Лайпанов б. А

ТАРЗАН

Къара итибиз Тарзан къалгъанды Кок-Сайда.

Аллай шохум джокъду мени Къарачайда.

Кесими чалманнга сынджыр бла тагъыб,

Кюрешеме аны эниклеб, чабыб.
Ким биледи – ол да мени эшите болур,

Ол да бери айланыб, хахай эте болур.

Бизни бла бирге келсе эди Тарзан –

Мында анга ичирлигем нарзан.

Аныча «хап-хуп» этеме хар кюнде.

Кетермез ючюн а аны чыртда эсимден,

Тарзан деб, атагъанма кесиме.

Бир кере, юйде къонакъла болгъанларындан да хапарым болмай, бурун тюбюме бир затла мурулдай, эшикден юйге чабыб кирдим.

«Неле, неле дейсе, джангыдан бир айт»,- деб къысдыла мени. Башха сабийле бла ойнагъаныбызны юсюнден ушаш сёзлени бир-бирине тагъыб, хапарладым:
Чабдым ары, чабдым бери,

Мени озмад джангыз бири,

Барысындан болдум тири.
Атам чамланнган огъуна этди: «Сёлешген адети былайды муну. Бизге къысха джууукъ джетген, Къалай улу Аппа деб, бир гыр-гыр болгъанды. Аныча къуубаш болуб кетеди деб къоркъама». Сора меннге айланыб: «сёзлени бир-бирине тагъыб айланма да, къалгъан сабийлеча тюз сёлеше тур» деб урушду.

Солагъайны онг къолу бла джазаргъа юретгенча, мени да къалгъанлача сёлеширге алай юрете эдиле – бир къыджыраб, бир хыликке этиб, къуру да айтыб, эслетиб. Школда да сабийле кюле башлагъанларында, мен назмулаб сёлешиуню къойдум, алай а ичимден ол халда сёлешиуюм тохтамады. Уллу къарнашым эс табдырды – «Сен назмуларынгы къагъытха джаза тур. Джаратсала, китаб этиб да чыгъарырла. Алай эте, поэт болуб да кетерсе...». Мени соруулу къарагъанымы кёргенинде, «бир-бирине тагъылгъан ушаш сёзлеге – назму, алай джазгъаннга да – поэт дейдиле» деб, мен ангылар тилде айтды. Ёзге, керти назму не болгъанын, аны да джорукълары болгъанын меннге ангылатыргъа адам джокъ эди. Ол затдан меннге бираз болушлукъ эталлыкъ адам – эм тамада къарнашым – элден эртде огъуна кетгени себебли, биягъы мен кесиме таяныб къалдым, алай а сагъышларымы дефтерге тюшюрюучю болдум.

Школгъа джюрюб тебрегинчи заманымдан эм биринчи эсимде тургъан – 1957 джыл май айда Азиядан къайытыб келиб, вагонладан къотарылгъаныбызды. Алайда тамадала-къуллукъчула келиб халкъ бла не сёлешгенлери экиджыллыкъ сабийни эсинде къалай сакъланады? Огъесе, абаданыракъ болгъандан сора эшитгенлерим, ол заманда эшитгенчамы кёрюнедиле? Алай огъуна болур.

- Энди ёргелеге барыб айланмай, тёбенледе орналсагъыз – джашауугъузгъа алай иги болур. Ата-бабала «тауну сайла да, тюзню ал» деб, билмей айтхан болмазла.

- Да тюзде къаллыкъ болсакъ, Азиядан нек къайыта эдик да? Тюшюбюзде да эллерибизни кёрюб тургъанбыз. Огъай, кетген джерибизге къайытмай, Пашинскени тёгерегинде орналлыгъыбыз джокъду.

«Тёбенледе орналыу» сёз нек къозгъалгъанын артда ангылагъанма. Аны юсюнден китабны арлагъында толуракъ хапар айтыр акъылым барды. Былайда уа, сёзню бир джанына иймей, туугъан элибизге джыйылгъаныбыздан башлайма хапарны.

Тёбен элде оюлмай, кюйдюрюлмей тургъан джангыз анамы къарнашыны юйю эди. Анда джашагъан хоншу халкъладан бир юйдеги, юйден чыгъаргъа унамады.

- Мен бу юйню сатыб алгъанма. Сиз да сатыгъыз да алыгъыз менден, юйден чыгъарымы излей эсегиз,- деб, тохтады юйюрню тамадасы.

- Юйюмде джашаб, тёгерекде юйлени да отун этиб, кюйдюрюб, дагъыда юйюмю мени кесиме сатаргъамы излейсе,- деди ана къарнашым. - Бизни келлигибизни сеничаланы барына айтхандыла, сенден къалгъанла юйлени да бошатыб былайладан думп болгъандыла, сен а, менден – юйню иесинден ачха даулайса.

- Муну неси бла сёлеше турасыз, - деб, дженгиллиги бла белгили атам, джумдуругъу бла къулакъ джанына уруб, тёнгеретди. Табсыз ургъан болур эди, ол эс джыялмай кёб турду.

- Ёлтюрюб къойдунг дейме. Алайсыз да атыбыз бандитди. Энтда ызыбызгъа Азиягъа ашырыб ийселе, не этерикбиз,- деб, тиширыула къайгъылы болдула.

Дауур-хахай бираздан сорушду. Ана къарнашым, юйюн сатыб алыб, барыбыз да ары сугъулдукъ. Элни ичинде мындан сора адам кирирча юй къалмагъан эди – бары кюйдюрюлюб, чачылыб, ташылыб... Эллерибиз не болумда тургъанларына, бизге да къалай тюбегенлерине бу да бир юлгю. Бизге, Сталинни ибилис джоругъу азаб чекдирген халкъгъача тюл, этген аманлыгъы ючюн тутулуб кетиб, 14 джылны хаписде-тюрмеде туруб, энди башына бош болгъан тутмакъгъача къарай эдиле. Аны ючюн эди халкъ джуртунда да кёб терсликге джолукъгъаны. Алай болса да, «къош да бара-бара тюзеледи» деб, адамла, гузаба, джангур тюбюнде къалмазча, мекям ишлей башладыла.

Къараб-къарагъынчы биз да сюедик бир саламбаш юйчюк. Тёгереги чалман, башы къамиш. Сюедик десем да, сюегенле уллула, мен а – хатагъа хайыр бир сабий, эки джылдан джангы атлагъан. Юйден узакъ болмай, ичи суудан толу, топрагъы алыннган бир терен чунгур бар эди. Бара барыб ары тёнгерейме да, батама да кетеме. Мени кёрген, мени къайгъылы киши джокъ. Ана къарнашымы юй бийчеси – барыбыз да анга келин деучен эдик – топракъ кёлню башында бёркчюгюмю эслеб, хахай этиб, къармаб башлайды. Къалгъанла да басыныб, мени эрлай табыб, тышына атадыла. Иш тохтайды. Кими кёкрегимден басыб, кими башы тюбюме айландырыб, хар ким кёрген, эшитген амалын этиб кюрешеди. Эм ахырында чачайыб, солуууму алыб, джылай тебрегенимде, адамла кёллерин басыб, иш къайгъылы боладыла. Къайсы эсе да, «джылагъанны къой да, келиннге «сау бол» де. Ол болмаса, кёклеге учуб кетерге башлагъан эдинг» дейди. Алай бла, джуртха къайытхандан сора, ол дуниягъа кетерге аз къалама.

Не да болсун, къысха заманны ичинде бир джер юй бла, мал джыяргъа да бир бау хазыр болду. Ата-ана, дагъыда алты сабий, ол джер юйге джарашдыкъ, Азиядан келтирген къара ийнегибизни да ол баугъа джыйдыкъ. Анам да джюн устуккуну джаугъа, петегеннге эсе да, тийириб, тютюн этдире къабындырды – джылан зат дегенча заранлы затланы тыяр ючюн. «Энди мында бираз чыдасакъ, керти юй да ишлербиз» деб, рахатландыкъ.

Къралдан бир тукъум бир болушлукъ джокъ эди. Джангыз, «быланы боюнсхагъа юретигиз да, хайырландырыгъыз. Джылны аягъында ызына къайтарырсыз. Былагъа бир джукъ болгъаны болса, тёлеулюк боллукъсуз. Аны да билиб къалыгъыз» деб, эки эмилик ууаныкны берген эдиле. Атам аланы джегилирге юретиб, ала бла сабан да сюре, отун да ташый турдукъ. Артда ызларына къайтарыргъа керек болгъанында, барыбыз да юреннген эки огъурлу хайуандан, кёзюбюз къарай, айырылгъан эдик.

Эки-юч джылдан, эл элге ушай, хар не орнун таба башлады. Школ да аллында тёртджыллыкъ, ызы бла джетиджыллыкъ эм ахырында онджыллыкъ болду. Сохталаны саны 400-ге джууукълаша эди. Ол заманда кимни эсине келлик эди – арадан 40 джыл да кетгинчи, биринчи классха барыргъа элде сабий табылмай къалыр деб. Эл ол болумгъа къалай джетгенин китабны арлагъында джазама. Бизникиле бла тенглешдирир ючюн, мында, тыш къралда, элчиле къалай джашагъанларындан бир кесек хапар айтайым....