Лекциялық материалдың мазмұны

Қазақта күн мен айдын құдіретті сұлулығы туралы аңыз әңгімелер аз кездеспейді. «Бір байдың Күн мен Ай деген екі сұлу қызы болыпты, - деп келеді солардың бірі. - Екеуі де бетінен нұры тамған теңдесі жоқ сұлу екен. Сөйтсе Ай Күнге қарағанда көріктірек болыпты. Күн сіңілісінің сұлулығын күндеп, бір күні Айдың бетін тырнап алыпты». Осы сияқты аңыз әңгімелер қазақтар арасында күні бүгінге дейін ұшырасады.

X ғасырда Еділ болғарларына келген араб елшісі Ибн Фадиан Маңғыстау түбегінде болғанда оның тұрғындарының басы ауырып, балтыры сыздаса, «бір тәңірі!» деп көк аспаннан көмек сұрайтынын байқаған. Мұсылман діні түркі тілдес халыктардың ресми дініне айналғаннан кейін де бұқара халық тәңірге табыну жоралғысынан бас тартпаған. Оның кейбір қалдықтарын халық арасынан қазір де байқауға болады. Шоқан «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген мақаласында әлемдік дүниені сүюді, табиғатқа деген шексіз махаббат пен адамдардын рухын қастерлеуді, аруағын ардақтауды шамандық деп атай-ды. «Шамандық діндегі адам, дейді ол, құдіретті күн нұрына қарап таңданды, осыншама жарықтың құпиясына түйсігі жетпей табынды, қара аспанға нұр сепкен айды көріп те табынды, ертедегі адам табиғаттың барлық құбылысына мінажат етті, өзінің ұғымы жетпейтін, уақыт сияқты мәңгі түсініксіз күштердің бәріне бас иді, көк аспанды, - көк тәңірі деп атады. Шамандық сенімнің дүниеге келуі жалпылай немесе жекелей табиғатты қадір тұту, қастерлеу болып саналады» (Ш. Уәлиханов, таңдамалы, Алматы, 1985, 170

бет).

Көл егесі Қамбар-ау Шөл егесі Қамбар-ау Қарағыма көз сал-ау, Рахым қылсаң құдай-ау! Сенен өзге кім бар-ау? Ғашықтардың пірі едің Ләйлі-Мәжнун Сәруар-ау! Сүрінсе қолдап алып жүр, Пәлекет келсе қағып жүр Қосақтап қойдай бағып жүр, Бір ғашықтың дертінен Қарағым менің неғып жур? Ғазіреті ер сұлтан Рахым қылып сен тұрсаң, Баба түкті шашты Әзиз Баламды Сізге тапсырдым. Бұл қисса біз сөз етіп отырған VІІІ-Х ғасырлардан кейін шыққан. Оны «алла», «құдай» деген кейінірек XIV ғасырларда ислам діні арқылы енген сөздерден аңғару қиын емес. Бірақ бұлайша мінәжат етудің тым ертеректен Тәңірі діні үстемдік етіп тұрған кездерден байқалып жалғаса бергенін айту керек.

Бақсы балгерлер ырым, әдет-ғұрыптарды уағыздаушы, орнықтырушы болды. Жақсылыққа бағыштайтын, жамандыққа ұрындыратын ырымдарды жұрттың санасына сіңіріп, халықты оның жақсысын мұқият сақтап, жаманынан жиреніп қашық жүруге шақырған. Шоқан осындай ырымдардың ондаған түрін келтіреді"Мәселен кем-кетік адамға садақаға киім-кешек бергенде оның бір түймесін үзіп алып қалу керек. Мал сатқанда бас жібін, жүгенін қоса беруге болмайды. Мал сойғанда қары жілікті тастамай сақтап қойса ол малды, үйді ұры-қарыдан сақтайды деген сенім болған. Үйге тамақ шайнап кіру жаман ырым, ондай адам аузындағысын есіктен аттатпай түкіріп тастау керек. Келген адамға есік ашуға болады, кетерде есікті келген адам өзі ашып шығуы керек. «Қонақтың, кел демек бар, кет демек жоқ» деп рұқсат сұрап кетуге өзі қамдануы осыдан болса керек. Қазақтардың бас киімді, пышақты сыйламауы, ешкімге бермеуі де ырымға жатады. Үкінің қауырсыны, тұяғы жын-періден сақтайды деген де сенім бар. Қазақтар кірпі тікенектерін бесікке байлап, сәбиді жын періден сақтайды. Бірқатар нәрселерді қазақтар киелі деп есептейді.

Солардың ішінде қазақтар мал сүйектерінің кейбіреулерін де киелі санап оларды бал ашу үшін қолданған. Мәселен жауырын сүйекке қарап болжау жасайды. Асықты да тек ойын үшін емес, болжам жасау үшін пайдаланған. Асық алшы, тәйкі, бүк, шік жатады. Оны әртүрлі ырымға бағыштайтын медет әр елде де болған. Бірде қалмақтар жауласамыз деп қазақтарға жалғыз асық әкеліп ишара жасайды.

Ұмай анаға табыну бірте-бірте өмірге шамандық таным-сенімді келтіреді. Оның көк тәңіріне сиыну сияқты қымбат маталар Қытай, Ферғана, Самарқандтан әкелініп тұрған. Әр түрлі түске еніп құбылып, көздің жауын алып тұратын торғын жібек, мақпал,қамқа, атлас маталарынан әйелдердің киімі тігілді. Гүлбаршын, Торғын, Жібек , Мақпал, Қамқа сияқты қыз балалардың есімдері де осы маталардың аттарынан алынды. Мұндай қымбат кездемелерден қағандар, олардың узірлері де киім тіктірді. Қағандар көк жасыл жібектен шапан киетін болған. Уәзірлер киімді басқа түсті матадан тіктірген.

4.Қысқы сыртқы киім мал терісінен, аң терісінен тігіліп, ол тон деп аталды. Қой, ешкі, қасқыр, қарсақ, түлкі терісінен тек тон емес, жейде, шалбарлар тігілді. Құлын терісінен жеңіл жарғақ істелді. Сырт киім көбінесе сол жағыиа түймеленетін болды. Етік тігу үшін сиыр терісінен жасалған былғары пайдаланылды.Оның тігісі сыртына қарап тұрды. Етіктер өкшелі және өкшесіз де болды. Әйелдерге арналып бекем етік деп аталатын қайқы тұмсықты сәнді аяқкиімдер тігілді.

Ер адамдар басына бөрік киді, қозы терісінен істелген бас киім, құндыз терісінен тігілген қамаш бөрік әрі жылы, әрі жеңіл болды. Башлық деп атала-тын бас киім киізден тігілетін болған. Ибн-Фадланның айтуынша, адамның басын, бетін түгел тұмшалап, бүркеп тұратын башлық астынан «адамның екі көзі ғана жылтырап көрінеді екен».

Киіз көшпелі тайпаларда тек киіз үй үшін ғана пайдаланылмай, сонымен бірге одан сырт киім де тігілетін болған. Араб жаһангері Ал-Якуби (IX ғасыр) ежелгі қазақ жерін мекендеген халықтардың киіз басу аса шебер болғанын, олардың бірсыпыра киімдерінің киізден тігілетінін таңдана жазады. Олар жұқа басылған киізден шидем деп аталатын жеңіл жол киімін тігіп киді. Қыста суықтан сақтайтын, жаз-да күн өткізбейтін шидемді қазақтар соңғы кезге дейін киген. Ежелгі қазақжерінің тұрғындары қысқы, жазғы киімге малдың, аңның терісімен бірге мақта, кендір, жүн маталарды пайдаланған. Олардың ұқыптылықпен істелген белге тағатын белбеуі болды. Кездеме матадан қайыстан істелген белге тағатын белбеулер, оған ілінген алтын, күміс, қоладан оймышталып жасаған тоғалары, салпыншықтары, бастырмалары тек белбеудің ғана емес, оны таққан адамның да ажарын

ашып тұрды. Бас киімнің, белбеудің, аяқ киімнің әсемдігіне далалықтар айрықша мән берген.

Бақылау сұрағы: 1. Қандай көне ескерткіштер мен сәулет өнерінің мұраларын білесіңдер?

2.Әдеби жазба ескерткіштерді атап, олардың ерекшеліктерін ата. (Орхон, Енисей жазбалары «Қорқыт ата» кітабы, «Оғыз наме»)

З.Түркі тілдес тайпа халықтарының наным-сенімдері қандай болған?

4. Түркі тектес тайпалардың материалдық мәдени игіліктері жөнінде не білесіңдер?

№ 8-9. Тақырыбы: Х-ХІІ ғасырдағы ежелгі қазақ жерін жайлаған түркі тілдес тайпалардың мәдениеті.

1. Көне түркі тайпаларының мәдени өміріндегі ақуал.

2. Түркі тілдес тайпалардан шыққан ғұламалар.

3. Ноғайлы дәуіріндегі жыр-қиссалар.

Х-ХІІ ғасырлардағы Ордакент (қашғар), Тараз, Үзген, Баласағун, Мерке, Құлан сияқты қалаларда зергерлік және саз балшықтан ыдыс-аяқ, сәндік бұйымдар құю сияқты қолөнерінің қатты дамығанын көреміз. Жылтыр сыр жалатылып, ою тәрізді араб өріптеріне ұқсас әшекейлермен безендірілген қыштан жасалған қазба зерттеу жұмыстарының барысында табылған ыдыстар өздерінің әсемдігімен көздің жауын алады. Олардың кейбіреулеріне діни мазмұндағы алуан түрлі оң тілектер мен өсиеттер жазылған. Мұндай жазулар солардағы мыстан, қоладан жасалған бұйымдардың да сыртқы бетінен кездеседі. Бұл ыдыстарды, сондай-ақ, бұл жерлердегі сәулет өнерінің туындыларын көріп тұрғанда оларды әшекейлеп безендіруге, сәндеуге тигізген басқа елдердің, өсіресе шығыс елдерінің өнер-өрнегінің, өнер жетістігінің ықпалы мен өсерін де байқайсыз.

Әлемнің, дүниенің шартарабының байланысы, қарым-қатынасы барған сайын күшейіп келе жаткан орта ғасырдың бастапқы кезінің де өзінде-ақ елдерге әлемдегі төрт патшалық жөніндегі ортақ пікір кеңінен тарады. Бұлардың әрқайсысының тек өзіне ғана тән қайталанбайтын ерекшеліктері бар деп есептелді. Осыған орай олар жұртшылык санасында оңтүстікте піл патшасы (үнді елі) батыста - бағалы, құнды заттар патшалығы (Иран, Византия), Солтүстікте -арғымақтар патшалығының иелігі (түрік, қағанаттары), Шығыста-адамдар патшалығының империясы (Қытай) болып бөлінді. Осы патшалықтардың арасында тығыз қарым-қатынас, алыс-беріс, бірінің жетістігін екіншісінің игеруі сияқты игі істер кеңінен өрістеді. Оның өрістеуіне батыс пен шығысты, шығыс пен батысты жалғастырып сауда-саттық мәдени байланысты өркендетуге арқау болған Жібек жолы мықты ықпал жасады. Шығыстан батысқа Қытайдың Жібек тауарларын тасымалдау үшін ашылған бұл жолмен батысқа ағылған саудагерлер батыстан алтын, алмаз, аң терісі, қару-жарақ, жылқы алып кайтты. Осы жолдың нақ ортасындағы Қазақстан қалалары шығыс пен батыстың байланыс аясына кеңінен тартылды. «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан» деген еңбегінде К. Байпақов пен А. Нұржанов атап көрсеткендей Шығыс пен Батыс, Азия мен Еуропа тоғысқан Қазақстан қалаларында біріне бірі мүлде ұқсамайтын мәдениеттердің өзара кірігіп бір-бірін байыта түсулеріне аса қолайлы жағдай ахуал туды. Өзара қарым-қатынас жасасу нәтижесінде отырықшы қалалықтар мен көшпенді тайпалар адамзаттың ежелгі мәдениеті алқасында маржандай жарқыраған мәдениет жасай алды»

Шынында, қалалар халықтың мәдениетін, салт-дәстүрін қалыптастыруға, өнерін өркендетуге үлкен үлес қосты. Жоғарыда біз үзінді келтірген кітапта орта ғасырдағы Қазақстанда ірі мәдени ошақтардың бірі Испиджаб қаласы болғаны айтылады. Ол бірсыпыра деректерде Сайрам деген атпен белгілі. Ол X ғ. мен XIII ғасырдың бас кезінде Қазақстаннын оңтүстігінде жатқан Сыр бойындағы Кедер, Сығанақ, Сауран, Янгикент, Жетісудың Тараз, Құлан, Мерке, Суяб шаһарларын қапсыра қамтыған, қарауында ұстаған Испиджаб округі ретінде де танылған. Испиджаб басқа жерлерге ақ мата, кару-жарақ, семсер, мыс, темір сияқты нәрселерді шығарып тұрды. Сонымен бірге құл ретінде әртүрлі түрік тайпаларынан қолға түскен тұтқындарды сатумен әйгілі болды.

Иран, Түрік тілдерінде сөйлейтін, сондай-ақ, әртүрлі дінді ұстанған қала тұрғындарының елеулі бөлігі қолөнершілікпен айналысты. Олардың арасында ұсташылық, зергерлік, емшілік, тоқымашылық, былғарышылық, қыш көзе, әйнек жасау сияқты кәсіп иелері аз болған жоқ.

Орта ғасырдағы қазақ жеріндегі қалалардың ірісі-Отырар болған. Ол туралы тарихта мол мағлұмат сақталған. Сондай-ақ Оңтүстік Қазақстандағы ірі қалалар Сайрам, Түркістан өңіріндегі Яссы, Сырдария бойындағы Сауран, Сырдарияның төменгі ағысын мекендеген оғыздардың Жент, Янгікент, Қора, қыпшақ мемлекеттік бірлестігінің астанасы болған Сығанақ шаһарлары қазақ мәдениетінің қалыптасуына, өсіп-өрбуіне, дамуына күш-қуат берген, арқау болған қалалар.Бұл қалалар әртүрлі жағдайда қирап, құлап, құрып, жойылып кетті. Бірақ олар кейінгі ұрпаққа мәңгілік мәдени мұра, өшпес өнер туындыларын, салт-дөстүр, жол-жоралғысын қалдырды. Осы қалалардан аты айдай өлемге мәлім болған ғұлама ғалымдар, ақын жыршылар, өнер адамдары көп шықты.

Осы Әбу Ибраһим Исхақ Әл-Фарабидің шәкірті болған Әбу Насыр Исмаил бин-Хаммад Әл-ЖауҺари да Отырар маңындағы Жауһара деп аталатын елді мекенде дүниеге келіп, дүниенің төрт бұрышын түгел шарлап Басрада, Шамда, Бағдадта, Харасанда, Дамғанда болып терең білім алып зерделі зерттеуші, айтулы ақын өнер иесі болып қалыптасады. Ол «Ас-Сихах» (»Ақикат», «дұрыс», «заңды») деп аталатын араб тілінің табиғатын танытатын теңдесі жоқ тамаша еңбегін жазып ұрпаққа ұлағатты туынды қалдырады. Орта ғасырдағы Тұран өлкесінен шыққан Әбу-Бәкір ән-Наршаһи (899-960 жж.) «Бұхара тарихы» деп аталатын бағалы мұрасы арқылы тарихта атын қалдырған. Казақ тарихына тікелей қатысты еңбек ретінде кезінде Абай оқып пайдаланған бұл шығармада ол Бұхара, Түркістан, Қорасанда болып өткен тарихи оқиғаларды, әлеуметтік өзгерістерді баяндау арқылы кейінгі ұрпаққа алыстағы ақиқат шындықтың мол деректерін өсиет еткен. Бұл аталған ойшыл-оқымыстылардан шоқтығы биігірек болмаса кем емес, қазақ жерінің мақтанышы, ғылым мен мәдениет өлеміндегі шоқ жұлдыздардың бірі Жүсіп Хас Хаджи Баласағұни (1021-1075 жж.) қазіргі Жетісу өлкесіндегі Шу өзенінің жағасында, Шығыс Түркістан мен Орта Азияның елеулі бөлігін қамтып жатқан Қараханидтер мемлекетінің екі рет астанасы болған Баласағүн (Құз Орда) қаласында дүниеге келіп, сол қалада өмір сүрді.XIX ғасырдың басынан мәлім болған «Құдатғу біліктің» Қаир, Вена, Наманған қалаларында сақталған нұсқаларының 1942-1943 жылдарда Стамбулда үш кітап болып басылып шығуы әлемдегі мәдени өмірдің аса маңызды оқиғасы болды. 73 тараудан 6407 беттен, 12814 өлең жолдарынан тұратын бұл мұра 1971 жылы Ташкент қаласында жарық көрді. Бұл еңбек қазақ оқушыларына ана тілінде әлі толық жетіп болған жоқ. Бірақ соның өзінде де Баласағұнды білмейтін, оның накыл сөздерін айтпайтын қазақ аз. Мөселен оның аузынан шықан мына мақал-мәтелдерді кім білмейді: «Сөздің көркі мақал», «Ауру қалса да әдет қалмайды», «Қартайғанда дәулет бер, жастығымда бейнет бер», «Есік көргенді алма, бесік көргенді ал» немесе «Маңайлама ар-ұяттан безгенге, мыңдап алғыс инабатты сезгенге», «Ізгі атымен ер алғысқа бөленеді», «Құр атақ қуған ер өзінің түбіне жетеді», «Сен дүние-малға сұқтанасың, саған өлім сұқтанады», «Сақтана біл сараңдықтан өспейтін, Жомарт ердің аты қалар өшпейтін», «Дүниеге жаям десең атыңды, жолаушыға қызмет қыл татымды».

Қазақ жерінде дүниеге келіп, халқымыздың мәдениетін дамытуда, дәстүрі мен салт-санасын қалыптастыруға үлкен үлесі бар ұлылардың бірі Махмұд Қашқари. Оның әкесі Хусайын мен бабасы Мұхаммед ХІ ғасырдағы Жетісу өлкесінің ірі мәдени орталықтарының бірі Барсаған қаласында (Ыстықкөлдің шығыс-солтүстігінде) туып өскен. Түркі халықтарының белгілі қаласы Қашғарға көшіп келіп, Махмұдтың бүкіл саналы өмірі сонда өткен.Ол 1029-1038 жылдар аралығында дүниеге келген деп есептеледі. Оның атақ-даңқын шығарған «Түркі тілдерінің лұғаты» (»Диуану луғат-ат-түрк») деп аталатын еңбегі. Ол араб тілінде жазылған. Оған кіріспестен бұрын Махмұд Қашқари түріктің елі мен кең даласын тегіс аралап, түркі тілдеріне қатысты мол материал жинаған. Ол өз еңбегінде қыргыз, қыпшақ, оғыз, түхси, ягма, чыгыл, ығырақ, ярук тілдерін «таза түркі тілдері» деп атап, оларға ортақ, бәріне бірдей түсінікті, ұғынықты сөздерді алып, олардың мәні мен маңызын, сөздік қасиеттерін тексерген, талдаған. Жалпы теңдесі жоқ тамаша бұл туындымен танысқан адам қазақ жеріндегі құнарлы да қымбат әдеби мұраларға бай, онда өмір кешкен ата-бабалардың мәдени дәрежесінің биікте, парасатты болғанына даусыз дәлел тапқандай болады.

Х-ХІІ ғасырлардағы қазақ топырағындағы ғұламаларды сөз еткенде XII ғасырдың соңы мен XIII ғасырдың басында өмір сүрген, өз заманының ереулі ақыны, өнегелі білімпаз, оқымысты Ахмет Йүгінеки (толық аты-жөні: Әдиб Ахмет ибн Йүгінеки) туралы айтпасқа болмайды. Жасынан зағип болып мүгедектіктің михнатын тартқан ол Түркістан қаласына жақын жердегі Жүгінек деген жерде дүниеге келген. Сол жерде оның асқан ақындығымен аты шыққан. Онан қалған мұралардың ішінде төрбие, білім, абзал адамгершілік, кіршіксіз кісілік талаптары туралы әңгіме, ақыл-кеңестер бар. «Ақиқат сиы» деп аталатын шығармасы жұртқа кеңінен тараған. Кітаптың бүгінге жеткен үш түрлі нұсқасы бар. Солардың бірі - Ыстамбұлда Топ-қапы сарайында сақтаулы қолжазбадан қазақ тіліне аударылған баламасы (аударған Б.Сағындықов).Ол 1991 жылы «Ежелгі қазақ әдебиеті» деген кітап арқылы қазақ оқырмандарының назарына ілікті. Онда Ахмет Йүгінеки қандай қасиеттерімен құнды, бұлды болатынына көңіл бөліп, алдымен адам үшін қажетті нәрсенің білім екенін айтады. «Бақыт жолын білімнен ізде, білімді кісі бағалы динар, білімсіз құны жоқ қара бақыр, білімсіз тірісінде көрде жатқан өлік сияқты», - деп өз замандастарын білім алуға, ғылымды игеруге үндейді. Оның әдептілік пен ибалылық туралы айтқандары да адамгершіліктің өнеге өлшемдерімен ұштасып жатыр. Әдептіліктің бір шарты тілді тыю, орынсыз сөйлемеу екенін айта келіп, «Тісің сынбасын десең тіліңе ие бол, оқ жарасы жазылады, тіл жарасы жазылмайды», - дейді. Оның жомарттық, қайырымдылық, қаталдық пен қайырымсыздық, сараңдық, тойымсыздық пен дүниеқоңыздық туралы, ашу мен алаңғасарлық, сабыр мен салауаттылық жөнінде айтқандары, достықты дәріптеуі «Мың дос аз, бір дұшпан көп» деуі адам боламын деген кісінің қандай қасиеттерге ие болуға тиіс екенінен хабар береді. Түркістан өңірінде Иугінеки жалғыз болмаған. Оның замандасы Хакім ата деген атпен белгілі Ахмет Иассауидің шәкірті «Бақырғани кітабы» (Ақырзаман кітабы) деген жазба мұрасын қалдырған, XII ғасырдың басында өмір сүрген Сүлеймен Бақырғани да түркі тектес халықтардын, оның ішінде бүгінгі қазақ халқы мәдениетінің негізін қалыптастыруға үлкен еңбек сіңірген. Адамгершілік асыл қасиеттерін қандастарының бойына орнықтыру үшін аянбай атсалысқан. Бақырғани адам бойындағы жамандықты, жігерсіздікті, маскүнемдікті өлтіре мінеп шенеген. Ол малына көңілі өскен мақтаншақты «Малыңа көңілің өсіп дүниеге симаушы едің, қара жерге қайтіп сиясың»,-деп, тәубаға келтіреді. «Қанша пікір етсең де, өлімге жоқ еш ылаж, барша туар өлім үшін өлімге жоқ еш ылаж», - деп туа білген өле білуі керек, тірлікті қастерлеп адамгершіліктің ақ жолынан ауыспауы керек деген ғибрат боларлық шындықты айтады.

Х-ХІІ ғасырдағы ежелгі қазақ жерінен шыққан ғұламалар кейін шыққан қазақ халқының мәдениетіне, дүниетанымына, салт-дәстүріне, жол-жоралғысына негіз қалады. Олардың бәрі де адамгершіліктің асыл қасиеттерін орнықтырушы болды.

Хорезмде 1187 жылы дүниеге келіп, 86 жыл өмір сүріп, артына ғылыми мол мұра қалдырған Шайқы баба Сығанақи туралы Дербісәлиевтің зерттеуінде көптеген деректер келтірілген. Сондай-ақ ежелгі қазақ жерінен шыққан орта ғасырлық ғұламалар Мұхаммад Әл-Женди, Сирадж Баршкенти, молда Ахмет Әл-Женди сияқты оқымыстылардың болуы бүгінгі қазақ мәдениетінің тақыр жерде пайда болмағанын, анық атамдар заманынан келе жатқан сарқылмас мол қайнары болғанын көрсетеді. Бұл оқымыстылардың шығармалары парсы, араб, түрік тілдерінде жазылған. Оларды қазақтың қазіргі қолданып жүрген тіліне аударып, жұртшылық игілігіне айналдыру кезектегі келелі істердің бірі.