ӨЗҮ КЕЛИП КАТЫЛГАН ШООРУК КАҢДЫН

Алайдын түштүк жагында,

Башы Даң-Дуң тоосунда,

Маймундуктун Шоорук кан

Жаткан экен ушунда.

Калча деген калкы бар,

Калча жайын сурасаң,

Кыргызга жакын каркыбар.

Калкы кыргыз туруптур.

Ак-Сай менен Сары-Колду,

Аларга кыргыз карк толду.

Кенжутка жетти көчмөнү,

Аягы чыгып Алайдан,

Ысар тоону өткөнү;

Ырысы каткан Шоорук кан

Манасты билбей көпкөнү;

«Качып жүргөн салты бар,

Кара кыргыз деген эл

Мунун кайдан чыккан калкы бар?

Бул баатырсып келген кыргызга

Басылдашсам нетер? — деп, —

Капкайдан чыккан кыргызга

Катылышпай болбос, — деп, —

Карайлап келген кедейге

Кайдан чыксын жолдош, — деп, —

Бадакшанды алып жерим, — деп, —

Батпаган Маймун элим, — деп.

Бачагар кыргыз бүткөндүн

Басайын мунун демин! — деп. —

Кыргыздан жылкы бөлөйүн,

Жалпайып жата бергенге

Жаман деп, мени ойлойбу?

Жаңы келген кыргызды

Чаап четин тойлойлу.

Өз жерине жатпаган,

Өзгө жерге батпаган,

Алты шаар журтунан

Мага кандай аттаган?

Сексен уруу элим бар,

Сегиз жүз баатыр эрим бар,

Кыйрашсам, күчүм канчалык

Кырчылдашар жөнүм бар!

Жакынын чаап алайын

Кошуунун жардап турганда

Жадатып кууп салайын.

Келгенин чаап алайын,

Келтирбестен ушуну

Кебезге сүрүп салайын.

Бадакшан менен балыкты

Башынан күтүп башкардым

Маймун урук калыкты.

Кадеми каткан кыргызды

Таш-Котондун жерине

Кандай неме тургузду?

Жолугарга жолукпай

Жолу каткан кыргызды,

Шоролу менен Тагырма

Жооп берип ким тургузду?

Кесеңдиси уурусу,

Кесири тиер мунусу.

Соодагер көрсө сойгудай,

Соңунан барган кишиге

Жооп бербей койгудай.

Өздөрү жүрүп өлө албай,

Өкүм кеби бирдалай.

Жандары жүрүп жай албай,

Жаалдык кеби бирдалай.

Кошуунду жыйнап албасам,

Анча-мынча бүлдүрүп,

Анжыян менен Кашкардан

Артылта кууп салбасам!

Аңдадым кылар жумушун,

Байкап көргүн баарысын,

Балаасы элге жугушун.

Кошуун жыйып, кол жыйып,

Кошуунду арбын мол жыйып,

Кысмакты буга кылайын,

Кыйыктык кылган кыргызды

Кылычка салып кырайын.

Кызылдан ары өткөрүп,

Кыр ашырып тынайын.

Кошуун алып жүрөйүн,

Аягын өөдө түрөйүн.

Айдап тоодон ашырып,

Алайдан ары сүрөйүн".
Кесектин уулу Шоорук кан

Мына ушундай буулуккан,

Кесиреттүү бу бир жан,

Таянганы Индистан,

Кабары жок мурунтан

Кайнап жаткан кыргыздан,

Тарса менен Үндү бар,

Аралаш жаткан элине

Жедигер менен Инди бар,

Шаңкай деген кыргыз бар.

Ал Шаңкайдын журтунун

Ат ордуна мингени

Кызыл куйрук кызыл нар.

Татала деген журту бар,

Таза сонун ушулар.

Кышында барбайт ээлери,

Кырга кетип төөлөрү.

Төөгө ылайык чөлү бар,

Жапайы кетип жан сактап,

Төө кийиктин көбү бар.

Ар жагы Наамут дайрасы,

Баккан малы баш бербей,

Башынан кеткен айласы.
Караган Шоорук канына

Каарданып Шоорук кан,

Кабар берди баарына.

Жапан таруу, буудай бар,

Тамашасы мындай бар.

Жазийра, жемин чөлү бар,

Кесип кылган адамга

Кесенденин көбү бар.

Илбирс, жолборс, кабылан,

Издегениң табылган.

Катын аюу, дого аюу

Тоолорунда жайылган.

Жапан жүргөн тоту бар,

Жайса малга оту бар.

Чөбү калың, суусу кең,

Төөсү кийик болгон эл.

Төөнүн баары нар экен,

Булакка жакын жеринде

Жапайы адам бар экен.

Алты күндүк, беш күндүк

Адырга салган тамы бар,

Атасынан бабасы

Кылып жүргөн камы бар.

Жапан арпа, буудайын

Жан жагынан койбостон,

Оруп-жыйып жудайын,

Бастырып аны ала албай,

Малга басып бара албай,

Сууга таңсык баары чөл,

Жылаандардын баары төл.

Чөлдө жүргөн кулан бар,

Урун мар деп аталат,

Уча турган жылаан бар*
Эртелеп кабар салыптыр,

Эки жүз да токсон миң ^:

Элин жыйып алыптыр.

Чечендер аттуу баатыры,

(Ченсиз айбан акыры)

Күлтүкан аттуу баланы

Күлдү журтун алганы,

Күйөнүш, Кээман аяры,

Эр Шоорук кан баш болуп,

Күңгүрөп жолго салганы.

Шоорук кандын кызыл туу

Асабасы жалбырлап,

Алтын купа* добулбас

Какса угулуп, каңгырап,

Тартып керней, бапылдап,

Дап кактырып, дапылдап,

Чымылдагы, сурнайы,

Карап көрсө, карааны

Чын балакет турбайбы!

Эркек үчөө, кызы экөө

Шоорук кандын баласы.

Башы Маймун калаасы,

Азыр жердеп турганы —

Таш-Котон, Кабил арасы.

Ургаачынын сарасы.

Он алты жарым жашы бар,

Оролгон кундуз чачы бар,

Асемдеген топчудай,

Келишкен кара кашы бар.

Инжуу тиштүү, кыйгач каш

Тамагынан көрүнгөн

Кара мейиз жуткан аш.

Колу күмүш зымындай,

Бели канжар кынындай,

Сонундугу этинин

Кынап кылган чыныдай.

Карагаттай көзү бар,

Канттан ширин сөзү бар.

Кошуунун жолго салыптыр,

Аттанамын эртең деп,

Эр Шоорук үйдө калыптыр.

Кериле басып Акылай,

Кеп айтуучу кези бар.

Кыздын кеткен үшү бар,

Түндө көргөн түшү бар:

"Ата, сизге кеп айтам,

Алысты самап мен айтам!

Аттанбасаң деп айтам!

Жетиген жактан сел келди,

Селдей көчүп.жер келди,

Жер учурган жел келди.

Аккан селин андасам,

Кара баткак Алайды

Карайлатып куткарбай,

Каптал калды далайды.

Сел баткакка калыпмын,

Сенделип качып алыпмын.

Агып сууга өлөрдө

Алтын барик* чынарга

Өзүм жетип калыпмын.

Чыктым чынар башына.

Ачасында олтурсам,

Атакем келип кашыма,

Терекке калдык тербелбей,

Кериде калдык кебелбей,

Ыжыраттын талаасын,

Чыраштынын калаасын,

Таш-Котон менен Самбыла —

Бул экөөнүн арасын

Суу каптады, сел болду,

Кыян менен кыжылдап,

Агып жүргөн эл болду.

Жоручуңуз бар бекен,

Атаке, бул иш не болду?

Жүрөгүм чочуп айрылып,

Жүдөдүм жаман кайгырып,

Алтайдан келген кыргыз деп,

Каңгайдан келген качкын деп,

Асыла берип, атаке,

Жүрбөгүн тактан айрылып?".

"Башың курган, бала, — деп, —

Башчы болбо мага! — деп, —

Бакшы болуп кеттиңби?

Жашабай жатып, кандай түш,

Айтасың мага жана, — деп. —

Кыян каптап сел келди,

Сел болгону эмеспи,

Кыргыз деген эл келди,

Чыккан чынар терегиң

Чындап кудай бергени.

Чаап алып кыргызды,

Чынарга чыгып турганың,

Чырагым сенин тунганың.

Такка минген өзүмдүр,

Так ушу, балам, сөзүңдүр!".

Адамдар болду айран-таң.

Добулбасы кагылып,

Тууга байрак тагылып,

Шоорук жолго салыптыр,

Он бир таш* жерге жол басып,

Барган экен кошууну

Памир тоого таянып,

Кошууну кеткен кол басып,

Бара турсун каныңыз,

Баатыр Макас не болду,

Кабарын угуп алыңыз.

Ар кылган иши шар болуп,

Кошууну алты сан болуп,

Атпай кыргыз жам болуп,

Атанып айкөл кан болуп,

Айтканы журтка дүм болуп,

Колу токсон миң болуп,

Ала-Тоо, Алай жер болуп,

Ченине келген эр болуп,

Челишүүгө душмандын

Жүрөгүнө чер болуп,

Жалпы кыргыз журтуна

Шамал тийбес ык болуп,

Жан жолдошу кырк болуп,

Сайышуучу душмандын

Жүрөгүнө дык болуп;

Айтканын ар ким эп кылган,

Атышкан жоосун мерт кылган,

Ар кайсы кандар кеп кылган

Атагын угуп Манастын,

Анжыяндын Алооке

Оңдурбайт деп акыры

Алты жыл мурун шек кылган.

Наамандан алып далайды,

Айылы өрдөп Алайды,

Анжиянды, Кашкарды, -

Аталык жерин башкарды.

Бардап кыргыз элдерин,

Байкап көрүп жерлерин,

Баатыр шонтүп туруптур,

Шол чакта келип туурадан,

Шоорукту кудай урутур.

Алайда жаткан кыргызга

Кошууну келип кол салып,

Нойгуттун жерин чалыптыр,

Ошпурдун айлын оңдурбай,

Окчуну чаап алыптыр.

Окчу кыргыз уругу

Ойбой салып куруду.

Ак боз атын моюндап,

Ак сакалын коюндап,

Айыл башы Акбалта

Айла кылбай бу калкка,

Жети миңдей жылкыны

Желеден Шоорук айдады.

Айбан эмей неткени,

Кулуну калып желеге,

Кууп алып кеткени!..

Алтымыш миңи нар, иңген,

Канчасы качыр миниптир,

Кайсы экени билинбей,

Качып жолго кириптир.

Туш тоту деген бар экен,

Андан минген аты бар,

Албар тоту мингени,

Он эки миң каркыбар.

Аягы Ысар, Көлөптөн

Айдап жылкы барчу экен,

Самбыланын шаарына

Сатып кетип калчу экен.

Сары алтын менен ак күмүш

Санатып булун алчу экен.

Андан алган аттарын

Арабага салчу экен.

Жал, куйруктан айрылып,

Жыл маалына чыдабай,

Чымындан өлүп калчу экен.
Капкайдан бери калтырбай,

Кошуунун жыйып алыптыр.

Элдин чети Алайга

Эрдемсип, уруш салыптыр.

Айдап тийген жылкысы

Кыруулашып ээлери,

Кулундары кишенеп,

Кайра качып бээлери,

Арбаңдатып нар менен

Артынан куба келгени.

Найзага адис, атка чың,

Атыша кетсе, жоого тың

Нойгут, Окчу, Думара

Ойрон салды буларга.

Мылтык менен атышып,

Ок тийгендин баарысы,

Коркурап келип жыгылып,

Короого сулап жатышып,

Айлы үркүп Алайдан,

Аз болгондо алты жүз

Адам өлүп алардан,

Качып келген жылкыдан

Кармап алар минишип,

Анжыянды бет алып,

Айланып жолго киришип,

Кошуундун көбү ар жакта

Кулунга качкан бээлерге

Тособуз деп иришип.

Тос-тос кылып жылкыны

Тополоңго киришип,

Калаба кылды калчасы

Керемдинин коо менен,

Көлдөлөңдүн тоо менен

Кырга чыгып кутулду.

Кыргыздардын канчасы,

Ычкырдык деген бел менен,

Алмалуу деген жер менен,

Атышууга чыдабай,

Арбын кошуун эл менен,

Кылчайбай кырга чыгыптыр,

Кыргыздын адис мергендер

Кыйласын атып жыгыптыр.

Кан Шооруктун кошууну

Каптап уруш кылыптыр.

Жер жайнатып жылкыны

Жетип айдап алыптыр.

Субайы үркүп суурулуп,

Бир ат туйлап мөңкүсө,

Жутуп ийчүү немедей,

Заманасы куурулуп,

Кое берип колунан

Кыргыздар кууп соңунан, -

Жети миң жылкы алганы.

Жетишкен кыйын мыктысы

Жетимишин кармады.

Жума күнү кечинде,

Бешим өткөн кезинде

Күлүшменин тоосунан

Кийик атып аң уулап,

Келиптир Манас ушунда.
Карк алтын алган бир калта,

Кабыланга кабар айтмакка

Качып барган Акбалта.

Көзүн салып кийикке,

Кийикчинин баарысы

Чыккан экен бийикке.

Ак боз атын моюндап,

Ак сакалын коюндап,

Акбалта барды акырып,

Айгай салып бакырып,

Жүлүндөй боз алдында

Жүр Манас деп чакырып.

Ууда жүрөт көп киши;

Арзан жумуш эмеско

Акбалтанын бул иши?

Ашыгып мынча не келди,

Калыбет эле бу киши?

Кабарын сурап билелик,

Кандай да болсо бул ишти!

Чапкылап Манас, Чубагы,

Ажыбай, Чалыбай бу дагы,

Ашыгып алар жүргөндө

Серек менен Сыргагы —

Серпишер жоого чыйрагы, —

Чапкылашып туш-туштан,

Тар капчыгай буруштан,

Кырдагысын кыйкырып,

Ойдогусун ойбойлоп,

Коктудагы жүргөнүн

Коркутпа деп кой-койлоп,

Акбалтага жыйылып,

Аң издөөдөн тыйылып,

Келип кебин угуптур.

От көзүнөн чыгыптыр.

Кошуун ылдам келсин деп,

Алты киши чаптырды,

Анжыяндын боорунан

Адам калбай келсин деп,

Арыстаныңыз чакырды.

Кара-Кулжа, Тарынан,

Көкүрөк, Көк-Арт, баарынан,

Кара-Алма кайкы белинен,

Калба деп, кыргыз элинен,

Топурак бел, Кара-Суу,

Ортосу Окан даваны*,

Орчун шаар Анжыян,

Тез келсин деп аларды,

Маргалан менен Зымыны,

Калбасын деп чымыны,

Кожонт менен Жызакты,

Качып ылдам келсин деп,

Баруучусун узатты.

Акбалта сөгүп, бакырып:

Адамдын көбүн чакырып

"Жакыптын уулу Манасым,

Жаныңды жечүү баласың!

Айрып келип Алтайдан,

Азапка салчу балаасың!

Атамдан калган жерим деп,

Адамыңдын баарысын

Алайга таштап саласың.

Жетим уул, тул катын,

Чаптырып ийип кыргызды,

Убалга минтип каласың!

Кытайдан бөлөк жоо жок деп,

Кыялыңа аласың.

Кырып кетсе кыргызды,

Кыбаң шондо канасың!

Алтайдан элди көчүрүп,

Кыянатчы адамсың.

Адыры чөптүү, жери жай,

Ар түлүк малга эли бай

Маңгул, калмак аралаш,

Башыбыз Мамыр, кең Алтай,

Баркөл, Туркөл көлүбүз,

Баштап келип, балаага

Малынтканын көрүңүз!

Алдырып коюп Алайдан,

Арманда өлөр далай жан.

Калкына түштү калаба,

Капталып калып кечээ күн,

Кажылдаган балаага.
"Нар төө минген адам бар,

Ажалаган арамдар

Кара желек найза алган,

Карарганды кайсаган,

Кабагы бийик, көзү үңкүр,

Кара сакал, тик мурут,

Кайдан чыккан бул журут?

Каңылжаары каңкайган,

Кайсы бирөөн карасак,

Кара нар минип даңкайган.

Онкогой мурун, чуңкул көз,

Оозу жүйрүк, башка сөз,

Ажалай экең урааны,

Адам айран калгандай,

Аңдап турса буларды.

Айылга кирип кол салып,

Аткылашып биздин эл,

Кыйласы өлүп сулады;

Кыз-катындын баарысы

Кырга качып чуулады.

Арбын жаа, аз мылтык

Айдады жылкы дыргытып,

Ар кимиси күрсү урат,

Казандай болгон күрсүсүн

Канчалык жерге ыргытып,

Төө минип жүрүп найза алган

Төбөдөн урган кандай журт?

Нар минип жүрүп, найза алган,

Наадандыгы ашкан кандай журт?

Найза деген бир жарак

Ат мингенге ылайык,

Кайта электе бат барып,

Калабаны кылалык!".
Артыкча барып ашыгып,

Кырып кетти элди деп,

Кызыл ээк чалдарга

Кыйын түйшүк келди деп,

Чаап кетти элди деп,

Жаштарынын башына

Жаман дүмөк келди деп,

Акбалта айтып салыптыр.

Алтымыш миң кошууну

Азир болуп калыптыр.

Артымдан келе берсин деп,

Арыстан Манас баатыры

Аянбай жолго салыптыр.

Салтанаттуу көйкашка

Сөөлөтү журттан бир башка,

Кызыл байрак кырк кашка,

Кылганы журттан бир башка

Кыргыздын Манас падыша.

Ак асаба кызыл туу,

Айгайлаган ызы-чуу,

Көк асаба кызыл туу,

Көк жаңырган улуу чуу,

Көк жал Манас баатырдын

Жүрүп калган жери ушу,
Алайга барчуу белинен

Ашыгышып ашышып,

Ат баспаган жеринен,

Кийик ашпас тоо менен,

Тар капчыгай коо менен

Бастырып кыя бел менен,

Кармашам деп өлгөнчө

Өзү тийген эр менен

Ашып түшүп Алайга.

Аңдап турсаң ушуну,

Арты кетер далайга.
Анжыян жакы тоосуна,

Үркүп кыргыз өтүптүр,

Шоорук кандын кошууну

Тоо таянып жетиптир.

Караанын жаңы көргөндө

Караңгы кирип кетиптир.

"Урушту түндө салбайын,

Убарага калбайын.

Калбаны түндө салбайын,

Канга сабын болбоюн*.

Не болсо эртең көрөрмүн,

Кармашса канын төгөрмүн".

Кабылан төрө Манасың

Жатып тынчтык алыптыр...

Эрте туруп эрендер,

Атка тердик салыптыр,

Багымдат намаз окушуп,

Азирлеп атын токушуп,

Жарагын белге чалынып,

Жалпы баары камынып,

Ак күбө тонду кийинип,

Саадагы бала белиндей

Тасма* тартып ийилип.

Ыраакы-жакын ылгабас,

Ортосу болот, оозу албарс

Түтүнү туман, түбү Ыспан*.

Кароолу дажал, огу ажал,

Асынып жүрсө, Аккелте,

Ашыкпаса, койчагыр*.

Ачууланса, — замбирек, —

Аккелте мылтык асынып,

Шай колдогон бадирек*

Камыш кыйып каптаган,

Тарамышка чаптаган,

Темирин сегиз кырдаган,

Он эки түрлөп сырдаган,

Бөрү тил мизин чыгарган,

Учун ууга сугарган,

Шамалга тийсе ырдаган,

Тийген жери ырбаган,

Чагарак алтын тактырган,

Душман жакка бактырган

Салды найза карыга.
Сандыргалуу арыстаның

Бүгүн минип каарына,

Түн ичинде суурса,

Өрт өңдөнүп кызарган,

Уруштуу күндө узарган,

Заарын тарткан мунардан,

Учун кайкы чыгарган,

Тоого чапса, таш кескен,

Белге чапса, баш кескен,

Шиберге койсо өрт кеткен,

Шилтегени мүрт кеткен

Байланды албарс кылычын

(Аңдап көр жоого кылышын).

Таш көмүргө таптаган,

Как ыргайга саптаган,

Көөкөрчө кылып ийдирген,

Кыл кыял чаап чийдирген,

Чагарак алтын сомдогон,

Чапкан жоосу оңбогон

Эшик эндүү айбалта

Кыстарып алды белине,

Эми эле жетип барам деп

Шоорук кандын элине.
Коргошун, чоюн куйдурган,

Сабын темир бурдурган,

Башын болот каптаган,

Сабын темир саптаган,

Бери болсо күрсүсү,

Беш жүз батман салмагы.

Бек өңөрүп алдына

Беленденип алганы.

Аккула деген аты бар,

Айбандан бөлөк зааты бар.

Чаткаягы Чаткалдай,

Жүрүп берсе чатына,

Жүктүү төө баткандай.

Куюшкандын кошконго

Он бир карыш казанды

Ойноп-күлүп аскандай.

Болжолу жок чоңдугу,

Бооруна карандын

Момолой ийин казгандай.

Таноосуна, мурдуна

Кирер болсо жорголоп,

Азыркы жүргөн адамдар

Кийми менен баткандай.

Камыш кулак, сом туяк,

Балтыры өгүз белиндей,

Басканы сырттын желиндей.
Чарайна төшкө тартынып,

Каруу-жарак, карк алтын,

Көпкөк темир артынып,

Карыпчысы*, кыягы,

Каармандай сыягы,

Белдемчи темир байланып,

Бел булуттай айланып,

Кошууну менен эр Манас

Майданга барып турганы.

Ажалалап кыйкырып,

Шоорукту кудай урганы.

Дөгөшү аттуу балбаны

Төрт миң кошуун алганы.

Туйгунду көздөй ат коюп,

Баары жөнөп калганы.
Арыстан Манас баатыры

Алиги төрт миң баатырды

Астын-үстүн салганы.

Аккуланы жүгүртүп,

Аралашып калганы.

Дөгөшү келип качырып,

Баатырга найза салганы.

Дегешүнүн найзасы

Соотуна батпай калганы.

Төшкө сайып, Дөгөшү

Жыгууга алы жетпеди.

Найзасы сынып качырап,

Найзасына илинип

Чалкасынан кеткени.

Жыгылып калган Дөгөштү

Сырттан Манас беттеди.

Жерден өөдө турарда,

Шыпырма кылыч кара курч

Башын кагып кеткени.

Башы калды томпоюп,

Өлүгү калды зоңкогоп.
Жана Шоорук жиберди

Чечендер аттуу баатырды,

Он эки миң кол менен

Манасты көздөй жапырды.

Күлтү кан аттуу балбаны

Күркүрөп күрсү салганы.

Жеке өзү бир минип,

Жетимиш кулач пил минип,

Күрсүсү бар молодой.

Караса көзү Күлтүнүн

Кайкаңга жакын ороодой.

Көзүндөгү чылпагы

Байлаткан батман шородой.

Он эки миңи жабылып,

Аккелте мылтык бир атты,

Арыстан Манас камынып.

Аккелтенин дабышы

Алты күндүк угулду.

Огу тийип баатырдын

Отуз-кыркы жыгылды.

Түтүнү басты тумандай,

Кулап түштү Күлтү кан,

Жер силкинген дубалдай.
Найза салды Чечендер,

Андай найза салгандан

Алек болгон нечендер.

Найзасын баатыр кагыптыр,

Арыстан кылыч салыптыр.

Найза салган Чечендер

Ажалынын жеткени;

Жетпегенде неткени, -

Туйгунуң чапкан бу кылыч

Төбөсүнө жеткени.

Ат-маты менен бөлүнүп,

Жардай кулап кеткени.

Алдын карай дүңгүрөп,

Бакай баштап баарысы,

Кыргыл баштап карысы,

Алтымыш миң кошууну

Ат коюшуп калышты.

Аш кайнамга калбады,

Он эки миң кошуунун

Ойрон кылып салганы.
Кан Шоорук эми акырды:

"Качыр! Капта! Койбо!" — деп,

Кайраттанып бакырды.

Жүргүзүп ийди майданга

Сексен төрт миң черүүсүн.

Селдей каптап качырды,

Аз экен деп ойлонуп,

Арыстан Манас баатырды.

Миңинин саны сексен төрт

Билгенге болду кызыл өрт,

Жеткен ажал далайга,

Уруш болду Алайга.

Дүнүйө жүзү бузулган, —

Суудай акты кызыл кан.

Кыргыз, тарса кыйла эл,

Кызыл кан агып, болду сел.

Качырышкан көп кошуун

Аралашып салышып,

Төө мингенин төбөлөп,

Жөө жүргөнүн тебелеп,

Аккула менеп чуратып,

Ажаалаган* канчасын

Ач албарс менен сулатып,

Артынан чаңын буратып,

Кырк чоронун баарысы —

Кыргыл, Бакай карысы

Кыжылдаган тарсанын

Кызыл канын агызды.

Күн обого толгондо,

Чак түш анык болгондо,

Кырк миң кыргыз барышты.

Жер жайнаган душманды

Жексен кылып салышты.

Жүрүп келген кошууну

Үч жүз минче кол экен.

Өлдү көбү теңделип,

Жаны тирүү калганы

Жарадар болуп сенделип.

Арыстан Манас баатырдын

Атактуусу сексен төрт,

Астында жүргөн — кызыл өрт.

Астында бар Манасы,

Анча кыргын болбостон,

Аманга катар арасы,

Жети жүз он үч киши өлүп,

Өлүмгө болбос ишенип;

Терип-тепчип ар жерден,

Өлгөндөрүн жыйышып,

Өкүрбө деп бир бирин,

Көзүнүн жашын тыйышып,

Бурак атын токушуп,

Жаназасын окушуп,

Акырет камын жеген бар.

Алигече бу күндө

Алайдын аяк ченинде

Шейиттин бели деген бар.

Кагылышкан эки журт

Кайтып конуп калыптыр.

Ашарсуу каптап кырк миң кол

Ал түнүндө барыптыр.

Кошуундун түшүп жатканын

Күйөнүш көрүп калыптыр.

Кырк шишеге суу кылып,

Суунун баарын уу кылып,

Заар дува салыптыр.

Алты кара жыгачты

Апсун окуп дем-салып,

Алтоо болду сур эшек,

Баары семиз кур эшек,

Он эки себет кылдырып,

Дува менен эшегин,

Айдап алып жылдырып,

Эки жаңгак данына

Апсун окуп дем салып,

Жолдош кылып жаныяа,

Кырк шишеде арагын

(Кызыталак яярдын

Кылган ишин карагын!),

Заар окуп толтуруп,

Ону бирдей чоң себет

Эшекке арта салыптыр.

Жан кыюучу заардан

Жүзүм кылып алыптыр.

Кашкарлык кара сарт болуп,

Арыстан Манас баатырдын

Кошууну түнөп жатканда,

Асты уйкуга батканда

Кошуундун аяк жагыяа

Айгай салып акырды,

"Алып кетти, жеди!" — деп,

Эл четинде бакырды.

Бакырыгын угушуп,

"Кайда? Кайда? Ким? Ким?" — деп,

Караңгыда дүрбөшүп,

Калың черүү чыгышып,

Камалап келсе, үч киши, —

Аярдын кыйын ар иши.
"Караса, калча жетти, — деп, —

Он беш эле эшегим,

Тогузун тартып кетти, — деп, —

Алтоо калды эшегим,

Агырлан байдын малы эле,

Адашты, — деп, — эсебим.

Тарсалардын ким билди,

Кароолго чыккан кесебин".

Айттып муну Күйөнүш

(Аярда бар кыйын иш).

Эшектерин түшүрүп,

Эр Манастын кошуна

Күйөнүш кирди жүгүнүп.
Ыраңы турат кашкарлык,

Карады Манас баатыры:

Аярлык турат бойдо жык.

Күйөнүш аяр каркыбар,

Башында башка бөркү бар.

Оюнда Манас ойлоду,

Ашкере аяр Күйөнүш

Оюна алган акылын

Шо жерде биле койгону.

Билген Манас акылы

Ойлоп турат сойгону;

Былтыркы жылы кетиптир,

Кеткенде Манас нетиптир.

Тебетейдин этегин

Тегерете кесиптир.

Мында Манас көп турду,

Акыл ойлоп тек турду;

"Алда кандай бул адам

Аярданбы?" — деп турду.

Кошуундардын кыйласы

Себеттеги жүзүмдөн

Талап-булап жеп турду...

"Кашкардан былтыр өттүм, —

деп, —

Кабылан Манас сурады.

"Алдына былтыр келдиңиз,

Былтыркы жылы мен кылган

Кайда кеткен белгиңиз?

Айткын жооп кебиңди!

Алса бирөө эшегиң,

Табарбыз эртең эсебин..."

Сурап баатыр калганы,

Мукактанды бу сөзгө

Чыкмак болду Күйөнүш

Ушу жерде жалганы.

Агыдай деген аярын,

Ажыбай экөө бир кошто,

Азыр мында келсин деп,

Арыстан эр айтып салганы.

Агыдай келип калганы.

"Ачып далы кара"-деп,

Арыстан айтып турганы.

Карады далы бетине,

Ашык аяр келиптир,

Кошуунунун четине.

Олтургандай ушунда,

Оён Манас кошунда.

Өз уругу индиден

Өнөрү артык дүйнөдөн.

Алты мыскал заарын

Жемиш кылып сүйрөгөн,

Ал аярдын өнөрүн

Ачкан далы сүйлөгөн.
Агыдай турду таңданып,

Кошуундар турат жарданып,

Кыларымды кылдым деп,

Бир айбан болуп качууга

Күйөнүш турат камданып.

"Кашкардан жемиш келди, — деп,

Калкка бөлүп берди» — деп,

Калкаман менен кошу бир

Ырдык жетип барыптыр.

Кайдан билсин аярың

Кабыланыңдын кошуна

Капилет жетип аларын,

Арак, жүзүм, ууларын,

Себетке салып буларын.

Дөбө жерге тиктирген

Төрт төбөлү көк чатыр,

Төрө Манас баатырды

Төгөрөктөп олтурган

Көзгө саяр көй баатыр.

Салам айтып Ырдыгы,

Салды башын чатырга,

Көзүн салды баатырга.

Көргөн жерде таң калды,

Көрсө, Күйөнүш аяр ушунда.

Ичинде Ырдык билиптир.

Кантер экен өзү деп,

Аярлыгы аз эле

Ырдыктын жетпес күчү деп,

Кирген жерде Ырдыкты

Алың келсе ал! — деди, —

Эгер алың келбесе,

Кошуундагы аярга

Айтып кабар сал"-деди.

Ырдык чоочуп калганы,

Ашыккан бойдон оозуна

Аярлык майын салганы.
Чыңырыгы баш жарды,

Аярлыктан алиги

Жети таш жерге учурду

Жерде майда таштарды.

Аяры бар экен деп,

Аман кантип кетем деп,

Күйөнүш ойго алыптыр,

Окуп апсун салыптыр;

Көк кептер боло калыптыр.

Эшигин көздөй чатырдын

(Өнөрүн көргүн капырдын)

Тырпырап жаны жетиптир.

Алгыр кыраан куш болуп,

Ырдык илип кетиптир.

Болду бүркүт, алгыр куш,

Аткыганда бүркүттөн

Ардалыкта калбады

Бир серкедей акыл-үш.

Артык аяр Танабул

Апсун окуп салыптыр.

Ар тырмагы найзадай,

Үкү боло калыптыр.

Карайлатып асылды,

Канатка тырмак батырды.

Тырмак орду кан болду,

Аярда мындай жан болду:

Адам болбой дөө болуп,

Эсеби нечен сан болуп,

Берки турган беш аяр

Пери болуп, жин болуп,

Тирелишкен эки журт

Бул ишине таң болду.
Дөө-перилер урушту, —

Ким көрсүн мындай жумушту!

Ырдыктын тарткан найыңан,

Өзү олтурган жайынан,

Улуу кара куш болуп,

Кеман келип буларга,

Уруш кылды туш болуп.
Түн ортосу болгондо,

Жыбырап жылдыз толгондо,

Аярлар колго илинди,

Алда эмине болот деп,

Кошуундар чоочуп бүлүндү.

Пери болуп, дөө болуп

Бет алышып турушуп,

Беш миң, төрт миң кол болуп,

Бел байлашып урушуп,

Кабылан болуп, шер болуп,

Кай бир маалда кетишип,

Каптаган кара сел болуп,

Кай бир маалда кетишип,

Булут болуп, жел болуп,

Күйөнүш кылды өнөрдү.

Өнөрү кабат сай болуп,

Эми билди өлөрдү.

Кошуунунда Манастын

Чоң аярдан жети экен,

Кичи аярдан эки экен,

Колго түшүп Күйөнүш

Кор болуучу кези экен.

Апсун окуп дем менен,

Алтымыш кулач ажыдаар,

Күйөнүш болуп алыптыр.

Эми дуба сүйлөтпөй,

Чүкүрүк бир дем салыптыр.

Байлады тилин Чүкүрүк,

Апсун окуп оозуна,

Чүкүрүк аяр түкүрүп.

Аңдап көр аяр оюна,

Ажыдаар болгон аярдын

Артты чынжыр мойнуна;

Моюнга чынжыр байлады,

Апсун окур тили жок

Күйөнүш шору кайнады.

Кыйналдык кыйла биз деди.

Кеман аяр кетиптир,

Кан Шоорукка жетиптир,

Кыс көтүңдү сиз деди.

Учуп шамал жел болуп,

Кеткен экен Кеманы

Тозоң болуп тосуптур,

Артынан түшүп алты аяр

Арыбы андан озуптур.

Кутулбасын билиптир,

Куу сакал купкуу чал болуп_;

Шоорук кандын кошуна

Кеман аяр кириптир.

Кетпесин деп бакалап,

Ар сүрөткө киришип,

Кемак үчүн иришип,

Тарсанын колун жакалап,

Алар минтип калыптыр.

Беш жүз, он үч адамы,

Себетке жүзүм салганы.

Аш бышымдай болгондо,

Боорум дешип боздошуп,

Ичин басып ийилип,

Өрттөндүм деп өзөгүм,

Өбөктөшүп өкүрүп,

Жедик кайдан жүзүм деп,

Жегенине өкүнүп,

Агып көбүк оозунан,

Акылдан кетти канча жан.
Адамдын тери дары деп,

Көйнөк-дамбал чечишип,

Көңкү кошуун баары деп,

Алты миң, беш миң адамдар,

Колдо турган көп жандар

Кирдүү көйнөк чечишип,

Жан казанга суу куюп,

Буту тердүү боз балдар,

Аягы менен тебелеп,

Напсиң кургур муну ич деп,

Ачууланып жемелеп,

Кесеге куюп сунушуп,

Баарын койбой ичкин деп,

Маңдайына турушту,

Ичпей турган кай бирөөн

Өлөсүң деп урушту.

Жутуп алып кусушуп,

Сулаганы дагы бар,

Өлдүбү деп тирүүбү?

Талып калган кай бирөөн

Сураганы дагы бар.

Кусуп салып эс алып,

Кубанганы дагы бар.

Эң шайманы кеткенин,

Өлүмгө жуук жеткенин,

Ажыдаар болгон Күйөнүш

Маңдайынан чегишип,

Агыл чыккан канынан

Алып келип беришип,

Жүзүм жеген көп киши —

Беш жүз он үч кишиден

Дүйнөдөн кайтты төрт киши.

Төрт кишиси өлүптүр,

Жаназа окуп көмүптүр.

Аярлар келип жыйылып,

Алтымышка бөлүптүр.

Аяр болуп Күйөнүш

Азапты минтип көрүптүр.

Кылычтап бөлүп, кыймалап,

Канча туурап салса да,

Кайтып болот ажыдаар, Көрүнбөй элдин көзүнө,

Жакын келбей өзүнө,

Аярлык иши ушу экен,

Күйөнүштүн өз жаны

Кара курт деген куш экен.

Жакындабай жанына,

Жарым таш жерде турчу экен.

Карап туруп бир кушка,

Айран азыр калыптыр.

Чыңырган үнү чын жаман,

Бейлесе* үнү бек жаман,

Канатын сабап барпырап,

Каргадай үнү чаркырап,

Азап тарткан Күйөнүш

Алда канча бөлүнүп,

Карап турса кара куш

Катуу-катуу кыйкырат

Топуракка көмүлүп.

Айгай салган куу куш деп,

Камбар мылтык алганы,

Кароолго көзүн салганы.

Башын өлчөп эр Камбар

Маша ирмеди куш үчүн,

Бакырган куш деп ушу үчүн,

Мылтыктын огу жетиптир,

Башын үзүп кетиптир.

Кулак тунду дүңгүүрөп,

Бузулгандай көрүндү

Дүнүйө жүзү күңгүрөп.

Жашыл түшкөн немедей

Жаркырады асман-көк,

Жер титиреп жаткандай,

Жер дүбүртү андан көп.

Чакыр-чукур чад болду,

Кыйын аяр өлдү деп,

Кылымдын баары таң болду.

Ажыдаар болгон Күйөнүш

Анык аяр өлгөн соң,

Ааламга маалим болду иш.

Күйөнүш өлгөн жери бар,

Кара-Тегин Алайда

Ушу күндө бир жерде

Күйөнүш деп күлдү журт

Айтып жүргөн кеби бар.
Башчы болгон тарсага

Баатыр Шоорук эри бар.

Жүз кырк миң кошуун кашында,

Чагалак каар дегени

Чабдар качыр ат минген

Чаап чыгып келгени.

"Жаткан кыргыз эл, — деди.

Ажалың анык жеткениң,

Азыр мага кел!" — деди.

Майданда байрак булгады,

Өлөрүң келгин дегенде

Өткүр Сыргак турбады.

Өнөрү болсо көрөйүн,

Өнөрү жок ит болсо,

Өзүн жерге көмөйүн.

Арыстан сыргак күүлөнүп,

Ачууланып сүйлөнүп,

Эр Сыргакта не туруш?

Кызыл атка камчы уруш!
Качырып Сыргак жеткени.

Ошо турган Чагалак

Найза муштап өткөнү.

Чагалактын найзасы

Чарайнага бир тийип,

Чарт үзүлүп кеткени.

Айгайлаган оозу деп,

Ажал күнүң ушу деп,

Оозго найза жеткени,

Шилисинен коркоюп,

Найза чыгып кеткени.

Чагалак кетти чалкадан,

Анык ажал кармады.

Чагалагын өлтүрүп,

Чалкасынан салганы.

Майданда Сыргак бакырып,

"Баатырың бери чыккын!" — деп,

Байрак булгап чакырып,

Сырттан Сыргак туруптур,

Кан төгүлөр кези экен,

Маймунду кудай уруптур.

Отуз миң, черүү ат койду,

Ат койсо да бат койду.

Ошо күнкү уруштан

Ойбойлошуп жан тойду.

Отуз миңи жабылып,

Ок, мылтыгын камынып,

Туш-тушунан Сыргактын

Душман келип кол салды.

Кол салганда мол салды.

Миңди көрсө, шашпаган,

Миңди көрсө бир өзү

Көп экен деп качпаган,

Билгең ишин баштаган,

Санды көрсө, шашпаган,

Санды көрсө бир өзү

Жалгызмын деп качпаган, .

Сундурса, найза тартпаган,

Сумсайып жоодон кайтпаган

Сыргакең Көкказык атты чуратып,

Көсөмдөрдүн кыйласын

Көмө чаап сулатып,

Артынан тозоң буратып,

Аянбай уруш салыптыр.

Эки-үчөөн көмө чапканча,

Эңшерилип көп кыргыз

Эми кирип барыптыр.

Элүү миң черүү акырып,

"Жаа, алдалап" бакырып,

Жапырт кирди урушка.

Отуз миң келген жөө экен

Ойду көздөй жапырды,

Обого чаңын сапырды.

"Жүр-жүр! " дешип баарысы,

Шоорук кандын кошууну

Жүз миңи кнрип калышты.

Аларды көрүп акырык,

Найзага желек жапырып,

Акбалта, Жакып карысы

Арыстан Манас баш болуп,

Ак калпак кыргыз баарысы

Ат коюшуп калышты.

Аралашып эки кол,

Арманы жок салышты,

Айбалта, кылыч чабышты...
* * *
Ар түрлүү элдин улугу,

Арманда Шоорук куруду.

Сакалат менен тарсасы

Келген экен бул колго

Ынды менен калчасы.

Күн жүрүшү тарабы

Жылкыга таңсык барчасы.

Качыр минген, нар минген,

Төө мингени дагы бар,

Төбөлөшүп көп кошуун,

Уруш болгон чагы — бар.
Кыйгактуу найза, көк түпөк

Кылымга тете кырк баатыр,

Кыраан Манас баш болуп,

Чуу тартып уруш салганда

Чуңкурларга кан толуп,

Алайдын башы Ала-Бел,

Аралашкан калың эл.

Тууга карап турушуп

Туу такандап урушуп,

Колтуктун баары чоюлуп,

Колдун баары жоюлуп,

Канаттын баары кайрылып,

Чапандын баары айрылып,

Этектин баары түгөнүп,

Ээрлер сынып үбөлүп,

Эриндин баары кесилип,

Эмчектин баары эзилип,

Тизенин баары сүзүлүп,

Тйзгиндин баары үзүлүп,

Мылтыктын баары атылды,

Мыктылардын баарысы

Кызылдай канга батылды,

Кылычтын баары чабыдды,

Кыргыз уулу бүткөнгө

Кызык бүгүн табылды.
Найзанын баары жанчылып,

Ажалдуу өлүп, жан чыгып,

Курсунун баары урулуп,

Күнү бүткөн жандары

Денесинен суурулуп,

Төө минген аскер эчен сан,

(Төөгө ишенип урушкан

Төбөңдөн тийген кандай жан!)

Аттуулар мурун жетишип,

Найза сала кетишип,

Качырды минген кайгырды,

Каруусу аттай боло албай,

Кара жандан айрылды.
Нар мингендер аргытып,

Кайраттанып каргытып,

Алтайдан келген кыргызы

Арбын экен ырысы,

Арбын эмей неткени

Качкандарын куткарбай,

Качып берсе жеткирбей;

Кармашкан жоосун кеп кырды.

Жакын ара келтирбей,

Эртесн жок кечинде,

Түш эңкейген кезинде

Көтөргөнү туу болуп,

Көзүнүн жашы суу болуп,

Сандыргалуу айкөлдүн

Заарына чыдабай,

Шоорук каны баш болуп,

Качып алып жөнөдү,

Ар тушунда бел менен

Ашып алып жөнөдү.

Өлгөнүнөн калганы

Эки үч бөлөк бөлүнүп,

Шашып алып жөнөдү,

Алайдын башы бел экен,

Ары жагы Таш-Коргон,

Тагырма деген жер экен.

Капчал-капчал коосу бар,

Тар капчыгай тоосу бар,

Калча менен тарсасы

Капчыгайга чуурушуп

Качып кирди каячасы.

Аты-тондон кечишип,

Талабына жетишип,

Жылаңайлак-жылаң баш

Ташка чыгып кетишип,

Үңкүр көрүп тоо-таштан,

Жерге кирген андан кеп.

Жийде, жангак токойго

Черге кирген сандан кеп.

Тоодо токой бадамы,

Тоого-ташка тыгылды

Шоорук кандын адамы.

Алып жүрөт кыргыздар

Ээси жок аттарын,

Бүтүрүп алып жумушун.

Миркапты көздөй бет алып,

Каны Шоорук салыптыр,

Үч жүз миң келген кошуундан

Шоорукка жолдош көп элден

Алтымыш миңи калыптыр.

Кабандар деген жол менен,

Бузулуп качкан кол менен,

Кеман качып алыптыр.

Алайдын башы Ала-Таш

Ар жагы Тегин, Кара-Коо,

Артына түшүп душмандын

Атпай кыргыз калың жоо.

Арыстан Манас баатырдын

Кабарынан болуңуз.

Сексен төрт киши эр менен

Арт жагында көп кыргыз

Алты уруу арбын эл менен,

Артынан келип арбышып,

Эки жүз миң толуптур,

Эки жүз миңден артыгы

Он тогуз миң болуптур.

Кабарт, Саркол, Ыдыраң,

Ардалык аяр баш болуп,

Аякты көздөй кыдырган.

Чаганы деген бел ашып,

Таз-Кыйыр деген жер басып,

Аяр Ырдык, Чүкүрүк

Он тогуз миң кол менен

Олор барсын жол менен.

Кара-Тегин тоо менен,

Капчыгай терең коо менен,

Бош алган атын алышып,

Болжолдоп жолго салышып,

Бара турсун ушулар,

Шоорук кандын артынан

Жүз миң кошуун кол менен

Жүргөн баатыр Манас бар.

Энтелеп жаман шашыптыр.

Шоорук барды жерине,

Аныктап кабар сала албай,

Өз караган элине.

Кылчайбай кыргыз калкына,

Үркүп качып кетүүгө

Бадакшан, Маймун,Балыкка

Башын катып калыкка,

Самбыла шаар, Таш-Котон,

Үмүтүн үзүп ошондон,

Уруштан качып бошонгон,

Тагырмадан көчүүгө

Бадакшан, Балык, Маймунга

Барып кирип кетүүгө,

Чөлү түбү багыты,

Башкы журту Шооруктун

Тарса, Калча, Маңгыты

Барган жерден дарбытты.
"Түбүң түшкөн кыргыз, — деп, —

Түк ырайым кылгыс, — деп, —

Калың кыргыз эл келет,

Киши экен, — деп, — ойлобо,

Аккан дайра сел келет.

Бири миңден коркпогон

Баатырды көрүп келдим, — деп, —

Баш кесүүдөн сезбеген

Капырды көрүп келдим деп, —

Караанын көрсөң өлөсүң,

Кача көргүн элим" — деп,

Кууган Манас баатырдан

Куруп калган Шоорук кан

Жарым күн мурун барыптыр,

Жар чакыртып туш-тушка,

Калкына кабар салыптыр.

Ую, төөсүн айдашып,

Убарага калыптыр.

Кайда деп жоктоп эсебин,

Узун куйрук кою бар,

Эки-үч күндө келер деп,

Камданып качар ою бар.

Таң атканда Шоорук кан

Калкы үркүп дооруккан

Ордосуна барыптыр,

Ойбоюк айтып салыптыр.
Шашкеге калбай эр Манас

Шатырап кирип барыптыр.

Кырдагысы кызыл уук,

Козголо элек кезинде

Кыйкырып кыргыз келди жуук.

Байлаган бойдон мал калды,

Баштыкта бойдон дан калды.

Базардаш тооктой

Байпаңдаган чал калды.

Добул согуп дүнгүрлөп,

Жер көчкөндөй күңгүрлөп,

Ак асаба кызыл туу,

Айгайлаган ызы-чуу,

Көк асаба, кызыл туу,

Көк жаңырган улуу чуу.

Барып калган артынан

Көңкү кыргыз колу ушул...
"Агарып суусу аз болгон,

Айласыз жерим таш болгон.

Ар түрдүү журттан баш болгон,

Маңгыт менен Калча бар,

Башка уруудан канча бар.

Тагырмалык тарса бар,

Инди менен Маймун бар.

Катылып кара кыргызга,

Как өзүмдө айбым бар.

Шоокун кыпчак Абий бар,

Каңгайлык калмак башы бар,

Кыргыздан бар Жедигер,

Кырып кыргыз салган соң,

Кыйрым кайдан жетилер.

Бозек менен шаңкай бар,

Ойрон кылды баарысын

Оңолбогон далай бар.

Бузулуп кетип кандыгым,

Мурунтадан ойлонбой,

Мындай иши бардыгын!

Өкүмсүп туруп, өрттөндүм,

Кыйынсып туруп, кырылдым.

Олжосу болду кылымдын.

Катыларга катылбай,

Кадемим мындай катарбы ай!

Кабылан жолго жатарбы ай!

Жолутарга жолукпай,

Жолум мындай катарбы ай!

Жолборс жолго жатарбы ай!

Бул түгөнгөн кыргыз тукуму,

Түк билбеймин мен муну,
"Кытайдан качкан качкын деп,

Маңгулдан качкан байкуш деп,

Байкабай барып кол салдым,

Кол салбай куруп калсамчы,

Балакетке чоң калдым.

Күн чыгышта Кумулду,

Кумул деген калаа бар,

Ал Кумулдун атагы

Араң бизге угулду.

Баш алып качып келди деп,

Барып буга катылдым,

Манас деген бу кыргыз

Баарын алган шыкылдуу.

Жетиген жагы Кара мор

Калың кыргыз журтуна

Кабат келген бу бир доор,

Аңдабай барып асылып,

Кайнаган экен менде шор.

Өзүнө барып жыгылып,

Өлтүрбө деп сыйынып,

Кыл деген ишин кылайын

Кабылан Манас баатырга

Карап берип тынайын.

Калкым кетти чачылып

Абийрим калды ачылып.

Күн батыш жакы четинде

Катаган деген бирөө бар,

Дагы турар асылып.

Кундуз, Талкан жери бар,

Бет алып кирсе, соо койбос,

Беш уруу кыргыз эли бар.

Барбардигер жар болгон

Берен Кошой эри бар.

Бекер турам дегеним,

Меники кайдан эби бар?!

Кызыл муштум балдарды,

Кырдырбаймын калганын

Кызыл ээк чалдарды.

Эмгектеген жашы бар,

Эңдиреп калган башы бар.

Эңкейип калган кары бар,

Кыйылбай карап бербесем,

Кылар иши дагы бар".
Муну ойлонду Шоорук кан,

Мурунтадан ойлонбой,

Мурдар* болду канча жан.

Көрүндү дүйнө көзүнө,

Көпөмсүгөн кан Шоорук

Эми келди эсине.

Тартуу алып бармакка

Эр Манастын өзүнө.

Ордодо жүргөн отуз кыз —

Окуп жеткен баары уз.

Кымбат баа кийгизип,

Кылтылдаган жорго аттан

Отуз бедөө мингизип,

Жасап кыздын баарысын

Таштады Шоорук намысын.

Өз баласы Акылай

(Ойлонсоң кара жан кыйын,

Ошону баштап алышын!)

Он алты жарым жашы бар,

Олоңдой кара чачы бар.

Тал чыбыктай бою бар

(Салтанатын коюп ал!)

Кашы кара кыйылган,

Карасаң сонун бу бир жан.

Көзү кара коюлган,

Көргөндүн көөнү тоюнган,

Ар мүнөзү бир башка

Ак тасмадай чоюлган..

Тиши актаган күрүчтөй,

Он шоошагы, сыпаты

Зымга тарткан күмүштөй.

Ачык кабак, жатык сөз,

Кобул мурун, марал көз,

Алма моюн, түймө баш,

Кепичинин такасы -

Жаркыраган жакут таш.

"Акылай, балам! — деп айтып, —

Башында, балам, "кой!" дедиң

Байкабай туруп, "жок" дедим.

"Урушпа, ата, кой!" — дедиң,

Угуп туруп, "жок" дедим.

Тилиңди, балам, албадым, —

Тигилди капка арманым.

Тим кетти, балам, дарманым.

Жаным тирүү калса деп,

Тиледим да, зарладым.

Нуркталып калган эл экен,

Ушу күндө бу кыргыз

Урушка туулган неме экен.

Түптөлүп калган эл экен,

Түк качпаган өлүмдөн

Дүмөккө туулган эме экен.

Башы Кумул, Бээжинде,

Аяк жагы төмөнкү

Арал көлдүн жээгинде.

Кыямы жатыр төмөнкү

Кабылыстан жеринде.

Алсаң балам кебимди,

Тартуу кылып барам деп,

Таап турам эбиңди.

Ат уясы сатуу деп,

Кыйырдан угуп жүргөмүн,

Кыз уясы тартуу деп.

Айтканда тилим алсаң, дейм,

Атакеңди өлүмдөн

Ажыратып калсаң, дейм.

Каалаган атың миниңиз,

Кайышканым билиңиз,

Тандаган тонуң кийиңиз,

Табытта турам, билиңиз.

Тартуу тартып багынып,

Жан аргасын кылбасак,

Аман калбас бирибиз!".

Кыз сүйлөдү тышына:

"Өкүнбө өткөн ишиңе,

Өкүнүчтүү ажал келгендир

Өлгөн далай кишиңе.

Тандоо менен ат минип,

Талап менен тон кийип,

Байытат белем кыргызды.

Башында сизди тийгизип,

Бар ишти куда й кылгызды.

Байкабастан катылып,

Башында сизди тер кысты.

Так өзүмдү апарып,

Тартуу кылса канына,

Болор элем көп себеп

Далай элдин жанына".

Шооруктун жаны жай алып,

Кымбат баа буюму

Кызыл кымкап зер алып,

Сегизинчи күнүндө

Кырк бир кызыл нар менен,

Кыйла сонун шаң менен,

Чабындыдан кутулган

Алты жүздөй мал менен,

Отуз бир сулуу кыз менен,

Нан көтөрүп, туз менен

Астына барды каныңыз.

Жаңыдан келип Манаска,

Бабылга барган көй баатыр

Бабырашып олтурган,

Жайын айтып уруштун,

Жабырашып олтурган.

Узун сакал, саз өңдүү

Устуканы кашаадай,

Алтымыш нөкөр кашында,

Алтындуу таажы башында,

(Эми келди Шоорук кан

Элүү сегиз жашына).

Бото куру мойнунда,

Эки колу боорунда,

Жаш төгүлүп койнуна,

"Болдум душман сизге, — деп,

Каар салдың бизге, — деп,

Арыстан .Манас баламсың,

Ата жолун изде, — деп,

Кылар болсоң тез кылгын,

Эртерээк ишиң иште,-деп.

Тартып келдим кызымды,

Жалынып жаным сурайын,

Жалпы журтум кысылды.

Жан билбеген сырымды,

Салдым сага чырымды.

Жайыңды билбей катылып,

Далай журтум кырылды.

Өзүң билгин, эр Манас,

Ырайым бизге кыларды.

Өчөшсөм билдим өзүм да

Өмгөктөтүп кырарды.

Боздоторсуң элимди,

Бошоторсуң жеримди.

Салсаң бизге каарынды,

Талкаларсың шаарымды,

Жоготорсуң барымды,

Жок кыларсың карымды,

Жол кыларсың шаарымды.

Алакандай Самбыла,

Азыр да аман калган жок,

Арыстандын бирисиң,

Айтканыңда жалган жок.

Чабамын деп камындым,

Кошуун алып үч жүз миң,

Алайыңа жабылдым.

Алдырып коюп өзүңө,

Жан соога деп сабылдым.

Арзан деп барып тием деп,

Арыстанга катылып,

Акылымдан жаңылдым.

Мурун бардым урушка,

Урушпай, ушалансамчы,

Отуз төрт күнү камалдым

Мыргаптын башы бурушка.

Күн чыгыш жагы Мыргаптын

Кубандын коосун өрдөдүм,

Ардыгым ала тоодон чоң

Ажалы жоктон өлбөдүм,

Акыр аргам кеткенден

Акылай балам баш кылып,

Алып тартуу жөнөдүм".
Айтты Шоорук мүдөөсүн,

Арыстан Манас баатырдын

Адам билбес мүнөзүн.

Кылая багып күлбөгөн,

Күлгөндүн сырын билбеген,

Күңгүрөнө сүйлөгөн,

Күлпөңү* арткан дүйнөдөн.

Каалгадай кашка тиш —

Калайыктан башка тиш,

Кашкайып чыгып алыптыр,

Абакеси Бакайга

Арыстан эр сөзүн салыптыр:

"Абаке, бу сөз кандай?" — деп,

Арсаңдап күлүп калыптыр.

"Өзүңүзгө сыйынып,

Өтүнүп келген жан экен.

Айтканын азыр кылыңыз,

Не мудөөсү бар экен?".

Орчун кыйын көпчүлүк

"Оң сөз" — дешип калганы.

"Ордоңузга киргин" — деп,

Оболунда Шооруктун

Өзүн баштап барганы.

Шоорук кирди сарайга,

Шоораты* кетти далайга.

Таттуу болду сөздөрү.

Тандаганга бу кыздар

Өзү каалап тийсин деп,

Тандасын деп өздөрү,

Кыраандар күлдү каткырыл,

Кыздарды минтип шаштырып.
Ойрондор турду жардашып,

Ортодогу отуз кыз

Көпчүлүккө көз салып,

Кыдырата карашып,

Кыздар болсо тек турду,

Бир-бирине жанашып,

Сен каалагын деп турду.

Чоролор кирди кыйкырып,

Мейли кары, мейли жаш,

"Бейбак кыздар, көзүңдү ач!

Самап турган силерди

Сандаган черүү эл болот.

Кайсы бирин кааласаң,

Кармаганың эр болот".

Оолугушуп кыздарга,

Оңдонушуп бойлорун,

Мени кармар бекен деп,

Оодарып кызга ойлорун,

Кырдап кийип бөрктөрүн,

Кыз үчүн оңдоп көрктөрүн,

Сай кашканын баарысы —

Жашы менен карысы —

Сакал-мурут тарашып,

Жардап кызга карашып,

Тамаша сөзүн айтышып,

Жамандыктан кайтышып,

Көзүн кызга салышып,

Көркүн оңдоп кай бирөө,

Көрөр бекен мени деп

Көбүрөөк сүйлөп калышып,

Курчап турду кужулдап;

Кайсы бирөө урушуп,

Сен илгери турдуң деп,

Ачуусу келип куучундап,

Ортодо кыздар турушуп,

Теги койбой алат деп,

Тийүүгө моюн сунушуп.
Кара турат, кан турат

Каалайт экен бизди деп,

Канча түрдүү жан турат:

"Уругу кыргыз эл экен,

Улугу Манас эр экен.

Эркибизге койгону,

Кааламак бизге эп экен.

Камалып турдук канчалык,

Кадыр кылды мынчалык".

Мына ушуну ойлонуп,

Алда нече толгонуп,

Каалаганын кармоодон

Кыздын баары кысылып,

Ырас коркуп кай бирөө,

Ыраңдары бузулуп,

Эсиң чыкпа урган деп,

Бир-бирине шыбырап,

Ыйлаганың тим тур деп,

Эриндери кыбырап,

Ботодой көзү жоодурап,

Болоттой чачы шоодурап,

Сүйгөнүңдү карма деп,

Астыртадан кобурап,

Шуттуусу* көзүн салышып, Сумсайышып калышып,

Эстүүлөрү элдиреп,

Эмне күнгө келдик деп,

Эне атадан айрылып,

Эрге тийип өлдүк деп,

Эгем башка салган соң,

Не да болсок көрдүк деп,

Шуттуусу күлкү башташып,

Момуну көзүн жашташып,

Кичүүсү айтып улуусун,

"Кишиден башка бою узун",

Каалоого болбой камалып,

"Ушу киши болбой курусун",

Улуусу айтып кичүүсүн,

"Кысылбай барып кармай кой,

Кыргыздын кыйын кишисин,

Кыйпыңдайсың бейбак" — деп,

Кыздын баары кысылды,

Тер боюна сызылды.

Кыздарга кызмат көп болду.

Кыз уялып карабай,

Караганга жарабай,

Эстери чыгып элдиреп,

Эмгекке кандай келдик деп,

Карадык кыргыз калкын деп, Баарысынын билбейбиз,

Ким экенин атын деп,

Аядил айтып салыптыр

Астынкы тандоо бизге эмес,

Акылайдын жолу деп.

Шооруктун кызы Акылай,

Шоодураган капырай,

Короз моюн, аппак эт,

Койкоңдогон кара бет,

Карагат көздүү, кардай эт» Кашкаңдаган кара бет:

"Болгон бизге керим, — деп, —

Болсун Манас эрим" — деп,

Кыздардан чыгып бөлүнүп,

Кыргоолдой мойну көрүнүп,

Сунала басып суйкайып,

Суу чыбыктай буралып,

Сырттан эрге бет алып,

Манасты башта көргөндөй,

Барып келип көнгөндөй,

Баатырдын барды кашына,

Кыздан чыккан Акылай

Конду дөөлөт башына.

Келди мунун эби, — деп, —

Акылай мурда каалады,

Артыкпызбы андан" — деп,

Алиги турган отуз кыз

Бирден-бирден кармады.

Карап турган көпчүлүк

Каткырыгы баш жарып,

Катуу күлүп калышып,

"Мыктысып туруп алдың, — деп,

Кыйын да болсоң, бу сапар,

Кыздан куру калдың" — деп,

Шылдыңдашып калышып,

"Кыз тийбеген алсын, — деп,

Кырк төөдөгү алтынды"

Кыргыздарга бөлүшүп,

Кыраан Манас кошууну

Кызыкты мындай көрүшүп,

Арыстан Манас баатырың

Акылай сулуу алганы.

Кыз жактырган чоронун

Калды бекен арманы?

Мүдөөнө жетти акыры.

Ар тарапка бет алып,

Алтымыш киши чаптырды,

Кошуундагы кыргыздын

Баары мында келсин деп,

Самбылага чакырды.

Бир жумадан, бир жума,

Ат, кунанды чаптырып,

Таажик менен тарсаны

Текши баарын чакырып,

Той өткөрүп көп күнү

Кыйындын баарын жыйдырып,

Балбан сайыш, көкбөрү,

Бар өнөрүн кылдырып,

Отуз күн оюн салышты,

''Такка Шоорук олтурду,

Бир ай деген отуз күн

Кызыкты кыргыз толтурду.

Кызын алып жарашып,

Болжолдуу кырк күн өткөн соң,

Кыгыздын баары тарашып,

Калк аралап мынчалык
Кабылан Манас баатыры

Анжыянга бет алып,

Ал жөнөдү акыры.

жүктеу/скачать 3.01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: