Тақырыбы: Психологиялық теория және оның құрылымы

1. Теория – ғылыми білімнің жоғары формасы.

2. Ғылыми мәселе.

3. Ғылыми болжам;

1. 
   Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.
   
2. 
   Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование Спб.: Питер., 2001.
   
3. 
   Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике. Спб.: Питер. Ком., 1999.
   
4. 
   Годфруа Дж. Что такое психология, в 2-х томах. М., 2001.
   
5. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие. Спб.: Питер, 2007.
   
6. 
   Налимов В.В. Теория эксперимента. М., 2002.
   

1. 
   Бурлачук Л.Ф., Савченко Е.П.Психодиагностика Киев, 1995.
   
2. 
   Норакидзе В.Г. Методы исследования характера личности. Тбил. 1975.
   

Теория іштей білімнің қарама – қайшылықты жүйесі болып табылады. Теория эксперименттері бір – бірімен байланысты болып келеді. Оның мазмұны белгілі бір ережелер бойынша шығарылады. Теория ғылыми білімнің жоғарғы формасы болып табылады.

Теория мен шындықтың өзара байланыстылығы оның теориялық шындықты жүзеге асыруда және алдын-ала ұсынысын жоспарлауда көрінеді.

Кэмпбелл эксперименттің сенімділігін сипаттайтын тағы бір ұғым енгізді. Бұл конструктивті сенімділік деп аталады.

Конструктивті сенімділіктің қатынасы: теория – эксперимент – интерпретация – шындық.

Кэмпбеллдің айтуы бойынша дұрыс эксперимент мыныдлай болуы қажет:

1. 
   зерттеуге ұсынылатын себеп – салдардың уақытша бірізділігі болуы қажет;
   
2. 
   соңғы себеп және өзара байланыс эффектісі көрсетілуі қажет;
   
3. 
   эксперименттік эффект болып табылатын қосымша өзгерістердің әсерін ашып тастау қажет;
   
4. 
   жоғарыдағыға байланысты түсіндіретін теориялық конструкция туралы гипотезаны ашып көрсету.
   

Бір қалыпты, өзгеріссіз жағдайға бейімделген адамда мәселе туындайды. Тек адамның белсенділігі, өзгермелігі, ауыспалылығы, ішкі жан дүниесінің құбылмалылығы мәселені туындатады. Ғылыми мәселелер тұрмыстық мәселелерге қарағанда нақты ғылыми саладағы терминдердің негізінде қалыптасады. Мысалы, “Күн неге жарқырайды” десек, бұл сұрақ мәселе емес. Адамдардың жеке басындағы қасиеттердің бірі агрессивтілік – генетикалық белгілер өзгешелігі ме, жоқ әлде жанұя тәрбие әсеріне байланысты ма? десек бұл мәселе сұрақ емес. Мұндай мәселе психология терминдерінің жинақталу негізінде көрініп тұр және бұл нақты зерттеу әдістері арқылы шешіледі.

Мәселенің қойылуы болжамды тұжырымдаудан тұрады. Ғылымда мәселенің болуы шындықты түсіндіру және сипаттау үшін мәліметтің жетіспеуінен туындайды.

Сонымен, мәселенің туындауы үш кезеңнен тұрады:

1. 
   ғылыми білімде шындық туралы жетіспеушіліктің көрінуі;
   
2. 
   қарапайым тіл деңгейінен мәселені сипаттау;
   
3. 
   ғылыми пәндер терминінде мәселелерді тұжырымдау.
   

Ғылыми мәселе зерттеушінің табиғатқа қоятын риторикалық сұрағы, бірақ оған өзі жауап беруі тиіс.

В.Н.Дружинин еңбектерінде ғылыми мәселелерді былайша топтастырады:

1. 
   шындықтағы мәселелер;
   
2. 
   мәнді болып көрінетін жалған мәселелер;
   
3. 
   шешімі жоқ мәселелер.
   

Р.С. Немов ғылыми мәселелерді педагогикалық тұрғыда ала отырып, эксперименттік педагогикалық психологиялық мәселелерді былайша топтастырады:

1. 
   баланың және ересектердің психологиялық дамуын жеделдету мәселелері;
   
2. 
   жас ерекшелік даму дағдыларын анықтау және жеңу мәселелері;
   
3. 
   дамудағы сензитивтік кезеңді диагностикалау және басқару мәселелері;
   
4. 
   баланың психологиялық дамуындағы мүмкіндіктері мен перспективаларына сәйкес оқу мазмұнын таңдау мәселелері;
   
5. 
   оқытудың әдістері мен құралдарының психологиялық мағынада дамытушылыққа айналдыру, яғни адамның танымын жеке бастық өзара жеке бастық дамуының деңгейін жоғарылату мәселелері;
   
6. 
   оқытушылар мен тәрбиешілердің кәсіби психологиялық дайындығы мен мамандықты жетілдіру мәселелері.
   

Ғылым методололгиясында эксперименталды бақылауға жататын теоретикалық болжамдар және эмпирикалық жорамал ретіндегі болжамдар бар. Теоретикалық болжамдар теориядағы ішкі қарама-қайшылықтарды жоюға немесе эксперименталды нәтижелер мен теориядағы келіспеушіліктерді жеңу үшін ұсынылады және теориялық білімдерді жетілдіру құралы болып табылады.

Көпшілікті эксперименталды зерттеу әдісі, мәселерін шешу үшін ұсынылатын болжамның екінші типі – жорамал қызықтырады. Бұл теорияға міндетті түрде сүйенбейтін эксперименталды болжам. Оларды пайда болуына байланысты үш типтегі болжамдарға бөлуге болады. Бірінші типтегі болжамдар шындық модельі мен теорияға негізделеді және осы теориялар мен модельдер нәтижелерінің болжамдарын көрсетеді. Олар нақты теориялар мен модельдер нәтижелерін тексеру қызметін атқарады. Екінші тип – қандайда бір теориялар, заңдылықтарды, теорияға негізделмеген Фейерабендтің “барлығы тура келеді” принципі бойынша тұжырымдалмаған, алдын-ала табылған заңдылықтар немесе жалғандығын білдіру үшін ұсынылатын ғылыми эксперименталды болжамдар. Үшінші тип – қандайда бір теория, модельге қатыссыз, нақты жағдай үшін тұжырымдауға ұсынылатын эмпирикалық гипотезалар.
6 – лекция

Тақырыбы: Жалпы ғылымдық зерттеу әдістері.

Жоспары:

1. 
   Теоретиклық және эмпирикалық зерттеу әдістері
   

2. 
   Молдельдеу;
   

1. 
   Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.
   
2. 
   Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование Спб.: Питер., 2001.
   
3. 
   Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике. Спб.: Питер. Ком., 1999.
   
4. 
   Годфруа Дж. Что такое психология, в 2-х томах. М., 2001.
   
5. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие. Спб.: Питер, 2007.
   
6. 
   Налимов В.В. Теория эксперимента. М., 2002.
   

7. 
   Бурлачук Л.Ф., Савченко Е.П.Психодиагностика Киев, 1995.
   
8. 
   Норакидзе В.Г. Методы исследования характера личности. Тбил. 1975.
   

Жаңашыл ғылымның барлық әдістері теоретикалық және эмпирикалық болып бөлінеді. Өзіндік ерекшелігі бар модельдеу әдісін дербес ретінде бөлуге болады. Сонымен қатар, теоретикалық және эмпирикалық әдістерден басқа мәліметтердің өңдеуші интерпретациялық әдістер бар.

Теоретикалық зерттеулерді жүргізуге ғылым шындықтың өзімен аған емес, оның ойдағы репрезентациясы – ақыл-ой бейнесінде, формулада, кеңістікті-динамикалық модельде, схемада, табиғи тілдегі жазылымдарда т.б. көріністермен де жұмыс жасайды. Теориялық жұмыс “ақыл-оймен” жүргізіледі.

Эмпирикалық зерттеу теоретиккалық құрылымының дұрыстығын тексеру үшін жүргізіледі, ғалым оның белгілік – символикалық, кеңістікті – бейнелік аналогымен емес, объектінің өзімен өзара әрекеттестікте болады. Экспериментатор эмпирикалық мәліметтерді өңдей және интерпретациялай отырып, теоретик сияқты график, таблица, формулалармен жұмыс істейді, бірақ олармен өзара қатынас әрекеттің сыртқы жоспарындағы схемалар салу, компьютер көмегімен есептеулер жүргізу арқылы өтеді. Теоретикалық зерттеулерде “ақыл-ойдағы” эксперимент жүргізіледі, шындықтағы зерттеу объектісі (яғни, ақыл-ой бейнесі) әр түрлі жағдайларға (бұлда ойша) қойылуда логикалық ой жүгірту (пікір) негізінде оның мүмкін болған әрекеттері талданады.

Модельдеуді қолданушы зертеуші үшін, модель-объект аналогы. Модельдеу объектіге эксперименталды зерттеу жүргізу мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Ондай объектілерге эксперименталды зерттеуге қиын сирек жүйелер жатады немесе моральды түсінік бойынша эксперимент жүргізуге боламйды, мысалы, әлем, күндік жүйе, “Бұланды арал” ұлттық паркінің экожүйесі және адам медициналық және психофармокологиялық зерттеулер қатарының объектісі ретінде. Моделдеуде “физикалық” және “белгелік символикалық” деп те бөледі. Физикалық модель эксперименталды зерттеледі. “Белгілі - символикалық” модель азды – көпті күрделі компбтерлік программа түрінде жүзеге асырылады, ал оның әрекетін зерттеу теоретиктер ісі.

Жалпы ғылыми эмпирикалық әдістерге бақылау эксперимент, өлшеу жатады. Олардың зерттеушіге әкелетін мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін және жетіспеушіліктерін қарастыру керек. Бірінші әдіс – бақылау ғылымдар қатарында бірегей, сирек эмпирикалық әдіс. Классикалық бақылау ғылымы – астрономия болып табылады. Оның барлық жетістіктері әбден жетілген бақылау техникалары мен тығыз байланысты. Этологияда (жануарлар әрекеті жайлы ғылым) бақылау көмегімен табиғи жағдайдағы жануарлар белсенділігінен негізгі нәтижелер алынған. Бақылау, физика, химия, биология салаларында да ерекше мәнге ие. Бақылаумен шындықты зерттеуге идиографиялық деп аталатын тәсіл байланысты. Бұл тәсіл зерттеушілері оны ғылымсдағы сирек объектілерді, олардың әрекетін және тарихын зерттеуі мүмкін деп есептейді.

Идиографиялық тәсіл жеке құбылыстармен жағдайлардағы белгілер мен бақылауды талап етеді. Ол тарихи пәндерде кеңінен қолданылады, ал психологияда маңызды орынға ие. А.Р.Лурияның “Жоғары ес жайлы кішкене кітапша” немесе З.Фрейдтің “Леонардо да Винчи” монографиясы сияқты зерттеу жұмыстарын еске алуға болады.

Идиографиялық тәсілге, дамудың жалпы заңдылықтарын, объектілердің болмысы мен өзара әрекеттесуін айқындаушы зерттеу номотетикалық тәсіл қарама-қарсы тұрады.

Бақылау шындықты танудағы идиографиялық немесе номотетикалық тәсіл негізінде жүргізуге болатын әдіс болып табылады. Бақыфлау деп арнайы ұйымдастырылған, мақсатқа бағытталған сыналушы объектінің іс-әрекетін белгілі уақытта қадағалап қабылдауын айтамыз. Алынған бақылаудың нәтижесі объектінің әрекеті деп аталады.

Бақылаудың жүйелі және жүйелі емес түрлері ажыратылады. Жүйелі бақылау түрі - арнайы жоспар бойынша жүргізіледі. Зерттеуші сыналушының жүріс тұрысының зерттеу үшін уақыт белгілеп жүйелі түрде оның іс-әрекетін тіркеп отырады.

Жүйесіз бақылау кеңістікте, ұйымдастырылмаған жағдайда өткізіледі. Ол этнопсихологияда, әлеуметтік психологияда, даму психологияда кеңінен қолданылыста. Мұнда уақыт белгіленбейді. Қажет деген құбылысты зерттеуші тіркеуге алып отырады.

Сондай-ақ жалпы және таңдамалы бақылау түрлері болады. Жалпы бақылауда барлық бақылаушы қажетті деген іс-әрекеттер тіркелініп отырады. Ол таңдамалы бақылауда зерттеуші тек бір іс - әрекет түрін ғана бақылайды. Мысалы: агрессивтілік.

Бақылау белгілі бір құралдардың да көмегімен жүзеге асады. Мысалы: аудио-видио аппаратура т.б.

Егер сыналушы ол топпен таныс болса эфективтілік артады, объективті болады деп есептейді. Қатыса бақылауда негізгі мақсат айтылмайды, ол этикалық нормаға жатады.

Бақылау әдісі мынадай этаптардан тұрады:

1. 
   Бақылау пәні, заты анықталады және объект таңдалынады. (топ немесе жеке адам)
   
2. 
   Бақылау тәсілі таңдалынады.
   
3. 
   Бақылау жоспары жасалынады.
   
4. 
   Бақылауды нәтижесін өңдеу жолы таңдалады.
   
5. 
   Зерттеу нәтижесі жарияланады.
   

Бақылау әдісінің негізгі ерекшеліктері

• 
  бақылаушы объект пен бақылаушының тікелей байланысы, яғни зерттеуші сыналушыға әсер ете алмайды;
  
• 
  бақылаудың бір жақтылығы (эмоционалды түр беруі керек), яғни, субъективтілігі;
  
• 
  қайта бақылаудың қиындығы, яғни ол жағдайды қайта тудыра алмау;
  

Өлшеу табиғи да арнайы ұйымдастырылған жағдайда да жүргізіледі. өлшеудің эксперименттен айырмашылығы зерттеуші объектке әсер етуге тырыспайды, оның сипаттамасын “объективті” қалай болса солай тіркейді.

Бақылаудан айырмашылығы, өлшеу объекттің құралдық-жанама өзара әрекеті арқылы жүргізіледі және өлшеу инструменттеріндегі объекттің табиғи әрекеті модификацияланбайды, бірақ прибормен бақыланады және тіркеледі.

Адамдардың ғылыммен айналысу себебі не?

Оның себептері әр түрлі болуы мүмкін. Біріншіден дүниені тануға білімнің жетіспеушілігі. Оны ғалым немесе зерттеуші әр түрлі жолмен толықтырады. Ол кітап оқу, басқа адамдармен әңгімелесу, білім жолына түсу т.б. жолдар.

Танымдық қажеттілік кез келген адамды болады, бірақ кез келген адам ғылыммен айналыса бермейді. Көбінесе ғылыммен танымдық сферасын кеңейтуге жаңалық алуға қызығушылар айналысады.

В.М.Бехтерев кімде қандай нәрсе жетіспейтін болса адамдар соны жетілдіруге немесе алуға тырысады деген болатын. Ч.Дальтон түске соқырлық Дальтонизмді ашқан (қызыл мен жасылды ажырата алмау) болатын яғни ол өзі аурумен ауырған, З.Фрейд өзінің жақты адамдарының айтуына қарағанда сексуалды невротик болған. Екінші жағынан алып қарайтын болсақ Ф.Гальтон қабілеттілік мәселесімен айналысқан, өзі данышпан болған, ал интеллект мәселесімен айналысқан Н. Пиаженің интеллект деңгейі өте жоғары болған.

Психологиямен айналысушылар объективті және субъективті шындықты айыра білуі керек. Басқа адамның дүниетанымы психолог үшін жұмбақ болады. Ол адамдармен сөйлесу нәтижесінде және кері байланыс нәтижесінде оны таниды, мәселесін шешуге көмектеседі және жаңалық ашады.

Психологияда зерттеу жүргізу үшін көптеген әдістер қолданады. Олар бақылау және өзін - өзі бақылау, эксперимент табиғи, кеңістіктіктік және лабораториялық, психодиогностика әдіс, іс - әрекет нәтижелерін зерттеу әдісі. Бұл әдістер эмпирикалық әдістер тобына жатады.

Зерттеу әдістері қандай да бір әдіснамалық талаптарға сай болады. Ғылыми – психологиялық зерттеулерге қабылдайтын талаптар:

1. Құбылыстардың сыртқы көрінісі мен олардың ішкі табиғаты арасындағы толық сәйкестікті таба білу;

2. психикалық құбылыстарды зерттеуде психо- физикалогиялық принципті негізге алу шарт, бірақ физиологиялық білімдер мен факторларды көмекші құрал ретінде пайдалану керек.

3. Психологиялық зерттеулердің, негізінен, адам әрекетін әлеуметтік – тарихи талдау нәтижесіне арқа сүйеуі.

4. Психологиялық заңдылықтарды адамның психикасы, іс- әрекеті және оларды қозғаушы күштердің үздіксіз дамуы процесінде нақтылау.

Енді осы әдістерге тоқталып өтсек:

Эксперимент – нақты жағдайды есепке алып, зерттейтін ғылыми тәжірибе жүргізу жағдайларына қарай эсперимент табиғи, лабараториялық, кеңістіктік деп бөлінеді.

Эксперимент басқа зерттеу әдістерімен салыстырғанда толық нәтиже береді.

Іс - әрекет нәтижесін талдау әдістемесі белгілі бір тұлғаның жазба, бақылау және гафикалық жұмыстары, суреттері жазба дәптерлері, күнделіктері, баяндамалары басқа да еңбектерін зерттеу жұмыстарының нәтижесінде қорытындыланады. Бұл зерттеу сыналушының өзі болмаған жағдайда немесе ол туралы мәлімет қажет болғанда жүргізіледі.

Биографиялық әдіс сыналушының өзі болмағанда немесе қатыса алмағанда жүргізіледі. Оны сыналушы өзі жазуы мүмкін немесе оны білетін адамдар тек болған жағдайды ғана жазады.

3 БӨЛІМ. Психологиядағы ғылыми зертеудің әдістерін жіктеу

7 – лекция

Тақырыбы: Эмпирикалық мәліметтерді жинау әдістері.

Жоспары:

1. 
   Зерттеуді ұйымдастыруда әдістерді жіктеу.
   
2. 
   Эксперименталды зерттеудің түрлері
   
3. 
   Толық эксперименталды зерттеуді өткізудің этаптары
   

1. Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.

2.Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование Спб.: Питер., 2001.

4. 
   Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике. Спб.: Питер. Ком., 1999.
   
5. 
   Годфруа Дж. Что такое психология, в 2-х томах. М., 2001.
   
6. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие. Спб.: Питер, 2007.
   
7. 
   Налимов В.В. Теория эксперимента. М., 2002.
   

8. 
   Бурлачук Л.Ф., Савченко Е.П.Психодиагностика Киев, 1995.
   
9. 
   Норакидзе В.Г. Методы исследования характера личности. Тбил. 1975.
   

Ең алдымен психологиялық эмпирикалық әдістердің көптігіне назар аудару қажет. Оларды зерттеуді ұйымдастыруға ұсынудағы жалпы ғылымилық критерий позициясымен қарастырамыз.

Эксперименталды зерттеуді өткізуде эмпирикалық мәлімет алуда әдістерді активті және пассивті деп бөлуге болады. Бірінші топқа, яғни активті әдістерге лабараториялық эксперимент пен оның бірнеше модификациясы, квазиэксперимент жатады. Ал екінші топқа- бақылау, клиникалық әдіс, іс- әрекет нәтижесін талдау әдісі, өлшеу және корреляциялау зерттеу, архивтік әдіс т.б. жатады. Зерттеуші бірінші топтағы әдісті қолданып объектіге әсер ету арқылы процесті немесе құбылысты тудырады. Ал екінші топтағы әдісті қолданғанда зерттеуші табиғи процестің нәтижесін тіркеуге алумен шектеледі. Зерттеуші тікелей немесе кейбір әдістерді (сұрақ-жауап, тест т.б) қолдана отырып әрекетті тіркей алады. Сондай-ақ ол зерттеушіге әңгіме барысында немесе лабораториялық эксперименттегі зерттеуші құралдар (аспаптар, тапсырмалар т.б) көмегімен зерттелушінің іс-әрекетін ұйымдастыра отырып әсер ете алады. Бұл психологиялық эмпирикалық әдістердің «екінші өлшемі».

Бақылау да инструменталды болуы мүмкін. Мысалы видео, аудио, жазба және басқа аппараттармен жазып алушыларды қолданғанда. Экспериментте және өлшеу барысында сыналушы тапсырмаларды белсенді түрде орындайды, ал бақылау мен сұрақ жауап та оған ешқандай тапсырма берілмейді, ол өзін табиғи сипатта ұстайды. Тағыда бір маңызды критерий, ол – кроитерий жаңашыл методологиялық ғылымда түсіндірілгендей, идеалды зерттеу белгілері әдісіне сәйкес келуі.

Осы критерий бойынша зерттеуді ұйымдастыру әдістері мынадай түрде бөлінед:

1. Эсперименталды зерттеу, жүйелі бақылау және корреляционды зерттеу. Мұндағы негізгі айырмашылық, зерттеуші сыртқы ауыспалыларды бақылай отырып, негізгі ауыспалы лардың арасындағы коррекциялық немесе себепті байланысты орнатады. Бұл үшін ол мақсатқа бағыттала, бақылаанушы индивидтер мен зерттелуші топтарын таңдап алады, өз әрекеттерін нақты жүйелі түрде жоспарлайды.

2. Табиғи эксперимент және бақылау, әңгіме, клиникалық әдіс, жеке жағдайларды сипаттау әдісі т.б. Олар адам жүріс – тұрысының ерекшеліктерін анықтау үшін қолданылады. Ауыспалылардағы (тәуелді, тәуелсіз, сыртқы)бақылау тәсілдері жүйелі түрде қолданылмайды, бірақ та күрделі техникаларды (бақылау картасы, аудио-видео аппаратуралар, тесттер және т.б )бақылауда қолданылуы мүмкін.

3. Квазиэксперимент - ауыспалыларға қатал бақылау қойылатын әдіс пен зерттеу жүргізуде табиғи әдістер арасындағы аралық. Оны көбіне (Ф.-Дж.Мак Гиган) жүйелі бақылау әдісімен теңестіріледі, яғни экспериментатор зерттеушіге әсер етпейді. Бірақ бұндай көзқарастар дәлелденбеген. Тағы да бір жағдай әсер теу табиғатта зерттеушіге тәуелсіз, табиғи жүруші ретінде анықталуы мүмкін, бірақ бұл жағдайда эксперимент пен бақылау арсында айнымалы орын алатын зерттеуші әдісті байқаймыз.

Ф.Дж. Гиган эсперименталды әдістерге қарама – қарсы әдістерді көрсетеді:

1. 
   классикалық клиникалық әдіс.
   
2. 
   табиғи бақылау.
   
3. 
   Сұрақнама
   
4. 
   Архивтік әдіс
   
5. 
   Корреляциялық байланыстарды орнату.
   
6. 
   Квазиэксперимент
   

1. 
   табиғи бақылау
   
2. 
   сұрақнама
   
3. 
   корреляциялық байланыс
   
4. 
   архивтік зерттеу
   
5. 
   жеке жағдайларды зерттеу.
   

Психологияда эксперименталды зерттеу басқа зерттеу әдістерінен өзгешелігі сол эспериментатор өзгеруге тәуелсіз нәрселерді өте күшті жағдайда манипулияциялайды. Эксперименталды зерттеуден басқа варианттары сыналушының негізгі және бақылау топтары болуымен сипатталады.

Эксперименталды емес зерттеуде барлық топ бірдей, сондықтан оларды бір – бірімен салыстыру жүргізіледі.
8 – лекция

Тақырыбы: Психологиялық зерттеудің кезеңдері

Жоспары:

1. 
   Ғылыми зерттеу этаптары
   
2. 
   Ғылыми зерттеу принциптері.
   
3. 
   Ғылыми зерттеу типтері.
   

1. Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.

2. Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование Спб.: Питер., 2001.

3. Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике. Спб.: Питер. Ком., 1999.

4. 
   Годфруа Дж. Что такое психология, в 2-х томах. М., 2001.
   
5. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие. Спб.: Питер, 2007.
   
6. 
   Налимов В.В. Теория эксперимента. М., 2002.
   

7. 
   Бурлачук Л.Ф., Савченко Е.П.Психодиагностика Киев, 1995.
   
8. 
   Норакидзе В.Г. Методы исследования характера личности. Тбил. 1975.
   

Ғылыми зерттеу адамның іс - әрекетінің ерекше түрі болып есептелінеді. Ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты ақиқатқа қол жеткізу болғандықтан оның өзіндік принциптері этаптары болады.

Психология ғылымының негізгі принциптері 30-жылдары жүйеленді. Оның ішінде негізгілері: детерменизм принциптері, санамен іс әрекет бірлігі принципі, және даму принциптері.

Детерменизм принципі бойынша әртүрлі психикалық құбылыс қоршаған орта әсерлеріне қарай пайда болады. Тіршілік жағдайының ауысуына байланысты өзгеріске келеді. Жануарлар психикасының дамуы табиғи сұрыпталумен айғақталады. Ал адам санасының дамуы қоғамның даму ережелерімен ғылыми әдістерінің даму заңдарымен анықталады.

Психологиялық құбылыстарды себеп салдарлы негізде қарастырудан интроспектік әдіснамасы және оның зерттеу әдістері ғылыми мәнін жоғалта бастады. Бұдан кейін психика өзімен өзі тұйықталған құрылым емес, енді ол сыртқы әсерлердің себебінен пайда болған құбылыс еді. Сондықтан оның себеп салдарлы мәні сыртқы іс - әрекетте көрінеді деген тұжырым үстемдік құрды. Сондықтан әдіс қолданысқа ие болды.

Детерменизм принципі психикалық процестердің табиғи механизмдері қоғамның тарихи факторлардың ықпалымен өзгеретіні яғни адамның психикалық дамуына, оның адамзат мәдениеті өнімін игеруі қоғамдық қатынастарға араласуы маңызды ықпал жасайтыны жөніндегі концепцияға негіз болды. Бұл терминнің дамуын психика дамуы оқу мен тәрбие проблемасының шешілуіне негіз болды. 50-жылдары Л.С.Рубинштейн бұл принциптің роліне мән беріп, әдіснамалық маңызын көрсеткен.

Сана мен іс-әрекет бірлігі принципі 30-жылдардан басталды. Оны Л.С.Рубинштейн алға тартты. Бұл принцип әрекеттің санасыз, ал сананың әрекет қатыспайтынына қалыптаспайтынын негіздейді. Мұндай көзқарастан сананы тану іс-әрекетті зерттеу арқылы жүзеге асатындығын көрсетеді. Сана мен әрекет бірлігінің мәні тұлғаның санасы мен барша психикалық қасиеттері әрекетте көрініп қана шектелмей, сол әрекет процесіне қалыптасады.

Даму принципі бойынша барлық заңдылықтар даму барысында қозғалыс пен өзгеруден туындайды. Барлық психикалық болмыс даму процесінде пайда болады, жасайды және өзгереді.