Лексикографияның зерттеу объектісі

сөздіктің ішкі құрылымы, сөздіктердің жіктемесі болып табылатын 
лингвистикалық теориялық пəн. Тəжірибелік лексикографияның 
басты нысаны – тілдік элементтер (лексика), атқаратын қызметі 
сөздіктегі метатілдің, лексикографиялық əдіс-тəсілдердің көмегімен 
сөздік түзу болып табылатын лингвистикалық əрекеттің бір түрі. 
Негізгі түрлері: терминологиялық, лексикография, есептеу 
лексикографиясы, үйренімдік лексикография жəне жалпы 
лексикография. Сөздік – белгілі бір тілдегі сөздердің немесе сөздер 
тобының жиынтығын көрсететін анықтамалық құрал.  
Қазақ тілінің ғасырдан астам тарихы бар грамматикасы оның негізгі 
ортологиялық базасы болып табылады. Сондай-ақ ортологиялық базаға ең 
жоғарғы құзыретті орган бекіткен орфографиялық Ережелер жатады. 
Қазақ тілінің бұл айтылған ортологиялық базасы елеулі қиындықтарды 
бастан кешірді. Төте жазу ережесінен латын графикасына негізделген 
əліпбиге көшу (1926ж.); одан соң орыс графикасына негізделген кириллше 
əліпбиге көшу қазақ жазуының ережелік базасын тиянақтауға мүмкіндік 
бере қоймады. Сонымен, 1957ж. 5 июньде (маусымда) Қазақ ССР Жоғары 
Советі Президиумы жарлығымен бекіткен «Қазақ тілі орфографиясының 
негізгі ережелері» жарияланды. Бұл Ереже қазақ тілінің мектепке арналған 
орфографиялық сөздігін, сондай-ақ қалың жұртшылыққа арналған «Қазақ 
орфографиялық сөздігінің» бірнеше мəрте жарық көрген толық нұсқасын 
жасауда басшылыққа алынды. 
Шын мəнінде
, қазақ тілінің ортологиялық құралдарының жарық көруі 
жоғарыда айтылған «Ережеден» соң, өткен ғасырдың алпысыншы 
жылдарынан басталады. Мектеп оқушыларына арналған орфографиялық 
сөздіктің шағын түрлерін есептемегенде əдеби тіл лексикасының əр 
саласын жан-жақты қамтыған қалың жұртшылыққа арналған 
орфографиялық сөздік 1963 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл 
білімі институты қызметкерлерінің құрастыруымен жарық көрді[1]. 
Сөздіктің мақсаты - сөздердің лексикалық мағынасын айқындау емес, 
оларды қалай жазғанда дұрыс болатындығын көрсету екені, сонымен қатар 
қазақ лексикасының əр алуан салалары енгізілгені кіріспеде атап айтылған. 
Сөздікте енгізілген сөздердің корпусында жалпы қолданыстағы сөздер, 
кəсіби атаулар, ғылыми терминдер, кейбір көнерген сөздердің түрлері 
қамтылған. 
Сөздікте сөздерді орфографиялауда морфологиялық, фонетикалық, 
дəстүрлі принцип негізге алынғаны айтылған. 
18. Санаулы сөзге салмақты ой сыйдырған сөз орамдары 

Халық тілінде байырғыдан келе жаткан тұрақты сөз 
орамдарының (мақал, мəтел, қанатты сөздер, фразеологиялық 
тіркестер т.б.) сан алуан сыры бар. Олай болатыны халық өзінің 
өткен дəуірлеріндегі наным-сенімін, түйсік-түсінігін, ой-қиялын, 
тыныс-тіршілігін аз сөздің аясына сыйдырып, əрі нəрлі, əрі əрлі етіп 
ерекше өрнектей білген. Көнелікті ең көп сақтаған «жаны сірі» 
сөздердің небір шоғырлары алдымен мақал-мəтел, 
фразеологизмдердің құрамында шегенделіп қалған деуге болады. 
Əрине, сауда күсет болсын! деген тұрақты тіркестің мағынасы жалпы 
алғанда түсінікті, əйтеуір бір тілекпен айтылған сөз екенін аңғаруға 
болады. Бірақ осындағы күсет жеке алғанда қандай мағыналы сөз 
екендігі мүлде белгісіз. Мұндай шешуі қиын "жұмбақтар" əсіресе, 
сан атауларымен келген тұрақты сөз орамдарында өте көп кездеседі. 
Бұлай болуы бір жағынан заңды да, өйткені байырғы кездерде халық 
əр алуан құбылысқа нəзік бақылау жасай келіп, олардың ортақ 
қасиеттері, сипаттарын санмен түйіп, санамалай айтып отырған. 
Бірақ уақыт өте келе сол сандар көмескі тарта бастады. Мысалы
, 
жеті амал, бес конақ, үш арсыз, жеті жұт тəрізді тіркестердегі жеті, 
бес, үш сөздері сандық мəннен айрылып, жұмбаққа айналып барады. 
Олардың түп төркіні нені білдіретінін екінің бірі таратып бере 
алмайды. Сөз де сырсандық тəрізді. Сəті түсіп, кілті табылғандай 
болса, көп нəрсені баян етіп, халықтың өткендегі ой-қиялы, тыныс- 
тіршілігі, дүниетанымы туралы сыр шертіп тұрады.

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: