатысуы үшін ыңғайлы 
жағдайы 
мен 
тең 
мүмкіншіліктермен 
(меншікте) 
(үлеспен 
сәйкес 
құқығын) 
қамтамасыз ету
жиналысына қатысуға 
мүмкіндік 
бермейтін 
акционерлердің 
бірқатар 
топтарына 
әдейілеп 
жағдайды
жасау 
Экономикалық 
қызметтің 
заңымен 
тыйым 
салынбаған 
еркіндікке құқығы мен 
оның 
дербес 
құқықтығына кепілдік, 
жеке меншігіне құқығы 
Акционерлердің 
жеке меншігі құқығын 
сақтау, 
осы 
құқықтарды 
қорғау. 
Акционерлердің 
меншігін сақтау және 
көбейту 
туралы 
қамқорлық 
Басқалардың 
құқығын бұзу есебінен 
бір 
акционерлердің 
жағдайының 
өсуі 
немесе 
ДК 
және/немесе 
акционерлер есебінен 
атқарушы 
органдар 
мүшелерінің 
жағдайының өсуі 
Азаматтар 
мен 
адамдардың 
құқығы 
мен еркіндігін нақты 
қамтамасыз етеді және 
жариялайды. 
Ерекшелік ретінде 
барлық акционерлердің 
құқығы 
қамтамасыз 
етіледі 
және 
жарияланады. 
Кейбір 
акционерлер 
топтарының құқықтары 
сақталмайды. 
Өткізілген талдаудан байқалғаны демократиялық мемлекетті және 
компанияларды корпоративтік басқарудағы тікелей ұқсастық корпоративтік 
басқару тәжірбесінде де қолданылуда. 
Енді корпоративтік басқару неден құралады, соны қарайық. 
Бірлесіп басқарудың негізіне жататындар 
*Акционерлердің құқығын сақтау; 
* Акционерлерге тең қарым-қатынас; 
* Ынта білдіруші тұлғалардың ролін есепке алу; 
* Компания туралы ақпараттарды ашу 
*Акционерлер 
мүддесіндегі 
Директорлар 
кеңесінің 
қызметін 
ұйымдастыру;
АҚ жарғысында айтылғандай және ел Конституциясына сәйкес 
мемлекет азаматтары тегіне, әлеуметтік, гендерлік және мүліктік жағдайына, 
жынысына, нәсіліне, ұлтына және тағы басқа белгілеріне қарамай мемлекет 
және мемлекеттік органдар тарапынан тең қарым-қатынасты және өз 
құқықтарын сақтауды талап етуге құқылы. 
275 

Мұнда Мемлекет, Президент, Парламент және билік органдары атынан 
халықаралық келісімдер, сонымен қатар түрлі халықаралық қоғамдық 
ұйымдар бойынша әріптестер болып табылатын ынта білдіруші тұлғалардың 
мүддесімен есептесуге міндетті. 
Мемлекет, АҚ сияқты сыртқы инвестицияның түсуіне мүдделі, яғни ел 
имиджін инвесторлар үшін тартымды етіп қалыптастыру, өзі туралы 
ақпаратты ашуға міндетті. 
Ал, Мәжіліс пен Сенат өздерін тікелей немесе қосымша сайлайтын 
азаматтардың мүддесіне орай жұмыс істеуге міндетті. 
ОЭРС корпоративтік басқару принциптері 3-ші кестеде келтірілген. 
3 кесте Корпоративтік басқару принциптері 
Есептілігі Адалдық-
әділеттілік 
Ашықтық-
жариялылық 
Жауапкершілігі 
*
Директорлар 
Кеңесіне 
басқарманың 
есептілігін 
қамтамасыз 
ету 
*
Кеңестің 
акционерге 
есептілігі
*
Акционерлер 
құқығын 
қорғау; 
*
Акционерге 
оның 
ішінде 
миноритарға 
әділ 
қарым-
қатынасты 
қамтамасыз 
ету; 
*
Акционерлер 
құқығын 
бұзуды 
жою 
бойынша 
әрекет ететін 
шаралар 
қабылдау 
*
Барлық 
маңызды 
мәселелер 
бойынша 
ақпаратты дер 
кезінде және 
дұрыс ашуды 
төмендегілерді 
қосып 
қамтамасыз 
ету: 
*
Қаржы 
жағдайы; 
*
әрекет 
нәтижесі; 
*
меншік 
құқығы; 
* басқару 
*Акционерлер мен 
ынта 
білдіруші 
тұлғалардың заңдық 
құқықтарын тану
*Қаржы 
сәттілігі, 
жалға 
алу 
және 
тұрақтылық 
мәселелерінде ынта 
білдіруші 
тұлғалармен (оның 
ішінде 
акционерлермен) 
және 
компания 
арасындағы 
ынтымақтастықты 
қолдау 
3 кестеге ұқсас бойынша мемлекет үшін демократиялық басқару 
принциптерін қалыптастыруға болады. Осыны жасайық (4 кесте). 
4 кесте. Мемлекеттік басқару принциптері
276 

Есептілігі 
Адалдық-
әділеттілік 
Ашықтық-
жариялылық 
Жауапкершілігі 
*
Парламентке 
Үкіметтің 
есептілігін 
қамтамасыз ету 
*
Парламенттің 
сайлаушыларға 
есептілігі 
(азаматтарға) 
*Азаматтар
құқығын 
қорғау; 
*Азаматтарға 
әділ 
қарым-
қатынасты 
алаламай 
қамтамасыз 
ету; 
*Азаматтардың 
құқығын 
бұзуды 
жою 
бойынша 
әрекет ететін 
шаралар 
қабылдау 
*Барлық 
маңызды 
мәселелер 
бойынша 
ақпаратты дер 
кезінде және 
дұрыс ашуды 
төмендегі-
лерді 
қосып 
қамтамасыз 
ету: 
*Қаржы 
жағдайы; 
*әрекет 
нәтижесі; 
*азаматтар 
құқығы; 
*мемлекетті 
басқару 
*Халықаралық 
келісімдер 
мен 
шарттар 
бойынша 
азаматтар мен ынта 
білдіруші тұлғалардың 
заңдық 
құқықтарын 
тану
*Еліміздің 
экономикалық 
және 
қаржылық сәттілігінің 
ұлғаюуы, депутаттар 
сайлауы мен еліміздің 
экономикалық 
тұрақтылығында, 
үкіметтегі 
тағайындаулар 
мәселелерінде, ынта 
білдіруші тұлғалармен 
(оның 
ішінде 
азаматтармен) 
және 
мемлекет арасындағы 
ынтымақтастықты 
қолдау 
Әрине, 
азаматтардың 
жоғарыда 
келтірілген 
принциптер 
қамтамасыздандырылған мемлекетте өмір сүргісі келетіндігі сөзсіз.
Қазақстанда осындай корпоративтік басқару принциптері сияқты 
көзқарастар мемлекеттік басқаруда да енгізілуі үшін көп нәрсе жасалуда. 
Оның мысалы «электрондық үкімет» болып табылады, оның идеясы тұрақты 
дамуда. Көптеген жоғары деңгейдегі, мемлекеттік шенеуніктер, олардың 
қатарында, Премьер-министрде бар, өздерінің сайттары мен блогтарын 
ұйымдастырған. 
Бүгінгі күні корпоративтік басқару туралы сөз мемлекетті басқару деген 
контексінде неліктен маңызды?
Кеңестік дәуірден кейінгі кеңістіктегі елдер өтпелі кезеңде тұр. Бұл тек 
экономикаға ғана қатысты емес, бұл басқарудың тоталитарлық әдісінен 
демократиялық әдісіне өтуі. 
Кеңестер Одағы және АҚ өзінің түрі бойынша нағыз демократиялық деп 
айтуға болады. Тек түрі ғана. Кеңестер Одағында, ал көптеген АҚ
сайлаушылар (акционерлер) мен Жоғарғы кеңес (Директорлар Кеңесі) және 
277 

Министрлер Кабинеті (атқарушы органдар) арасындағы қарым-қатынастарда 
үстемдік танытуда. Сондықтан да халықты олардың еркіне көп нәрсе 
байланысты емес екеніне үйретті. Халық сол себептен де, көптеген 
миноритарлық акционерлердің акционерлер жиналысына қатысуға 
асықпайтыны сияқты, көбіне сайлауға да асықпайды. Бұл психологиялық-
әлеуметтік аспекті. Егер азаматтар демократиялық басқаруды түрі бойынша 
емес, мағынасына қарай талап етуге дайын болмаса, онда биліктің де 
демократиялық әдістерді түрі бойынша емес, мағынасы бойынша басқаруға 
ынтасы болмайды. Ал еліміздің көптеген азаматтары үшін билікке ықпал ету 
мүмкіндігі алыстағы абстрактылы және мүмкін емес нәрсе әбден болуы 
мүмкін. 
Олардың жеке «қалталарына» қатысты басқа жағдай екендігі түсінікті. 
Мұның өзі болса, нақты іс әл-ауқаты тікелей компания қызметінің нәтижесіне 
байланысты және оларды инвестициялаған азаматтарда осы компанияларды 
басқаруға ықпал етуге және түрі бойынша емес мағынасы бойынша 
корпоративтік басқаруды енгізуге қол жеткізу туралы ынтасының шұғыл 
пайда болуы мүмкін. 
АҚ органына ықпал етуді үйренген акционерлер өзіне қатысты 
демократия принциптерін пайдалануға қол жеткізуді де үйренеді. Келесі 
жолғы табиғи қадам билік органдарының нақты тәртібін өзгертуге 
бағытталған әрекеті мен ынта және елімізді басқаруда басқарудың 
демократиялық принциптерін әрі жетілдіруге бағыттау болып табылады. 
Сөйтіп, акционерлік қоғамдағы корпоративті басқару принциптерін 
енгізу және дамыту акционерлер үшін мемлекеттік демократия мектебі болуы 
мүмкін және болады да. 

жүктеу/скачать 2.37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: