Лекциялық материалдың мазмұны



бет6/13
Дата23.02.2016
өлшемі1.27 Mb.
#3525
түріЛекция
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

3.Ежелгі қазақ жерін қоныс еткен түркі тілдес тайпалардан сақталған, өзгеріп жаңа мән-мағынаға ие болған, сөйтіп осы тайпалардан сұрыпталып шыққан қазақ халқының бүгінгі рухани болмысының сол бір алыста, артта қалған замандармен сабақтастығын дәлелдейтін - салт, дәстүрлер, наным-сенімдер аз емес. Солардың ішінде V-Х ғасырларда өмір сүрген түркі тілдес тайпалардың наным-сенімінің тәңірі діні мен күнге, айға, жерге, отқа табынумен байланысты болғанын айту керек. Осы өңірде болып, ондағы осы тайпалардың тұрмыс тіршілігін, рухани өмірін, наным-сенімін зерттеген Еуропа саяхатшысы Плано Карипини олардың шығып келе жатқан күн мен айға табынатынын өз көзімен көрген. «Қыпшақтардың діні туралы сөз қозғасақ, - деп жазған араб саяхатшысы ибн Аль-Асир, - олар шығып келе жатқан күнге табынады» (ТизенгаузенВ. Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды т. 1 спб, 1984, 76 бет).

Қазақта күн мен айдын құдіретті сұлулығы туралы аңыз әңгімелер аз кездеспейді. «Бір байдың Күн мен Ай деген екі сұлу қызы болыпты, - деп келеді солардың бірі. - Екеуі де бетінен нұры тамған теңдесі жоқ сұлу екен. Сөйтсе Ай Күнге қарағанда көріктірек болыпты. Күн сіңілісінің сұлулығын күндеп, бір күні Айдың бетін тырнап алыпты». Осы сияқты аңыз әңгімелер қазақтар арасында күні бүгінге дейін ұшырасады.

X ғасырда Еділ болғарларына келген араб елшісі Ибн Фадиан Маңғыстау түбегінде болғанда оның тұрғындарының басы ауырып, балтыры сыздаса, «бір тәңірі!» деп көк аспаннан көмек сұрайтынын байқаған. Мұсылман діні түркі тілдес халыктардың ресми дініне айналғаннан кейін де бұқара халық тәңірге табыну жоралғысынан бас тартпаған. Оның кейбір қалдықтарын халық арасынан қазір де байқауға болады. Шоқан «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген мақаласында әлемдік дүниені сүюді, табиғатқа деген шексіз махаббат пен адамдардын рухын қастерлеуді, аруағын ардақтауды шамандық деп атай-ды. «Шамандық діндегі адам, дейді ол, құдіретті күн нұрына қарап таңданды, осыншама жарықтың құпиясына түйсігі жетпей табынды, қара аспанға нұр сепкен айды көріп те табынды, ертедегі адам табиғаттың барлық құбылысына мінажат етті, өзінің ұғымы жетпейтін, уақыт сияқты мәңгі түсініксіз күштердің бәріне бас иді, көк аспанды, - көк тәңірі деп атады. Шамандық сенімнің дүниеге келуі жалпылай немесе жекелей табиғатты қадір тұту, қастерлеу болып саналады» (Ш. Уәлиханов, таңдамалы, Алматы, 1985, 170

бет).


Түркі тілдес халық тайпаларының сенім-нанымында шамандық елеулі орын алған. Шаман дегеніміз емші, тамыр ұстаушы, балгер, жын құрсанған бақсы. Оларды абыз деп те атаған. Бұл қобыз деген сөздің өзгерген түрі. Алтай, Ойраттарда қобызды шамандар тартады. Ал қазақта, оның алыстағы аталары, қыпшақта оны абыздар тартқан. Одан кейінгі олардың жын шақырып тартатыны - «Қорқыт күйі». Тыңдаған адамының сай сүйегін қозғайтын бұл күйдің шынында да шипалық касиеті бар ма деп қаласыз. Қорқыттан кейін өмір сүрген, аты әйгілі, киелі бақсылардың бірі Қойлыбай туралы да Қазақтар арасында аңыз көп. «Қойлыбай бар бақсының түп атасы, оқ тартар садағы іспетті» деп суреттейді оны Шоқан. Бірде ол қобызын аламан бәйгеге салған деген аңыз бар. Жүздеген сәйгүлік қосылған бәйге аттарының келе жатқанын көргенде қолына қанжарын алып әулие, пірлерін жәрдемге шақырып Қойлыбай сарнап қоя береді. Сол-ақ екен бәйге жақтан бір кара дауыл рып, отша лапылдаған аптап ыстық жел соғады. Бір кезде сол дауылдың артынан қалың қара кәрі, ат тұяғының дүбірі естіледі. Демде бәйге аттарының ал-дынан қар борандатып, алты құлаш тамырымен ала жібін сүйреткен алып ағаш көрінеді. Сөйтсе ағаш дегені Қойлыбайдың қобызы, дауыл мен желді суырып келе жатқан көкаман жынының екпіні екен деп айтылады аңыз әңгімеде.

Көл егесі Қамбар-ау Шөл егесі Қамбар-ау Қарағыма көз сал-ау, Рахым қылсаң құдай-ау! Сенен өзге кім бар-ау? Ғашықтардың пірі едің Ләйлі-Мәжнун Сәруар-ау! Сүрінсе қолдап алып жүр, Пәлекет келсе қағып жүр Қосақтап қойдай бағып жүр, Бір ғашықтың дертінен Қарағым менің неғып жур? Ғазіреті ер сұлтан Рахым қылып сен тұрсаң, Баба түкті шашты Әзиз Баламды Сізге тапсырдым. Бұл қисса біз сөз етіп отырған VІІІ-Х ғасырлардан кейін шыққан. Оны «алла», «құдай» деген кейінірек XIV ғасырларда ислам діні арқылы енген сөздерден аңғару қиын емес. Бірақ бұлайша мінәжат етудің тым ертеректен Тәңірі діні үстемдік етіп тұрған кездерден байқалып жалғаса бергенін айту керек.

Бақсы балгерлер ырым, әдет-ғұрыптарды уағыздаушы, орнықтырушы болды. Жақсылыққа бағыштайтын, жамандыққа ұрындыратын ырымдарды жұрттың санасына сіңіріп, халықты оның жақсысын мұқият сақтап, жаманынан жиреніп қашық жүруге шақырған. Шоқан осындай ырымдардың ондаған түрін келтіреді"Мәселен кем-кетік адамға садақаға киім-кешек бергенде оның бір түймесін үзіп алып қалу керек. Мал сатқанда бас жібін, жүгенін қоса беруге болмайды. Мал сойғанда қары жілікті тастамай сақтап қойса ол малды, үйді ұры-қарыдан сақтайды деген сенім болған. Үйге тамақ шайнап кіру жаман ырым, ондай адам аузындағысын есіктен аттатпай түкіріп тастау керек. Келген адамға есік ашуға болады, кетерде есікті келген адам өзі ашып шығуы керек. «Қонақтың, кел демек бар, кет демек жоқ» деп рұқсат сұрап кетуге өзі қамдануы осыдан болса керек. Қазақтардың бас киімді, пышақты сыйламауы, ешкімге бермеуі де ырымға жатады. Үкінің қауырсыны, тұяғы жын-періден сақтайды деген де сенім бар. Қазақтар кірпі тікенектерін бесікке байлап, сәбиді жын періден сақтайды. Бірқатар нәрселерді қазақтар киелі деп есептейді.

Солардың ішінде қазақтар мал сүйектерінің кейбіреулерін де киелі санап оларды бал ашу үшін қолданған. Мәселен жауырын сүйекке қарап болжау жасайды. Асықты да тек ойын үшін емес, болжам жасау үшін пайдаланған. Асық алшы, тәйкі, бүк, шік жатады. Оны әртүрлі ырымға бағыштайтын медет әр елде де болған. Бірде қалмақтар жауласамыз деп қазақтарға жалғыз асық әкеліп ишара жасайды.

Ұмай анаға табыну бірте-бірте өмірге шамандық таным-сенімді келтіреді. Оның көк тәңіріне сиыну сияқты қымбат маталар Қытай, Ферғана, Самарқандтан әкелініп тұрған. Әр түрлі түске еніп құбылып, көздің жауын алып тұратын торғын жібек, мақпал,қамқа, атлас маталарынан әйелдердің киімі тігілді. Гүлбаршын, Торғын, Жібек , Мақпал, Қамқа сияқты қыз балалардың есімдері де осы маталардың аттарынан алынды. Мұндай қымбат кездемелерден қағандар, олардың узірлері де киім тіктірді. Қағандар көк жасыл жібектен шапан киетін болған. Уәзірлер киімді басқа түсті матадан тіктірген.

4.Қысқы сыртқы киім мал терісінен, аң терісінен тігіліп, ол тон деп аталды. Қой, ешкі, қасқыр, қарсақ, түлкі терісінен тек тон емес, жейде, шалбарлар тігілді. Құлын терісінен жеңіл жарғақ істелді. Сырт киім көбінесе сол жағыиа түймеленетін болды. Етік тігу үшін сиыр терісінен жасалған былғары пайдаланылды.Оның тігісі сыртына қарап тұрды. Етіктер өкшелі және өкшесіз де болды. Әйелдерге арналып бекем етік деп аталатын қайқы тұмсықты сәнді аяқкиімдер тігілді.

