Режимдер
|
Жабық, монолитті элитамен
|
Жабық дифференцияланған элитамен
|
Ашық
|
Қатыспаушы /саяси қатысу/
|
Дәстүрлі
|
Авторитарлы-бюрократиялық
|
Жарысушы олигархия
|
Қатысушы /саяси қатысу/
|
Эгалитарлы-авторитарлы
|
Авторитарлы-инэгалитарлы
|
Либералды демократия
|
Сонымен бірге, саяси режим классификациясының негiздерi ретінде көппартиялық, билiктiң тармақтарға бөлiну қағидасы, азаматтық қоғамның мемлекетпен қарым-қатынасы болып табылған тұжырымдар да кездеседі. Азаматтық қоғам мен мемлекеттiң қарым-қатынасының үш түрi қалыптасқан. 1- мемлекет азаматтық қоғам еркiн орындайды, ол түнгi қарауыл қызметiн атқарады /Дж.Локк, М.Дюверже/. Азаматтық қоғам мемлекеттi азаматтық қоғамды басқаруға жалдайды. Егер мемлекет азаматтардың құқын бұзса, онда оны ауыстыруға құқылы; 2- азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы қатынаста мемлекет оны толығымен иеленедi, өз азаматтарын деспоттық жүйенiң құралына айналдырады; 3- азаматтық қоғам мен мемлекет қарым-қатынасында тепе-теңдiк бар. Мұнда бiз авторитарлы режимді көремiз. Осы үшеуiнен бiз үш саяси режимдерді демократиялық, тоталитарлы, авторитарлы байқаймыз.
Батыс саясаттанушыларының классификациясы:
либеральды және авторитарлы
демократиялы, автократиялы, аралас
монократиялы /диктаторлы/, директория /ұжымдық басқару/, аралас
М.Дюверженiң саяси режимдері:
1. ағылшын
2. американдық
3. орыс
бiр және көппартиялық
М.Дюверже саяси режимді партия жүйесiне, сипатына тәуелдi жiктейдi /жаппай, элитарлы/, олардың жарғысына байланысты /ерiктi, қатал/ және революциялық, консервативтi, диктаторлы саяси режимдерді атап өтеді.
А.Ориудiң саяси режимдері:
президенттiк /АҚШ/
парламенттiк /Италия/
директория
классикалық тәртiп /Батыс/
авторитарлы
А.Ориу дамушы елдердiң саяси режимін былай жiктейдi:
парламенттiк /плюралистiк партиялық жүйе, жария оппозицияның болуы/
президенттiк /атқарушы билiк басым/
«Конституциялық құқық және саяси институттар» монографиясының авторлары жiктемесi:
өкiлдiлiк түрлерi- ультраөкiлдiлiк, тiкелей өкiлдiлiк, жартылай өкiлдiлiк, тiкелей өкiлдiлiк, жартылай тiлелей өкiлдiлiк;
дамушы елдердегi саяси режимінің түрлерi- президенттiк /әскери және азаматтық/, парламенттiк /квазипарламенттiк, парламенттiк/.
басқа жiктемесi- социалистiк, прокапиталистiк,бейтарат бағыт /белгiсiз тәртiп/.
Американ ғалымы Р.Гестилдiң саяси режимдері:
ерiктi
бiршама ерiктi
тәуелдi
Ағылшын саясаттанушысы К.Клепхем саяси режимнің үш түрiн атайды:
либералды-демократиялық /Шри Ланка, Ямайка/
дәстүрлi /Неапол, Сауд Арабиясы/
радикалды-дәстүрлi /Египет, Ливия/
Американ ғалымы М.Яновец әскери-азаматтық режимнің бес түрiн ажыратады:
авторитарлы-жеке
авторитарлы-бұқаралық
демократиялы-жарысушы
азаматтық-әскери коалиция
әскери олигархия
Ағылшын ғалымы С.Бойнхен мына саяси режимдерді атайды:
көппартиялы парламенттiк демократия
дәстүрлi монархия
бiрпартиялы жұмылдырушы
аралас
әскери
квазиәскери диктатура
радикалды идеологиялық бағдардағы
Қазақстандық ғалым С.Сәбiкенов «Салыстырмалы мемлекеттiк құқық» атты еңбегiнде саяси режимнің мынадай түрлерiн атап көрсетедi:
Жартылай феодалдық-дiни билiк режимі /Сауд Арабиясы, Иран, Бутан т.б./. Бұл режим екiге бөлiнедi: а) мұнайлы монархия /Оман, Бруней, БАӘ/; б) аграрлық корольдiк /Неапал, Бутан т.б./;
Әртүрлi әлуметтiк бағыттағы елдердегi жеке билiк режимі /Индонезия, Марокко, 1992 жылғы көтерлiстен кейiнгi Алжир, Пиночет басқарған кездегi Чили/;
Әртүрлi әлеуметтiк бағыт ұстанған елдерде болуы мүмкiн тоталитарлық режим. Олар әдiстерi жағынан жиi ұқсас келгенiмен, мәнi, әлеуметтiк мақсаты жағынан қарама-қайшы болады.
Қоғамның өтпелi кезеңi жағдайындағы жартылай демократиялық режим /Румыния, Шри Ланка, Никарагуа, т.б./;
Еркiн, нарықтық экономика елдерiндегi демократиялық режим /Ұлыбритания, Жапония, Бразилия, Австралия т.б./
Саяси режим ұғымының мәнi мен көлемiн анықтайтын өлшемдер мыналар:
мемлекет басшысының саяси басқару жүйесiндегi рөлi, саяси қызметi, орны;
өкiлдiлiк мекемелердiң қалыптасуының тәсiлi мен тәртiбi;
заңшығарушы және атқарушы ұйымдар арасындағы, сонымен бiрге олардың орталық және жергiлiктi ұйымдары арасындағы қарым-қатынас;
өкiлдiлiк ұйым палаталары арасындағы қарым-қатынас;
мемлекеттегi жаншу және күштеу ұйымдарының жағдайы мен қызметi;
үстемдiк етушi таптың мемлекеттiк емес ұйымдарының рөлi;
саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстардың жағдайы, ықпалы, қызметi.
азаматтардың құқығы мен бостандығының таратылуы.
Саяси режимнің кең тараған түрлерi: демократия, тоталитаризм, авторитаризм.
Демократия: охлократия, либералды-демократиялық, консервативтi.
Тоталитаризм: фашистiк, әскери-фашистiк, тирания, теократиялық, ұлттық-социалистiк, әскери-бюрократиялық.
Авторитаризм: қатал-авторитарлы, авторитарлы-демократиялық, демократиялы-авторитарлы.
Достарыңызбен бөлісу: |