Мақалада Шәкәрім Құдайбердіұлының шежіре кітабы мен шежірелік дастанының текстологиялық мәселелері сөз болады
қазіргі (уақыттан) екі мың жылдай бұрын
жүктеу/скачать 0.55 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- "Keruen" scientific journal №4, 81 vol, 2023 ISSN: 2078-8134 | elSSN: 2790-7066
| қазіргі (уақыттан) екі мың жылдай бұрын, көне заманда (кейіннен) мұғул аталған
ру мен басқа түркі рулары арасында келіспеушілік орын алып, соңы соғыс және шайқаспен аяқталды. Құрметті де, шыншыл сөзді кісілердің (жеткізген) хикаясы бар, (сол хикаяда айтылғандай) өзге рулар мұғулдардан басым түсіп, оларды сондай қырғынға ұшыратты – (соңында) екі еркек пен екі әйелден артық (басқа ешкім тірі) қалмады» (Рашид ад-Дин, 2018: 149). Рашид ад-Дин сөзінің жалғасында қырғыннан аман қалған (Оғыз хан ұрпағы) Елханның екі ұлы Қиян мен Нүкіз және екі келіні жаудан қашып, бір тауды паналағанын айтады. Олар жан-жағын таулар қоршаған шөбі шүйгін жерді «Ергенеқон» деп атап кетеді. Ергене – «тік», қон – «баурай» деген мағыналарды білдіреді. Қиян мен Нүкізден тараған ұрпақ осы жерде 450 жыл "Keruen" scientific journal №4, 81 vol, 2023 ISSN: 2078-8134 | elSSN: 2790-7066 №4, 81 vol, 2023 | "Keruen" M.О. Auezov Institute of Literature and Art 241 тұрады. Ақыры олар таудан түсіп, дұшпаннан ата кегін қайтарып, ел іргесін қайта тіктейді. Олардың тауда жасаған мерзімін Әбілғазы Баһадүр хан «Түрік шежіресі» еңбегінде: «Олар төрт жүз жылдан артығырақ Еркіне қонда отырды» (Әбілғазы, 2006: 33) – деп келтіреді. «Жамиғ ат-тауарих» еңбегі Ғазан ханның арнайы тапсырысымен 1300 жылдары жазылғанын жоғарыда айтқан едік. Ендеше, осы кезеңнен 2000 жылды шегерейік: 1300 – 2000 = – 700. Нәтижеде Ергенеқон оқиғасы б.з.д. 700 жылдары орын алған болады. Ал Қиян мен Нүкіз ұрпақтары Ергенқоннан б.з.д. ІІІ ғасырда шығады (700 – 450/400 = 250/300). Бұл кезең Ғұн империясының тарих сахнасына көтерілген уақытына тұспа-тұс келеді. Ергенеқондықтарды құрлас текті Бөрте шене бастап шықса, Ғұн империясын Мөде шанюй құрады. Ғылымда «чәниүй» (шанью) атауы жеке сөз ретінде не мағына беретіні әлі күнге белгісіз болса да, оны ғалымдар «тәңірқұты» деп аударған. Біздің ойымызша, Бөртенің «шене» және Мөденің «шанюй» атаулары бір сөз, яғни ол «бөрітекті (бөріні кие тұтқан) хан әулетінің ұрпағы» деген мағынаға саяды. Расында, «Оғыз нама» жырында Оғыз хан шатырында тынығып жатқанда таңда көктен жарық түсіп, ішінен көкжал бөрі шығып: «Ай, Оғыз!» деп тіл қатқаны, Оғыз хан әскерін сол көкжал бөрінің бастап жүргені жазылған (Оғыз-наме, 1986: 40-41). Сондықтан да көне түріктер (оғыздар) бөріні кие тұтып, бөрілі байрақ көтеріп, қасқырдай өжет болған (Халықов, 2017, 46). Оған ақын Сүйінбай Аронұлының «Бөрі басы – ұраным, Бөрілі менің байрағым. Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қайдағым!» деген жыр жолдары дәлел. Ал Бөрте [Бөрте-(Б)ө(р)те-Мөте-Мете-Мөде (Мәселен, бірлән-білән- бән-бен-пен-мен) – Б.М.] есімі «бөрі» атауынан шықса, «шене» (шанюй) атауы – ұрпағы, баласы (орысша – щенок) сынды мәндерде қолданылған болуы мүмкін. Ал «Зафар нама» (Жеңіс кітабы, XV ғ.) еңбегінде Ергенеқон оқиғасы мен Оғыз ханның арасында 1000 жыл өткенін жазады: «Бұл оқиға Оғыз хан қайтыс болғаннан кейін арадан мың (1000) жыл өткен кезде орын алды» (Шараф ад-Дин Әли Йазди, 2021: 29). Сонымен қатар, бұл пікірді Мунис пен Агахи де қолдап: ««Дерларким, Ўғузхон вафотидин бу мансуба вуқуъиғача минг йилдин ортуқ ўтуб эрди (Оғыз хан қайтыс болғанына мың (1000) жылдан артық өткеннен кейін бұл оқиға орын алған еді)» (Муни ва Агахи, 2019: 95) – дейді. жүктеу/скачать 0.55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|