Ер адамдар басына бөрік киді, қозы терісінен істелген бас киім, құндыз терісінен тігілген қамаш бөрік әрі жылы, әрі жеңіл болды. Башлық деп атала-тын бас киім киізден тігілетін болған. Ибн-Фадланның айтуынша, адамның басын, бетін түгел тұмшалап, бүркеп тұратын башлық астынан «адамның екі көзі ғана жылтырап көрінеді екен».

Киіз көшпелі тайпаларда тек киіз үй үшін ғана пайдаланылмай, сонымен бірге одан сырт киім де тігілетін болған. Араб жаһангері Ал-Якуби (IX ғасыр) ежелгі қазақ жерін мекендеген халықтардың киіз басу аса шебер болғанын, олардың бірсыпыра киімдерінің киізден тігілетінін таңдана жазады. Олар жұқа басылған киізден шидем деп аталатын жеңіл жол киімін тігіп киді. Қыста суықтан сақтайтын, жаз-да күн өткізбейтін шидемді қазақтар соңғы кезге дейін киген. Ежелгі қазақжерінің тұрғындары қысқы, жазғы киімге малдың, аңның терісімен бірге мақта, кендір, жүн маталарды пайдаланған. Олардың ұқыптылықпен істелген белге тағатын белбеуі болды. Кездеме матадан қайыстан істелген белге тағатын белбеулер, оған ілінген алтын, күміс, қоладан оймышталып жасаған тоғалары, салпыншықтары, бастырмалары тек белбеудің ғана емес, оны таққан адамның да ажарын

ашып тұрды. Бас киімнің, белбеудің, аяқ киімнің әсемдігіне далалықтар айрықша мән берген.

Бақылау сұрағы: 1. Қандай көне ескерткіштер мен сәулет өнерінің мұраларын білесіңдер?

2.Әдеби жазба ескерткіштерді атап, олардың ерекшеліктерін ата. (Орхон, Енисей жазбалары «Қорқыт ата» кітабы, «Оғыз наме»)

З.Түркі тілдес тайпа халықтарының наным-сенімдері қандай болған?

4. Түркі тектес тайпалардың материалдық мәдени игіліктері жөнінде не білесіңдер?


Әдебиет Н-3,5,8,11, Қ-10,11,13,14

8-9. Тақырыбы: Х-ХІІ ғасырдағы ежелгі қазақ жерін жайлаған түркі тілдес тайпалардың мәдениеті.



Мақсаты: түркі тілдес тайпалардың мәдениетімен танысу, ғұламалардың шығармашылығын анықтау және ноғайлы дәуіріндегі жыр қиссалардың шығу тарихы мен тақырыптарымен танысу

Жоспар

1. Көне түркі тайпаларының мәдени өміріндегі ақуал.

2. Түркі тілдес тайпалардан шыққан ғұламалар.

3. Ноғайлы дәуіріндегі жыр-қиссалар.



1.VIII ғасырдағы арабтардың Солтүстік Африканы, Испанияны жаулап алуы, Таяу Шығыс пен Орта Азияға, Қазақстанға баса көктеп енуі бұл жерлердегі халықтардың саяси, рухани, мәдени өмірін үлкен өзгерістерге ұшыратты. Соның бірі осы жаулап, күшпен басып алған елдердің халқын арабтандыруға бағытталған шаралардың іске асырылуы болды. Соған байланысты бұрыннан бар, ертеден келе жатқан мәдени ғимараттар, мектептер, медреселер, тарихи ескерткіштер қиратылып, жергілікті тілде сөйлеуге, оқуға, кітап шығаруға тиым салынды. Мемлекеттік ресми тіл араб тілі болып жарияланып, осы тілде оқытатын мектептер ашылды. Араб тілінде кітап шығару жолға қойылды. Сонымен бірге арабтың классикалық ғылымын байытатын, даңқын дүние жүзіне жаюға үлес қосқан Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан оқымыстылар да аз болған жоқ.Орыс ғалымы Ю. Рушко өз еңбектерін араб тілінде жазған көптеген астрономдар мен математиктердің Хорасан, Трансоксания,Бактрия, Ферғана сияқты жерлерден екенін айтады. Бағдад қаласында Таяу Шығыс пен Орта Азиядан шыққан көптеген әдебиетшілер мен оқымыстылардың болғанын В. В. Бартольд да атап көрсеткен. Бағдатта арабтар басып алған елдерден жиналған үш жүзден астам ғалымдардың Грек, Рим, Үнді тілдеріндегі кітаптарды араб тіліне аударып, олардан төл туындылар жасауы арабтардың ғылымы мен мәдениетін жаңа сатыға көтерді, олардың мазмұнын байытып, ғылыми дәрежесін биіктетті.

Орта Азия мен қазақ жерінің араб Халифатына қарауы бір жағынан арабтардың мәдениеті мен ғылымын дамытуға әсерін тигізсе, екінші жағынан жергілікті халықтардың мәдениетінің дамуына да игі ықпал жасады. Араб тілінде оқыту, араб тіліндегі әдебиеттің тарауы, ислам дінінің өркендеуі Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі халықтардың мәдени өрісін кеңітті. Бұл жерлерде жалпы білім беретін мектептердің, кітапханалардың көбеюі халықтың білім дәрежесін көтеруге көмектесті. Кітапханалар әдетте мешіт, медреселер жанында болды. Медреселер ол кезде діни оқу орны болуымен бірге ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізумен айналысты. Олардың қабырғасында ғылымның оқытылуына кейінірек тиым салынды да, мұның өзі мәдени өсіп өркендеуге кері әсерін тигізді. Біз сөз етіп отырған тұста, яғни X ғасырда, медреселердің Орта Азияда, Хорасан, Маве-реннахрда, Бұхарада пайда болып соның үлгісімен тек XI ғасырда ғана арабтың Бағдад сияқты басты қалаларында бой көтеруі Орта Азия мен Қазақстан жерін жайлаған халыктардың мәдени дәрежесінің арабтардан біршама жоғарырақ болғанын байқатты.Айта кету керек, VIII ғасырда Орта Азия мен Қазақстан жерінің біріне бірі бағынбайтын, тәуелсіз ұсақ хандықтарға бөлінуі арабтардың оларды көп қарсылықсыз басып алуына мүмкіндік жасады. Бұл басқыншылық жорықтар барысында осы хандықтардың кейбіреулері арабтардың тегеурініне шыдай алмай жойылып кетті. Кейбіреулері Ислам дінін қабылдап, діндерінін елдігінен айрылмады. Сөйтіп, Қазакстанның оңтүстігінде өзінің дербес елдігін сақтап қалған Қарахан қағанаты солардың бірі болды. Қазақ халқының мәдениетін қалыптастыруға елеулі еңбек сіңіріп із қалдырған, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу өзендерінің бойын құтты қоныс еткен бұл иеліктің Білге құл Қадірхан, Әбділкәрім, Сатұқ Қарахан, Мұхаммед Насыр, Сүлеймен Жүсіп, Ыбрахим Арыстан, қылыш Арыстан сияқты қағанаттың қабырғасын қалаған, шаңырағын көтеріп, іргесін бекіткен, дербес, егеменді елдігіне, мәртебелі мемлекеттігіне жол салып, атақ даңқы бүгінгі ұрпаққа жетіп жатқан айтулы ерлері, ақылы асқан данышпан даналары елдің бірлігін нығайтуға, мәдениетін, рухани қазынасы мен дінін дамытуға қамқоршы болды. Бұл елден X ғасырдың басында Ислам дінін бірінші болып қабылдаған қара-ханидтер әулетінің ру басы Сатук болды. Оның ұлы Бограхан харун-б-Муса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Сөйтіп жаңа дін көшпелілер арасында, Қарахан иелігімен қанаттас жатқан қыпшақтар арасында да кеңінен тарай бастады. Бұл аймақтарда, әсіресе қалалы жерлерде, бұрыңғы шіркеулер құлатылып олардың орнына мешіттер, алқалық ғибадат үйлері бой көтерді. Мөселен Жетісудағы Тараз, Мерке шаһарларындағы шіркеулердің орнына мешіттердің салынуы сол тұста іске асты. Осы өңірдегі Баласағұн қаласында Х-ХІ ғасырлардың бірінде бой көтерді деп саналатын, кезінде елдің назарын өзіне тартып тұрған еңселі де ерекше сөнді мешіттің мұнарасы осы уақытқа дейін сақталған. Сонымен қатар бұл тұста Қазақстан қалаларында мешіт, ғибадат орындарымен бірге қала жұртшылығының көпшіліктің жуынуына арналған моншалар салына бастайды. Басқа да араб үлгісіндегі ғимараттар, сәнді құрылыстар бой көтерді. Сол кезде салынған қарахан қағанатынан қалған Қарахан, Айша бибі, Бабажа қатын, Аяққамыр, Алашахан, Сырлытам сияқты күні бүгінге күмбірлеп тұрған күмбездер, басқа да құрылыстар қағанатта сәулет өнерінің, медениеттің қаншалықты күшті дамығанын байқатады. Тараз қаласынан 18 шақырым жердегі Бабажа қатын мен Айша бибі күмбездерінен күні бүгінге дейін оларды көріп тамашалап жүрген адамдар арылмайды. ХІ-ХVІ ғасырға жататын бұл құрылыстардың жұрнақтарында сақталған өсімдік бедерлерімен ою-өрнектері, әшекейлері өздерінің нәзіктігі, сәнділігімен көз тартады. Сырдарияның төменгі ағысындағы бұдан 800 жыл бұрын салынған Сырлытам күмбезі күйдіріліп оймышталған, Сарысаз тақталармен безе-ндірілген Қасбеті сақталған. Соның өзі де бабаларымыздың эстетикалық талғамының каншалықты биік болғанын аңғартқандай.

Х-ХІІ ғасырлардағы Ордакент (қашғар), Тараз, Үзген, Баласағун, Мерке, Құлан сияқты қалаларда зергерлік және саз балшықтан ыдыс-аяқ, сәндік бұйымдар құю сияқты қолөнерінің қатты дамығанын көреміз. Жылтыр сыр жалатылып, ою тәрізді араб өріптеріне ұқсас әшекейлермен безендірілген қыштан жасалған қазба зерттеу жұмыстарының барысында табылған ыдыстар өздерінің әсемдігімен көздің жауын алады. Олардың кейбіреулеріне діни мазмұндағы алуан түрлі оң тілектер мен өсиеттер жазылған. Мұндай жазулар солардағы мыстан, қоладан жасалған бұйымдардың да сыртқы бетінен кездеседі. Бұл ыдыстарды, сондай-ақ, бұл жерлердегі сәулет өнерінің туындыларын көріп тұрғанда оларды әшекейлеп безендіруге, сәндеуге тигізген басқа елдердің, өсіресе шығыс елдерінің өнер-өрнегінің, өнер жетістігінің ықпалы мен өсерін де байқайсыз.

Әлемнің, дүниенің шартарабының байланысы, қарым-қатынасы барған сайын күшейіп келе жаткан орта ғасырдың бастапқы кезінің де өзінде-ақ елдерге әлемдегі төрт патшалық жөніндегі ортақ пікір кеңінен тарады. Бұлардың әрқайсысының тек өзіне ғана тән қайталанбайтын ерекшеліктері бар деп есептелді. Осыған орай олар жұртшылык санасында оңтүстікте піл патшасы (үнді елі) батыста - бағалы, құнды заттар патшалығы (Иран, Византия), Солтүстікте -арғымақтар патшалығының иелігі (түрік, қағанаттары), Шығыста-адамдар патшалығының империясы (Қытай) болып бөлінді. Осы патшалықтардың арасында тығыз қарым-қатынас, алыс-беріс, бірінің жетістігін екіншісінің игеруі сияқты игі істер кеңінен өрістеді. Оның өрістеуіне батыс пен шығысты, шығыс пен батысты жалғастырып сауда-саттық мәдени байланысты өркендетуге арқау болған Жібек жолы мықты ықпал жасады. Шығыстан батысқа Қытайдың Жібек тауарларын тасымалдау үшін ашылған бұл жолмен батысқа ағылған саудагерлер батыстан алтын, алмаз, аң терісі, қару-жарақ, жылқы алып кайтты. Осы жолдың нақ ортасындағы Қазақстан қалалары шығыс пен батыстың байланыс аясына кеңінен тартылды. «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан» деген еңбегінде К. Байпақов пен А. Нұржанов атап көрсеткендей Шығыс пен Батыс, Азия мен Еуропа тоғысқан Қазақстан қалаларында біріне бірі мүлде ұқсамайтын мәдениеттердің өзара кірігіп бір-бірін байыта түсулеріне аса қолайлы жағдай ахуал туды. Өзара қарым-қатынас жасасу нәтижесінде отырықшы қалалықтар мен көшпенді тайпалар адамзаттың ежелгі мәдениеті алқасында маржандай жарқыраған мәдениет жасай алды»

Шынында, қалалар халықтың мәдениетін, салт-дәстүрін қалыптастыруға, өнерін өркендетуге үлкен үлес қосты. Жоғарыда біз үзінді келтірген кітапта орта ғасырдағы Қазақстанда ірі мәдени ошақтардың бірі Испиджаб қаласы болғаны айтылады. Ол бірсыпыра деректерде Сайрам деген атпен белгілі. Ол X ғ. мен XIII ғасырдың бас кезінде Қазақстаннын оңтүстігінде жатқан Сыр бойындағы Кедер, Сығанақ, Сауран, Янгикент, Жетісудың Тараз, Құлан, Мерке, Суяб шаһарларын қапсыра қамтыған, қарауында ұстаған Испиджаб округі ретінде де танылған. Испиджаб басқа жерлерге ақ мата, кару-жарақ, семсер, мыс, темір сияқты нәрселерді шығарып тұрды. Сонымен бірге құл ретінде әртүрлі түрік тайпаларынан қолға түскен тұтқындарды сатумен әйгілі болды.

Иран, Түрік тілдерінде сөйлейтін, сондай-ақ, әртүрлі дінді ұстанған қала тұрғындарының елеулі бөлігі қолөнершілікпен айналысты. Олардың арасында ұсташылық, зергерлік, емшілік, тоқымашылық, былғарышылық, қыш көзе, әйнек жасау сияқты кәсіп иелері аз болған жоқ.

Орта ғасырдағы қазақ жеріндегі қалалардың ірісі-Отырар болған. Ол туралы тарихта мол мағлұмат сақталған. Сондай-ақ Оңтүстік Қазақстандағы ірі қалалар Сайрам, Түркістан өңіріндегі Яссы, Сырдария бойындағы Сауран, Сырдарияның төменгі ағысын мекендеген оғыздардың Жент, Янгікент, Қора, қыпшақ мемлекеттік бірлестігінің астанасы болған Сығанақ шаһарлары қазақ мәдениетінің қалыптасуына, өсіп-өрбуіне, дамуына күш-қуат берген, арқау болған қалалар.Бұл қалалар әртүрлі жағдайда қирап, құлап, құрып, жойылып кетті. Бірақ олар кейінгі ұрпаққа мәңгілік мәдени мұра, өшпес өнер туындыларын, салт-дөстүр, жол-жоралғысын қалдырды. Осы қалалардан аты айдай өлемге мәлім болған ғұлама ғалымдар, ақын жыршылар, өнер адамдары көп шықты.



2 Қазақ жерінде Х-ХІІ ғасырда өмір сүрген аттары Шығыс пен Батысқа, бүкіл әлемге кеңінен таныс болған, өздерінің ғылымға қосқан үлесімен дүниежүзілік дамудың барысына елеулі ықпалын тигізген ғұлама ғалымдар Әбу-Насыр Әл-Фараби, Жүсіп-Баласағұн, Махмуд Қашқари, Ахмет Иассауидың әрқайсысына жеке-жеке тоқтала кетудің жөні бар. Әл-Фараби Мухаммед ибн Мұхаммед уз лаг Тарахни Әбу Насыр Әл-Фараби - 870-950 жж.) дүниежүзілік білім мен мәдениеттің Аристотельден кейінгі тарихындағы екінші ұстаз атанған данышпан, ұлы ойшыл, жан-жақты білімдар ғалым, өнер зерттеуші, ақын болған кісі. Сыр бойындағы Отырар қаласында (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Шәуілдір ауданы) туып, Дамшық шаһарында қайтыс болған.Шығыстың алдыңғы қатарлы елдерінде, Иракта, Мысырда, Шамда оқып білім алған. Философия, әлеуметтану, математика, физика, астрономия, ботаника, этика, эстетика, лингвистика, логика, денсаулық сақтау, музыка зерттеу салаларында терең білім алған.Ол ғылымның осы арналарының бірде-бірін назарынан тыс қалдырмай оларды дамытуға, елеулі үлес қосты. Ол ғылымның осы салаларынан 160-қа тарта трактаттар жазып онда құнды пікірлер айтты.Оның өмірі мен шығармашылық қызметін зерттеу оның туғанына 1100 жылдығын атап өтуге байланысты мақсатты сипат алды. Казақстан ұлттық ғылым академиясы бұл мәселемен дәйекті шұғылданды, соның нәтижесінде республикамызда оның еңбектері 7 том болып жарық көрді. Бұл үшін Мөскеу, Ташкент қалаларындағы,бақытты, бай, алаңсыз өмір сүруі ел басшысына байланысты деп түйеді. Жан-жақты білімі бар, өділ, инабатты, мейірімді, жақсылыққа жаны құмар, жамандықтан жаны жиренетін, жұртымен санаса білетін адам ел басқарса халықтың қадір-қасиеті артады, хал жағдайы жақсы болып, көсегесі көгереді дейді. Ол сонымен бірге тірліктің тетігі еңбек, білім, адалдық пен тазалық екенін айтты. Ақындықтың мәні туралы трактат». Данышпандықтың інжу-маржаны»,(«Ғылымдардың шығуы» т.б. еңбектерінде ол қоғам дамуының, адам болмысының мәселелері жөнінде философиялық тұрғыдан терең пікірлер айтты. Жүздеген еңбек жазып халқының рухани, мәдени қазынасына үздік үлес косқан Әл-Фараби халқының қайталанбас ұлдарының бірі болды.

Осы Әбу Ибраһим Исхақ Әл-Фарабидің шәкірті болған Әбу Насыр Исмаил бин-Хаммад Әл-ЖауҺари да Отырар маңындағы Жауһара деп аталатын елді мекенде дүниеге келіп, дүниенің төрт бұрышын түгел шарлап Басрада, Шамда, Бағдадта, Харасанда, Дамғанда болып терең білім алып зерделі зерттеуші, айтулы ақын өнер иесі болып қалыптасады. Ол «Ас-Сихах» (»Ақикат», «дұрыс», «заңды») деп аталатын араб тілінің табиғатын танытатын теңдесі жоқ тамаша еңбегін жазып ұрпаққа ұлағатты туынды қалдырады. Орта ғасырдағы Тұран өлкесінен шыққан Әбу-Бәкір ән-Наршаһи (899-960 жж.) «Бұхара тарихы» деп аталатын бағалы мұрасы арқылы тарихта атын қалдырған. Казақ тарихына тікелей қатысты еңбек ретінде кезінде Абай оқып пайдаланған бұл шығармада ол Бұхара, Түркістан, Қорасанда болып өткен тарихи оқиғаларды, әлеуметтік өзгерістерді баяндау арқылы кейінгі ұрпаққа алыстағы ақиқат шындықтың мол деректерін өсиет еткен. Бұл аталған ойшыл-оқымыстылардан шоқтығы биігірек болмаса кем емес, қазақ жерінің мақтанышы, ғылым мен мәдениет өлеміндегі шоқ жұлдыздардың бірі Жүсіп Хас Хаджи Баласағұни (1021-1075 жж.) қазіргі Жетісу өлкесіндегі Шу өзенінің жағасында, Шығыс Түркістан мен Орта Азияның елеулі бөлігін қамтып жатқан Қараханидтер мемлекетінің екі рет астанасы болған Баласағүн (Құз Орда) қаласында дүниеге келіп, сол қалада өмір сүрді.XIX ғасырдың басынан мәлім болған «Құдатғу біліктің» Қаир, Вена, Наманған қалаларында сақталған нұсқаларының 1942-1943 жылдарда Стамбулда үш кітап болып басылып шығуы әлемдегі мәдени өмірдің аса маңызды оқиғасы болды. 73 тараудан 6407 беттен, 12814 өлең жолдарынан тұратын бұл мұра 1971 жылы Ташкент қаласында жарық көрді. Бұл еңбек қазақ оқушыларына ана тілінде әлі толық жетіп болған жоқ. Бірақ соның өзінде де Баласағұнды білмейтін, оның накыл сөздерін айтпайтын қазақ аз. Мөселен оның аузынан шықан мына мақал-мәтелдерді кім білмейді: «Сөздің көркі мақал», «Ауру қалса да әдет қалмайды», «Қартайғанда дәулет бер, жастығымда бейнет бер», «Есік көргенді алма, бесік көргенді ал» немесе «Маңайлама ар-ұяттан безгенге, мыңдап алғыс инабатты сезгенге», «Ізгі атымен ер алғысқа бөленеді», «Құр атақ қуған ер өзінің түбіне жетеді», «Сен дүние-малға сұқтанасың, саған өлім сұқтанады», «Сақтана біл сараңдықтан өспейтін, Жомарт ердің аты қалар өшпейтін», «Дүниеге жаям десең атыңды, жолаушыға қызмет қыл татымды».

Қазақ жерінде дүниеге келіп, халқымыздың мәдениетін дамытуда, дәстүрі мен салт-санасын қалыптастыруға үлкен үлесі бар ұлылардың бірі Махмұд Қашқари. Оның әкесі Хусайын мен бабасы Мұхаммед ХІ ғасырдағы Жетісу өлкесінің ірі мәдени орталықтарының бірі Барсаған қаласында (Ыстықкөлдің шығыс-солтүстігінде) туып өскен. Түркі халықтарының белгілі қаласы Қашғарға көшіп келіп, Махмұдтың бүкіл саналы өмірі сонда өткен.Ол 1029-1038 жылдар аралығында дүниеге келген деп есептеледі. Оның атақ-даңқын шығарған «Түркі тілдерінің лұғаты» (»Диуану луғат-ат-түрк») деп аталатын еңбегі. Ол араб тілінде жазылған. Оған кіріспестен бұрын Махмұд Қашқари түріктің елі мен кең даласын тегіс аралап, түркі тілдеріне қатысты мол материал жинаған. Ол өз еңбегінде қыргыз, қыпшақ, оғыз, түхси, ягма, чыгыл, ығырақ, ярук тілдерін «таза түркі тілдері» деп атап, оларға ортақ, бәріне бірдей түсінікті, ұғынықты сөздерді алып, олардың мәні мен маңызын, сөздік қасиеттерін тексерген, талдаған. Жалпы теңдесі жоқ тамаша бұл туындымен танысқан адам қазақ жеріндегі құнарлы да қымбат әдеби мұраларға бай, онда өмір кешкен ата-бабалардың мәдени дәрежесінің биікте, парасатты болғанына даусыз дәлел тапқандай болады.

Х-ХІІ ғасырлардағы қазақ топырағындағы ғұламаларды сөз еткенде XII ғасырдың соңы мен XIII ғасырдың басында өмір сүрген, өз заманының ереулі ақыны, өнегелі білімпаз, оқымысты Ахмет Йүгінеки (толық аты-жөні: Әдиб Ахмет ибн Йүгінеки) туралы айтпасқа болмайды. Жасынан зағип болып мүгедектіктің михнатын тартқан ол Түркістан қаласына жақын жердегі Жүгінек деген жерде дүниеге келген. Сол жерде оның асқан ақындығымен аты шыққан. Онан қалған мұралардың ішінде төрбие, білім, абзал адамгершілік, кіршіксіз кісілік талаптары туралы әңгіме, ақыл-кеңестер бар. «Ақиқат сиы» деп аталатын шығармасы жұртқа кеңінен тараған. Кітаптың бүгінге жеткен үш түрлі нұсқасы бар. Солардың бірі - Ыстамбұлда Топ-қапы сарайында сақтаулы қолжазбадан қазақ тіліне аударылған баламасы (аударған Б.Сағындықов).Ол 1991 жылы «Ежелгі қазақ әдебиеті» деген кітап арқылы қазақ оқырмандарының назарына ілікті. Онда Ахмет Йүгінеки қандай қасиеттерімен құнды, бұлды болатынына көңіл бөліп, алдымен адам үшін қажетті нәрсенің білім екенін айтады. «Бақыт жолын білімнен ізде, білімді кісі бағалы динар, білімсіз құны жоқ қара бақыр, білімсіз тірісінде көрде жатқан өлік сияқты», - деп өз замандастарын білім алуға, ғылымды игеруге үндейді. Оның әдептілік пен ибалылық туралы айтқандары да адамгершіліктің өнеге өлшемдерімен ұштасып жатыр. Әдептіліктің бір шарты тілді тыю, орынсыз сөйлемеу екенін айта келіп, «Тісің сынбасын десең тіліңе ие бол, оқ жарасы жазылады, тіл жарасы жазылмайды», - дейді. Оның жомарттық, қайырымдылық, қаталдық пен қайырымсыздық, сараңдық, тойымсыздық пен дүниеқоңыздық туралы, ашу мен алаңғасарлық, сабыр мен салауаттылық жөнінде айтқандары, достықты дәріптеуі «Мың дос аз, бір дұшпан көп» деуі адам боламын деген кісінің қандай қасиеттерге ие болуға тиіс екенінен хабар береді. Түркістан өңірінде Иугінеки жалғыз болмаған. Оның замандасы Хакім ата деген атпен белгілі Ахмет Иассауидің шәкірті «Бақырғани кітабы» (Ақырзаман кітабы) деген жазба мұрасын қалдырған, XII ғасырдың басында өмір сүрген Сүлеймен Бақырғани да түркі тектес халықтардын, оның ішінде бүгінгі қазақ халқы мәдениетінің негізін қалыптастыруға үлкен еңбек сіңірген. Адамгершілік асыл қасиеттерін қандастарының бойына орнықтыру үшін аянбай атсалысқан. Бақырғани адам бойындағы жамандықты, жігерсіздікті, маскүнемдікті өлтіре мінеп шенеген. Ол малына көңілі өскен мақтаншақты «Малыңа көңілің өсіп дүниеге симаушы едің, қара жерге қайтіп сиясың»,-деп, тәубаға келтіреді. «Қанша пікір етсең де, өлімге жоқ еш ылаж, барша туар өлім үшін өлімге жоқ еш ылаж», - деп туа білген өле білуі керек, тірлікті қастерлеп адамгершіліктің ақ жолынан ауыспауы керек деген ғибрат боларлық шындықты айтады.

Х-ХІІ ғасырдағы ежелгі қазақ жерінен шыққан ғұламалар кейін шыққан қазақ халқының мәдениетіне, дүниетанымына, салт-дәстүріне, жол-жоралғысына негіз қалады. Олардың бәрі де адамгершіліктің асыл қасиеттерін орнықтырушы болды.

Хорезмде 1187 жылы дүниеге келіп, 86 жыл өмір сүріп, артына ғылыми мол мұра қалдырған Шайқы баба Сығанақи туралы Дербісәлиевтің зерттеуінде көптеген деректер келтірілген. Сондай-ақ ежелгі қазақ жерінен шыққан орта ғасырлық ғұламалар Мұхаммад Әл-Женди, Сирадж Баршкенти, молда Ахмет Әл-Женди сияқты оқымыстылардың болуы бүгінгі қазақ мәдениетінің тақыр жерде пайда болмағанын, анық атамдар заманынан келе жатқан сарқылмас мол қайнары болғанын көрсетеді. Бұл оқымыстылардың шығармалары парсы, араб, түрік тілдерінде жазылған. Оларды қазақтың қазіргі қолданып жүрген тіліне аударып, жұртшылық игілігіне айналдыру кезектегі келелі істердің бірі.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет