Лайпанов б. А

ЭЛИБ–ЭЛ–СЕН

Къарачайгъа сагъыш эте, тыш къраллада джазылгъан китабды бу. Тау намысха, бизни тёрелеге не Гъарбны, не Шаркъны хауасы келишмегени туудургъанды бу китабны. Халкъыбыз кесин эслеб, кесин сакълар джанындан кюрешмесе, кърал чекле ачыкъ дунияда, тышындан къуюлгъан кир ырхы бизге кёб къыйынлыкъ салыргъа боллукъду. Артыкъсыз да, акъылы тохташмагъан, акъыл-балыкъ болмагъан джаш тёлюге къоркъуулуду ол. Адам, кёре турса, неге да юреннгенча болуб къалады. Муслиман халкъгъа аракъыдан харам не болур? Биз а анга юрениб, андан джийиргене да билмейбиз энди. Кесибизни эсгермесек, хар не да алай бола барлыкъды. Къалай кийинебиз, къалай сёлешебиз, кесибизни къалай джюрютебиз? Кимге, неге ушай барабыз? Къара кючле дуниядан муслиманлыкъны къурутур ючюн – сёз бла да, сауут-саба бла да, ичкини, хаулеликни джайыб да, не тюрлю лагъымла бла да къазауат этиб кюрешедиле. Ол къара кючлеге, ол кир ырхыгъа къадама буруу – адамны ийманы-диниди, тилиди, адети-тёресиди. Ол къара кючле аны ючюн кюрешедиле халкъыбызны динин, тилин, адетин-тёресин да унутдурургъа, миллет ангысын, тарих эсин да тунчукъдурургъа. Алай а, ол затны ангылай эсек – кесибизни хорлатмазбыз.

Джазгъан затыбызны басмаларча ана тилибизде журнал-дерги джокъду. Аны ючюн салама бу китабха да прозамдан юзюклени. «Элиб-Эл-Сен» китабым къачан чыгъар басмадан – билмейме. Ёзге, окъуучуну эсинде къалыр да, тюбеген джеринде сансыз этмез деб, алгъадан шагъырей этгенлигимди.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал
«Шериятда уят джокъ,

Адабиятда да – алай».

«Мен тыш къралгъа келиб джарашханлы талай джыл болады. Джуртумдан, халкъымдан нек айырылыргъа тюшгенин артхаракъ айтырма – аны хапары узунду. Бусагъатчыкъда уа, кёзюме къуджур кёрюннген затладан айтыргъа излейме. Тюзю, меннге мында, джазыучугъача, бек иги тюбегендиле. Джашауум-ашауум аман тюлдю, эм уллу къууанчым а – джазаргъа таблыгъым барды: компьютери, телефону да болгъан иш джер бергендиле. Кесиме да кёз-къулакъ бола турургъа бу джергили Кристиан деб бир джазыучугъа буюргъандыла. Ол орус, тюрк тиллеге да уста болгъаны себебли, тылмач керекли этмейди мени. Кёб даулашыучанбыз. Алай нек болгъанын ангылагъан къыйын тюлдю: мен дуниягъа муслиман кёзден къарайма, муслиман джорукъла бла, шериат бла джашамасам да.

Иш джериме «Мерседес» маркалы автобус бла джюрюйме. Эресейде, шахар ичинде быллай автобусла джюрюб кёрмегенме. Ёзге, мени кёзюме тюйрелген – автобусну ичинде баргъан джаш тёлюдю. Джашланы, къызланы да къулакълары, бурунлары, эринлери тюрлю-тюрлю сыргъаладан толуду. Эм къуджуру уа – аланы кийиннгенлериди: кёнчеклери энгишге салыныб, джалан къуйрукъ башлары кёрюне. Бизде алагъа ат бир-эки сёз бла берлигелле: кётачыкъла, халахостала. Зыбыр айтылса да, кертиси алайды. Алай кийиннген, алай джюрюген былайда модады. Автобусда уа, кеслери бир оруннга олтуруб, чурукълу аякъларын да башха оруннга салыб, джюрюгенлери алайды. Дагъыда бир эслеген затым: ауузлары ашарыкъдан айырылмайды. Суу ичгенлерин а къой да къой: суудан толу шышасыз джолгъа чыгъа болмазла. 16-17 джыл болгъан къызчыкъла, тал чыбыкъладан эсе, тёгерек гебенлеге ушайдыла. Олтурсала – джюз тюрлю къынгыр болурла, джюрюселе – санлары бир-бирин тутмагъанча. Быланы джашагъан юйлеринде, окъугъан джерлеринде неге юретелле экен? Къартлары уа – къатангы, юслерине-башларына сакъ, кеслерин таб тутхан адамладыла. Джаш тёлю, не эсе да, алагъа ушамайды. Джаш тёлюге «азыракъ ашагъыз, кёбюрек къымылдагъыз, табыракъ кийинигиз, кесигизни таб джюрютюгюз» деген да джокъду. Бу затланы Кристианнга айтыб да кёргенме.

- Бизде демократияды. Хар ким сюйгенича джашайды,- деб къойгъан болмаса, къулакъгъа да алмайды.

- Да бу къаллай демократияды – тонгузну тепсиге къойсанг, аякъларын тепсиге салыр дегенлей, джаш адамла тапчаннга таяныб, аякъларын да тепсиге салыб, къолларында да бирер сыра къалай... неге ушагъан затды бу?

- Къой, сен мында муслиман джорукъну не да тау адетлени излеме. Былайы башха кърал, башха джурт болгъанын эсле да, кёлюнгю бас. Европа былайыракъ болуб бошагъанды. Сизге да джетерикди бу къыйынлыкъ. Москваны уа бизден башхалыгъы болмаз. Охо да, энтда сёлеширбиз аны юсюнден. Тамбла тойгъа барлыгъыбызны унутма. Юч сагъатда, къонакъ юйню аллында тюбеширбиз.

Кетди Кристиан. Мен да ишим таба бурулдум.

Экинчи кюн Кристианны тенгини юйленнген къууанчына бардыкъ. Эки джанындан да джууукъла басыныб, адам кёб, тебсиле хантдан ууала... Юйню тёрюнде джыллары 35-ни тёгерегинде эки адам. Къонакъла хахайны басханы сайын, бир-бирин уппа-чуппа эте.

- Къарайма да келинни кёрмейме,- дедим Кристианнга.

- Келин сол джанында олтургъанды,- деб, джууаб къайтарды Кристиан.

- Къалай? Эркишини эркиши бламы юйлендиресиз? Къусдурасыз.

- Айтсам, келлик тюл эдинг да аны ючюн айтмагъанем.

- Тейри бу уа бир джукъгъа келишмеген сыйсызлыкъды.

- Нисан шохум, сен джазыучуча къара, къачан болса да бу тойну юсюнден да джазарса. Ёзге, сен былай джийиргенир зат кёрмейме. Айны аягъында бир муслиман къралгъа учаргъа экибизге да учакъгъа билетле алыб турама. Анда мындан къуджур затланы кёрюб къояргъа да болурса.

Былайда олтуруб турургъа кёлюм бармагъаны себебли, кечгинлик тилеб, чыгъыб кетдим. Демократияларына, кеслерине да джолда аман табханымы къуя барама. Туудукълары не халгъа джетиб тургъанларын сезе эселе, дунияны къалтыратыб тургъан викинглени къабырлары эки джарыла болур. Алай а, бир талай къанауну кёрюб, бютеу халкъгъа къара джакъмайым. Иги затларын кёрюрге кюрешейим.

Мен кесим адам эсем, къыйын кюнюмде меннге болушхан къралны табанламайым, табаламайым. Халкъла башха тюрлюча, адамла да башха тюрлюдюле. Кристиан чынты мени кёзюмю ачаргъа кюрешди, алай а мени кёлюмю булгъагъан къууанч меннге керек тюлдю. Тойгъа джарашмагъан тойдан чыгъаргъа керекди да – чыкъдым, кетдим.

- Сабийле къайда да, кеслери къалсала, терсине айланыб башлаучандыла,- дедим.

- Огъай, аланы джыллары 15-ден, 16-дан энгишге тюлдю. Муслиманлыкъны къыйынлыгъы буду. Европадача, биздеча, къызла бла эркин айланырча болсала, была эшек къайгъылы боллукъ тюл эдиле.

- Кёлюнг бла айта эсенг, джангыласа. Сабийле эшекге чынгмасынла да, къызчыкълагъа чынгасынла деу – ол бир масхабха келишмеген затды. Экисин да этдирмезге керекди. Папа римский «сабийлени джоясыз» деб бабаслагъа урушханын эшитгенмисиз? Къыйынлыкъ ислам не христиан динде тюлдю, къыйынлыкъ динни бузгъанладады, дин айтханча джашамаудады. Аны себебли гюнах этерге чырмау болады деб, динни терслерге джарамаз. Ма былай сенича сагъыш этгенлери ючюн, христиан дунияны къаны, саны да таркъая барады, муслиман дуния уа бегий, онглу бола барады.

Бир-бирибизни дженгалмазыбызны ангылаб, сериуюн болдукъ. Кертиси бла да, Гъарб бла Шаркъ дуниягъа ёмюрде да бир кёзден къараяллыкъ болмазла.
* * *
Шимал тенгизни джагъасында сюеледи джангыз адам. Аны аты Нисанды, миллетлиги – таулуду, бусагъатда тургъан джери Скандинавияды. Джангызды десек да, тёгереги тенгиз чыпчыкъладан толуду. Ол алагъа аш береди – ётмекни ууакъ-ууакъ этиб, атады. Къанатлыла, гырджын бурхуланы джерге тюшерге да къоймай, хауада сермеб-сермеб къабадыла.

«Алагъа алай аш бериле турса, чабакъ тутханларын да къоюб, садакъагъа джарашыб къаллыкъ кёреме,- деб, кеси кеси бла сёлешеди Нисан. – Ёзге, бизни (адамланы) арасында да бардыла сизге ушагъанла. Алай а, тёрт саны сау адам, ишлерге, кюреширге эриниб, садакъагъа джарашыб къалса – анга Эркиши-Ёзден-Адам дерге боллукъмуду? Джазыучу-Назмучу-Джырчы дерге уа боллукъмуду анга? Къара, дагъыда айта билгенлерине: «кимни арбасына минсенг, аны джырын джырла». Аны джырын джырларынгы биле тургъанлай, нек минесе да биреуню арбасына? Кесинги атынгы, арбангы къура. Кючюнг, болумунг джетмеймиди алай этерге? Сора джаяу бар. Джаяу баргъан сыйсызлыкъ тюлдю. Сыйсызлыкъ, акъылсызлыкъ – адамлыгъын, ёзденлигин, фахмусун аякъ тюбге атыб, башханы арбасына, арбазына джарашыуду, анга къул болууду. Алай этсенг, сюек ючюн бойнундан тагъылгъан итден башхалыгъынг бармыды? Хайда, джала иенги чурукъларын, хайда, юр, чаб ол юсдюргенлеге...».

Нисан къызгъандан къыза барлыкъ болур эди, арлакъда – талай къычырымда – тенгиз джагъада къаралдыгъа чабыб келген адамланы эслемесе. Алайгъа келгенинде, хапарлада эшите туруучусун кёзю бла кёрдю – мазаллы балыкъ башын джагъагъа атыб тура эди. «Къуджур заманла. Балыкъгъа башын джагъагъа атдыргъан не болур? Былтыр сеннге башынгы тенгизге атдыргъан а не эди? Айталмагъанлыкъгъа, балыкъны да болур аллай бир чуруму.

Былтыр а не болгъан эди? Бир зат да. Кимни да бола болур джанындан, джашаудан тойгъан бир кёзюую. Ишим, кюрешим, бютеу джашауум бютюн магъанасыз кёрюнюб, дуниядан думп болургъа излегенем. Ёлюгюмю да киши табмазча. Джангыз, юйде сабий бла анасы къыйналмаз ючюн, бир къагъытчыкъ джазыб, тебсиде къойгъанем: «Сау-эсенме. Мени излемегиз. Джумушларымы тындырсам, къайытырыкъма. Бир джылданмы, он джылданмы – билмейме. Къайгъылы болмагъыз. Нисан».

Джагъада ким эсе да атыб кетген бир эски къайыкъны суугъа тебериб, секириб юсюне миниб, къалакъланы къызыудан къызыу тарта тебредим. Джагъала танылмай тебрегинчи бир барыб, тёгерекге къарадым. Кесимден сора джан-джаныуар джокъ эди. Таукеллигим кетиб къалмасын деб, къайыкъдан да суугъа чынгаб, къайытыргъа излесем да, кючюм джетиб къайыталмазча, къарыуум тыннгынчы бир узакълыкъгъа джюздюм. Не эслеб къарадым эсе да, къайыкъны кёрмедим. «Хы, заман болду» деб, баш тёбениме айланыб, суугъа секириб, кёмюлалгъанымча бир кёмюлдюм.

Суудан чачайгъаным, тунчугъа башлагъаным эсимдеди. Андан арысы уа – тубанда... Алай а, бир-бирде, мени суудан ёрге теберген бир зат болгъан болурму эди деб, келеди кёлюме. Таб, теберген бла къалмай, сууну башында тутханды мени. Ансы, мени аскер кемеден эслеб, къутхаргъынчы, мен ёлмей къалай турдум? Айтыуларына кёре, ол кюн алайыракълада адам къутхарыргъа юренннген юнюсбалыкъланы (дельфинлени) сынай тургъандыла. Далгъычла (водолазла) да болгъандыла сууда. Балыкъ, адам къутхаргъан эсе да, къутхаргъандыла мени. Къалай-алай болгъан эсе да, сау-эсен къалгъанма.

Башын суугъа атыб, сау къалгъан бир адам, башын джагъагъа атхан балыкъгъа къараб турама. Къарагъан бла къалмай, болушургъа да кюрешеме – суу таба теберирге кюрешебиз аны. Ёзге быллай пелиуанны орнундан тебдирген къыйынды. Техника келтириб, тюрлю-тюрлю мадарла этиб, кемеге салыб, тенгизни теренине алыб кетедиле. Сау-эсен джаша, балыкъ. Ёлюрге заман табарыкъса. Кеси да келликди ол. Джашаргъа кюреш. Джашаудан иги не барды? Балыкъгъамы айтама бу сёзлени, кесимеми айтама?

Эслеб къарасам, адамла чачылыб, биягъы кесим сюелеме джагъада. Тенгизден сууукъ хауа урады, алай а юсюмде къышхы тонум сууукъну джибермейди. Арлакъда, кёкенлени арасында табджан болуучусун эсгериб, алай ары атлайма. Ёзге табджанда бир къарадура джаш бир акъ къызны тобукъларын олтуртуб тургъанын кёреме да, эслемегенча этиб, ёргерекде башха бош табджаннга джанлайма.

Тенгиз шууулдайды. Акъджал толкъунларын, бирде джанлыдан юркген джылкъыгъа ушатама, бирде уа джылкъыны ызындан сюрген джыйын джанлыгъа. Кесими да, бирде ёлюмден къачыб айланнган, бирде уа ёлюмню сюрюб айланнган хаджиретге ушатама. Эшта, артда мени джашаууму юсюнден башхала бирер таурух къурашдыргъандан эсе, кесим къошмай-къоратмай, тюзюча джазыб къойгъаным иги болур. Тюзюн джазгъандан къыйын зат болмаз. Алай а, «шериатда уят джокъ» дейдиле, адабиятда да,- деб къошама. Кесим билген, кесим эскерген джашауум былайды.
БИРИНЧИ БАШЫ
Мен, халкъыбыз сюргюнден Ата джуртуна къайытыргъа эки джыл къалыб, Къыргъызстанны Кок-Сай элинде нисан (апрель) айны онекисинде туугъанма. Совхоз бачхада. Сабий табары джетиб тургъан тиширыуну къоймай сабан ишге сюрген эселе, Кавказдан 1943 джыл кёчюрюлген-сюрюлген къарачай халкъны 1957 джыл да башына къаллай бир эркинлиги болгъанын ангыларгъа боллукъду. Алай а, бир къауум къарачайлы джуртуна къайыта келиб, дагъыда ызына Азиягъа кетиб къалгъан эсе, эшта, къарачайлылагъа Ата джуртларында да къууандырырча тюбемегенлери, ала къыйналмай джашаб тебрерча таблыкъла къуралмагъанлары хакъды. Ёзге, 14 джылны джуртуна термилиб тургъан халкъны асламы, «Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» деб, джуртха къайытыб, джашауун джангыдан, сыфырдан башлагъанды.

Азияны эскералмайма. Гитче сагъатымда эсимде тургъан затла, джылла бла мутхуз бола, бары унутулгъандыла. Джангыз, Тарзан атлы къара итибиз, не эсе да, эсимден кетмегенди. Школгъа джюрюб тебрегинчи заманымда огъуна, аны сагъына, назму маталлы быллай бир затла да джазгъан эдим: