МАНАСТЫН ОЛУЯТ ЧАЛДЫ БҮКТӨГӨНҮ

Малга күндүү карысын

Жыйган экен бул Жакып

Өзү билгендердин баарысын.

Ок өтпөгөн тон кийген,

Ок жетпеген ат минген

Оён келди Манаска.

Миңди көрсө шашпаган,

Миңден жүдөп качпаган

Жолборс келди Манаска.

Багалектен алышкан,

"Балтырдан чапчып чалышкан,

Жан аяшпай чабышкан,

Бука моюн, буура сан

Балбан келди Манаска.
Азамат келсе алкынган,

Ат күлүгүн мингизди.

Баатыр чором менин деп,

Манас тон мыктысын кийгизди.

Жылкыдан тандап бээ союп,

Баатырың зыяпатын арттырды.

Сары казы, кыйма жал

Манас коногуна тарттырды.

Ала-Тоону айланып,

Аркар атып байланып,

Минтип көөнү жайланып,

Күндө күлүк таптатып,

Күндө жарак чактатып,

Балбандары чалышып,

Баатырларын карасаң,

Ат үстүнөн алышып,

Кара күчү карт толуп,

Кабыландын чоросу

Өңкөй баатыр кырк болуп,

Жаткан экен эр Манас

Ата-конуш жер болуп

Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас.

Атасы Жакып күүлөнүп,

Кирип келген кези экен,

Каарланып сүйлөнүп:

"Уулум, Манас, өлсөңчү!

Өрттөнгүр уулум өлдү деп,

Омолто кырып малымды,

Ушу жерге көмсөмчү!

Менин кетирди кудай алымды,

Жеп-ичкенче жоготтуң

Менин жер жайнаган малымды.

Укпай койдуң сөзүмдү,

Сороктоп чаап көрүнгөн

Күндө басат өзүңдү.

Ажал жетпей, күн бүтпөй, Адырмактын куланын

Мен куумак болмок экемин,

Балалуу болдум деп жүрсөм,

Куубаш болгон экемин.

Санаамдан кеткис чыр кылдын,

Манас,

Аты жокко ат берип,

Тону жокко тон берип,

Картайып калган кезимде

Мушкулду мага сен кылдың,

Манас
"Кайнаган түмөн мал кайда,

Өндүрдүү Алтай жер кайда?

Кабыргалаш турчуу элек,

Кара кытай эл кайда, Манас!

Кармап сойду ээмди,

Чыгардың капкайдагы кээмди.

Кетирдиң жаман алымды,

Алтайдан күткөм сан кара,

Манас, сен талаага чачтын

малымды.

Байгеге сайдың малымды,

Кетирдиң менин алымды,

Кош колдоп чачтың талаага,

Куу балам, колумдагы барымды!

Бошоттуң менин шайымды,

Бакырга кармап союпсуң,

Кирди кол менен кармагыс

Ыймандуу жакшы малымды.

Калың малдан айрылып,

Өлгөнү келген экемин,

Бул Манастын кордугун

Көргөнү келген экемин.

Түгөттүң түптүз күлкүмдү,

Сарп кылып жоготтуң,

Сен, Манас, сан казына мүлкүмдү.

Ушубу сенин кылганың,

Атаңды сыйлап турганың?!

Атаганат куу дүйнө,

Талатып Манас ар кимге,

Талаага кетти жыйганым!".
Муну уккан соң Манастын

Кежири чогуу кармады,

Кеп сүйлөбөй, тил катпай,

Кабыландын ызгаары

Бетине чыга калганы,

Каалгадай кашка тиш,

Калайыктан башка тиш

Бөлө-бөлө чайнады:

„Мал күндүү Жакып атама

Багжаңдашып нетейин,

Колуна малын карматып,

Эми мен башка жакка кетейин!

Дүнүйө күндүү Жакыпка

Түр салышып нетейин;

Дүнүйө малын жеп койсом,

Башка жакка кетейин,

Кара ниет атама

Кажылдашып нетейин;

Канчалык малын жеп койсом,

Калк кыдырып кетейин.

Төрт айланып чыкпасам,

Бийлеп турган жеримди

Беш айланып чыкпасам,

Манас болбой өлөйүн!

Саксаңдашып урушуп,

Салмакташып тургуча,

Туулбай туна чөгөйүн!

Тирүү жүрбөй дүйнөдөн

Бар кайратым чачайын,

Атанын каарын укканча,

Он сегиз миң ааламды

Жер кыдырып басайын

Желпиниш Жет-Кайт — жер

түбү,

Жети айлана кыдырып,

Бел байлаган бел карап,

Белгилүү мыкты жер карап,

Катарлаш болор өзүмө,

Карааны тоодой эр карап,

Телегейи тегизди

Эртелеп издеп тапсам бейм,

Өзүмө теңтуш эгизди!".

Манас бир кишиге билинбей,

Бир адамга көрүнбөй,

Купуя түндө камынып,

"Бет алган жактан жол бер" —

деп,

Жаратканга жалынып,

Он эки мүчө тең кылдың,

Малымды чачып койдуң деп,

Атама мынча кем кылдың!", —

Деп ушинтип баатырың,

Күңгүрөнүп күүлөнүп,

Кара ниет Жакыпка,

Өз ичинен сүйлөнүп,

Коңгураган көк жалың,

Кара-Буура, Чаткалда

Калк оор уйкуда жатканда,

Каарданып, таптанып,

Капалуу кылып атасы,

Таластан чыкты аттанып.

Бек-Жайлоону ашты эми,

Ар жагында Анжыян,

Анжыянды басты эми,

Анжыяндын Боз-Талаа,

Боз-Талаага кирди эми.

Бир ак сакалчан абышка

Бет алдынан келди эми.

Абышка туруп муну айтат,

Аңгемени көп айтат:

"Беренимсиң, белимсиң,

Пендеден артык туулган

Берен көк жал шеримсиң!

Атыңдын оозун бура тур,

Алдыңкы жерге тура тур.

Кечээ Лоптун суусун бойлогон

Орозду эле чоң атаң,

Ага бет алган душман сойлогон,

Кылымга кеткен атагы.

Кытайдын четин четтеген,

Кызыгышкан душманды

Кыйратып атаң өрттөгөн.

"Атаң Ороздун көзү барында

Ала-Тоону жайлаткан,

Эренсиген мыктыга,

Найзакерден ыктууга,

Эшигинин алдында

Жүздөн тулпар байлаткан.

Бет алыша келгенде,

Душмандын шорун кайнаткан.

Орозду акең барында,

Басташкан жоодон качпаган;

Ушу кыргыз журтуңду

Ата болуп сактаган.

Орозду аман турганда,

Алышкан душман жадаган.

Атаң өлүп, баш кетип,

Андаалап журту тараган.

Алтайда энең тууганда,

Киндик каның төгүлдү.

Азыр менин өзүмө

Сенин шердик түрүң көрүндү.

Тилиңди алган адамды

Тилге салып айдайсың.

Тил албаса душманды

Тигинен салып жайлайсың.

Бел экенсиң, кулунум.

Орозду атаң көк жалдан

Артына калган бир тукум

Сен экенсиң, кулунум.

Сенде калк жайлаган тоо да көп,

Өпкө жарып, өт алчуу

Аңдыша турган жоо да көп.

Андышкан жоого салышсаң,

Бек азаптуу доолорго

Бет алышып барышсаң,

Жер өлчөөсүн алышсаң,

Жекеге чыга сайышсаң,

Айкырып найза сунганда,

Бет алышып турганда,

О, ботом, астыңдагы боз атың,

Бейбелчеги бир тутам,

Бечелдик сыны бар экен.

Согончогу бир тутам, -
Сополдук сыны бар экен,

Көкүл силкип, баш чайкап,

Жашыктыгы бар экен,

Бакандашып сайышса,

Качкы сыны бар экен.

Жол жорголуу кылтылдак,

Алты ай сапар жол чыксаң,

Бул атың жүрбөй калат былкылдап.

Жет-Кайт минип, жол тартсаң,

Жетимиш күнү тукатсаң,

Желбес түрү бар экен.

Ак асаба туу болсо,

Айгайлаган чуу болсо,

Башын чулгуп, аралап,

Кирбес түрү бар экен.

Кайраттуу куйрук жал эмес,

Кармашсаң капа кылбасын,

Кармашка минер мал эмес

Аманат жанга күч келип,

Аңдыган душман бут келип,

Айкырып найза сунганда,

Айгайга кулак тунганда,

Бет алыша турганда,

Ээр белдей белести

Ашпай койчу мал экен.

Эсил жанга күч келсе,

Ээн калган боз атың

Баспай койчу мал экен.

Чычаары тар чочконун

Чабалдык түрү бар экен.

Бардыгып баспай калуучу

Жамандык түрү бар экен

Аман болсоң көк жалым,

Мен сага ата болуп беремин.

Балам, Манас, тилимди ал,

Акылга артык баталы,

Анжыяндын боз талаа

Күн мезгили алты айга

Кош курашым жаталы

Ат семирип ык болуп,

Алты ай мезгил толгуча,

Эр семирип бук болуп,
Ай талаа бетин жайлайлы,

Аштыкты мыктап айдайлы.

Толкутуп аштык алалы,

Толукшуп жатып калалы.

Кетмендеп жерди ачалык,

Колдо турган иш экен,

Кабылан Манас чырагым,

Кочуштап тукум чачалык.

Тилимди алып, кулунум,

Кош жетелеп коржоңдоп,

Буурусунду кармайлык.

Кара кылды как жарып,

Орток аштык айдайлык.

Аштык бышар алты айда,

Ошол аштык бышканча,

Боз талааны жайлайлык!".

Кубанды Манас баатырың.

Колдон келер оокат деп,

Күп көрдү чалдын акылын:

"Кетмендеп жерди оёюн,

Кең-кесири тоёюн.

Куу дүйнө жыйып, мал күтүп,

Не муратка жетейнн.

Андан көрө мен эми

Аштыкчы болуп кетейин.

Карыянын тилин алайын,

Ушул туран Боз-Талаа

Орток эгин салайын.

Ороо толо даны бар,

Казан толо наны бар,

Кадимки дыйкан болоюн!".

Ошол көргөн чал менен,

Кайыптан чыккан жан менен

Убаданы бек кылды,

Кудай дешкен кеп кылды.

Ачыи көзду жумгуча,

Түгөнгөн тоонун урчуктан

Дүмүрөгөн тумшуктан,

Тике жолун төтөлөп,

Алып келди ошол чал

Эки өгүздү жетелеп

Шамыяны шайлалуу.

Жолугуп турган ошол чал

Кош жетелеп калганы.

Манас буурусунду кармады.

Жердин бетин ачканы,

Кочуштап тукум чачканы,

Ортоктошуп дан айдап,

Көксөсүн көк жал басканы.
* * *
Арадан канча ай өтүп,

Аштык бышкан күз жетип,

Кырманды кенен түзөтүп,

Баатырың чыканактап уйку алып,

Чырым этип тынч алып,

Жанбаштап жанды тындырса,

Жатып уйку кандырса,

Уйкудан чочуп ойгонуп,

Оң жагына толгонуп,

Карыяны караса,

Кызарып кырман толуптур,

Берен калган ак буудай,

Кызылы кырдай болуптур,

Баба дыйкан аксакал,

Манас уктап турганча

Белен кылып коюпуур.

бурду эле,

Тамаша ушул болду деп,

Адырайып турду эле,

Абышка айтат бир сөздү,

Акылга салат бул сөздү:

"О, балам, Манас, кебимди ук!

Шер экениң билгемин,

Алтайдан бери көчкөндө

Кезиксем деп жүргөмүн.

Орток аштык салыштык,

Алты ай, жети ай болгуча,

Жолдош болуп калыштык.

Мындан ары Манасым

Казына мүлкүң мол болсун,

Касташкан жооң кем болсун,

Он эки мүчөң тең болсун!

Ак буудай наның чайнаштык,

Жайды бирге жайлаштык,

Жаттык жакын иргелеш,

Жаныбыз болду биргелеш.

Билбесең сага нени айтам»

Билеги жоон баатырым,

Азган, тозгон байкушка

Артыгыраак жакыным!

Орток аштык айдаган

Дыйканчынын көзүмүн,

Абышка болуп кубулган

Мен баба дыйкан өзүмүн.

Арыстан Манас, кулак сал,

Сага айта турган сөзүм бар.
"Кызылдаган буудайдан

Кыл бербей жеке алыңыз,

Байкап айткан сөзүмө,

Баатырым, кулак салыңыз.

Көөнө Турпан бетинде

Каргыш кеткен Барбардын

Күн батыш жаккы четинде,

Лоп дайранын боюнда,

Көз жетпеген суусуз чөл,

Салынган төмөн оюнда,

Кукулдаган кузгун жок,

Сайылган чөлдүн учунда

Аңгеме бар ушунда;

Кайыбынан кабылган

Нойгуттун каны Карача,

Так ошого табылган

Кайьштан келген куу байтал.

Иши гүлдөп жөнөптүр,

Сан жылкынын ичинде

Таңга жуук төрөптүр,

Чаранасы кете элек,

Тууганда жерге жатпаптыр,

Энесинин үстүнөн,

Карап турса Карача,

Он эки жолу аттаптыр.
* * *
Арка-мойнун караптыр,

Атка сынчы көзү ачык

Билгичтин баары сынаптыр:

"Бул жаныбар Кулатай

Тулпардыгы бирдалай,

Жал,куйругу чоң экен,

Тегерек туяк жылкыда

Кыйыны мындай жок экен,

Алты ай минип жол жүрсө,

Арыбас сыны бар экен,

Алтымыш асый болгончо,

Карыбас сыны бар экен.

Чү десе жанга жеткирбес

Кыйындык сыны бар экен.

Көөдөнү жоон,ийни ичке

Кыйындык сыны бар экен.

Кубанчыңды болтурат,

Куланы жакшы баксаңыз,

Ойдогуңду болтурат,

Акыр бир күн Карача

Бул Кула курсагыңды толтурат.
"Айгай укса шашпаган,

Ай караңгы түн болсо,

Бир изин жаза баспаган,

Чуу укканда бүлүнгөн,

Тулпарлык сыны көрүнгөн,

Кетмен туяк кен соору,

Керишке минер мал экен.

Салгылашкан жоо келсе,

Сайышка минер мал экен.

Башына нокто катыңыз,

Баркын билген адамга

Багын ачып сатыңыз.

Жал-куйругун чубалтып,

Жүрүүчү жылкы турбайбы,

Кызыл кандуу кыргынга

Минүүчү жылкы турбайбы.

Кызыл найза кылычка

Кыйнап минер мал экен,

Айлап жылдап согушка

Сынап минер мал экен.

"Бул жаныбар Кулатай

Байтал бээнин кулуну,

Кара жылкы дулдулу.

Кашка тиши болоттой,

Чаткы аягы кең экен,

Табылгылуу колоттой.

Тулпар экен, оолугат,

Кырк аркан бою зынданга

Азыр салып койсоң да,

Таалайлуу эрге жолугат".

Канча сынчы муну айткан,

Куланын жайын куп айткан.

"Мойнуна чылбыр салыңыз,

Ат арытып, жол чалып,

Ит агытып, куш салып,

Болжолдуу ээсин табыңыз.

Тартуусу далай мүлк болот,

Тайманбастан алыңыз.

Бул Кулатай союлгур,

Бел байлаган белдики,

Бендеден артык туулган

Медер болчуу шердики.

Деген сөзгө көнүңуз,

Ээсин таап бериңиз".
Карача канга муну айтып,

Сынчы айлына кетиптир;

Жыл он эки толгондо,

Карачанын калкына

Каатчылык жетиптир.

Карачанын көп нойгут

Нан таба албай зарланып,

Төрт түлүк малын чачыптыр.

Чама чарчап, ал кетип,

Туш-туш жакка качыптыр.

Журт чуркурап калганы,

Аштыган чегиртке талап басыптыр.

Тулпар туяк Кулатай

Жаңы асыйга толду дейт,

Нойгуттун каны Карача

Тартар кези болду дейт.

"Сөзүмө кулак салыңыз,

Баарын берип буудайдын,

Аккуланы алыңыз.

Куланы алсаң колуңа

Кыялың өсүп чечилет,

Кырсыктын баары кесилет.

Чалгынга минсең чарчабайт,

Оорукка минсең, оорубайт,

Атышка минсең, арыбайт,

Артык тулпар мал ошол.

Кайыптан бүткөн тулпардын

Ээси, кабылан Манас, сен ошол.

Сага кармашкан адам оңбосун,

Катылган аман болбосун.

Жолуң шыдыр, шар болсун,

Жолдошуң кызыр, эр болсун.

Аккула семиз ык болсун,

Жалгыз башың көк жалым,

Өзүңө тете кырк болсун!".
Деп ошентип Манаска

Баба дыйкан кезигип,

Батасын берип койгону.

Андай-мындай дегиче,

Ачып көздү жумгуча,

Жанындагы аксакал

Көздөн кайым болгону.

Ошондо Манас ойлонуп,

Астындагы Аймаңбоз

Ээрин алып жайдактап,

Айдай сары талаага

Коё берди баймактап.

Аккаңкыны жазданып,

Керме-Тоону баштанып,

Булгаары тердик, көнжелдик

Жамбашына салынып,

Алтайдан келген ок өтпөс

Айкырынан жамынып,

Ач болотту жанга алып,

Жумган көзү ачылбай,

Сунган буту тартылбай,

Алп уйкуну салды эми.

Коржоңдогон баатырың

Корулдап уктап калды эми.

Таң сөгүлүп калганда,

Жерге жарык тийгенде,

Ничке жолду төтөлөп,

Келе жатат Карача

Токсон нарын жетелеп,

Түсү качып, түн катып,

Эли карып, эң ачка,

Акылынан бек шашып,

Атбороюн* сыдырып,

Ай ааламдын баарысын

Аштык издеп кыдырып.
Асмандан жылдыз бириндеп,

Таңдын муздак жели дирилдеп,

Көрсө көңүл бөлүнөт,

Кырдай кызыл ак буудай

Ай талаада көрүнөт.

Нойгуттар көзүн салды эле,

Эл кубанып, чуу туруп,

Буудайга жакын барды эле:

Ал буудайдын ээси бар,

Жаалы катуу, жар кабак

Жанында Манас дөөсү бар.

Сыягы бөтөн, заары күч

Бул баатыр эми ойгонсо,

Буудай эмес, Карача,

Кайран жандан күдөр үз.

Карача кечээ нойгутка

Баргандардан кеп уккан,

Анжыяндын калктары

Артык дыйкан деп уккан.
"Нарларды олжо кылбасын,

Ачууланса кокустан,

Адамдын баарын кырбасын.

Адамдан бөлөк түрү бар,

Кайгуулда* жүргөн шер белем,

Азыгын камдап абыдан,

Бууругуп жаткан эр белем.

Обурагы* артык жан экен.

Оң жагында жолдошу

Арылдап жанын жаланган,

Ач арыстаны бар экен.

Арыстан тийсе, оң кылбас,

Айкырып турса бул адам

Баарыбызды соо кылбас.

Ачкалыктын жапаасын

Көргөнү келген экенбиз.

Ачка болуп дан издеп,

Өлгөнү келген экенбиз.

Кыргын болсок талаада,

Кылымда болбойт мындай иш.

Уйкудан өөдө тургуча,

Бизге моюн бургуча,

Жарагын алып тургуча,

Жаалында ишти кылгыча,

Жан соога баатыр мына деп,

Баш калкалап туралы.

Не десең да сага — деп,

Байтал бээнин кулуну —

Кара жылкы дулдулу —

Асый чыкма Аккула

Бул арыстандын алдына

Тартуу кыла салалы.

Бекер карап турбастан,

Бек акылды кылалы.

Жан соогалап алалы.

Минтпей койсок, жигиттер,

Канткенде аман калалы?!".

Кашында турду карысы,

Кыргын тийген эмедей,

Атынан кыйрап түштү баарысы.

Билегинен сап кетип,

Жүрөгүнөн кап кетип,

Төөнү айлана жүгүрүп,

Саксалаңдап карысы,

Айласы калбай антаңдап,

Карача башчы баарысы.

Бул айтканың акыл деп,

Аккуланы тартууга

Адамдын баары макул деп, Элчилик түрдөн башташып,

Жоо-жарактын баарысын

Чогуу үйүп ташташып,

Берендин баары жүгүрүп,

Эселектин. баарысы

Өлдүк деп жандан түңүлүп,

Кара чаар кабылан

Манастын капталынан чамынып,

Чолок көк жал жолборсу

Оозун ачып камынып,

Калайык минтип турганда,

Карача карчыгадай камынып,

Кайраттуу жандын бири экен,

Кайыптан акыл табылып:

"Атаңдын көрү дүнүйө,

Ажалы жеткен өлбөйбү?

Алданын башка салганын

Чиркин пенде көрбөйбү.

Аманатын кааласа,

Жараткан өзү албайбы?"

Деп ошентип Карача

Окоро* түйгөн ак чылбыр,

Мойнуна бүктөп артты эми,

Аккуланы жетелеп,

Көк жалды көздөй басты эми.
Карача басты бүгүлүп,

Карап турган көп жандар

"Кана, эмне болот" деп,

Карабай жандан түңүлүп,

Кийген тону Манастын

Алтын жака, күрөөкө,

Кызыр чалган берениң,

Кылычты илип билекке,

Чукуранып ойгонуп,

Оң жагына толгонуп,

Оңкоюп Манас караса,

Тартууга келген Аккула,

Куйругу саяң, жалы аз,

Ушундай сонун жаныбар.

Найза кармап, топ бузуп,

Дууга минер мал экен,

Айгай кулак тундурган

Чууга минер мал экен.

Токсон илек кол алып,

Тоорулга минер мал экен.

Сексен илек кол алып,

Серпишке минер мал экен.

Түпөктүү найза колго алып,

Солоктоп желип калышып,

Жекеге чыгып сайышып,

Капталда канат бар экен,

Кайыптан бүткөн жаныбар,

Кайгуулга минер мал экен.

Чаначтай мурду дардайып,

Көк арыстандай чамынып,

Ордунан турду камынып.

Кең көкүрөк, тайкы жал,

Кетмен туяк, кең соору,

Аркар аяк, капкан бел,

Алыска чыдар мал экен.

Атасы тоонун кайыбы,

Энеси чөлдүн бууданы.

Куп келтирип, куп жасап,

Кабыланга берип турганы.

Ай, жаныбар, Аккула

Кырсыкты чечер мал экен.

Каса тулпар ал экен,

Дегенине көнөйүн,

Казынамда кыйла мүлк

Кулага тартуу берейин.

Не десе, макул, алайын,

Кыймылдаган жанымды –

Колумдагы барымды

Кула атка тартуу кылайын.

Бир туягы сан кара

Берейин деген кулуна

Белен кылат жолуна.

Бербейин. деген кулуна,

Сатса чыкпайт пулуна.

Куланды кууса куткарбас

Куюндугу бар экен,

Чалгынга минсе чарчабас,

Жаныбарым, Аккула,

Дулдулдугу бар экен".

Айтып оозун жыйгыча,

Айкөлүң өөдө тургуча,

Башында кара бөркү калдайып,

Чепкенинин кен этеги далдайып,

Нойгуттардын Карача

Аккуланы жетелеп,

Басып келди калжайып.

Аккула мойнун буруптур,

Ак буудайдын четинде

Жылмаңдатып каранды

Туура тартып туруптур.

Карача туруп муну айтат:

"О, балам, турпатың башка көрүнөт,

Байкасам, көөнүм бөлүнөт.

Калк чогултуп колуңа

Алуучу түрүң бар экен.

Катылганга калайман

Салуучу турүң бар экен.

Сенин баш териң башка көрүнөт,

Балам, мындай болсо деп,

Байкасам, көөнүм бөлүнөт.

Жаныңда тоодой буудайың,

Жаратканга сыйынып,

Жөнүңдү сурап турамын.

Ачык айтчы, кулунум,

Ата уругуң кандай жан?

Кең Анжыян бетине

Келип турсуң сен кайдан?

Ата-бабаң айлыңды

Айтып берчи, кулунум,

Ары түбү дайныңды!

Кыр-кырыңдан карасам,

Кызырлуу түрүң көрүнөт,

Мандайыңдан карасам,,

Баатырлык түрүң көрүнөт.

Курсак ачкан карыппыз,

Кудай билсин, өзүң бил,

Куп алдыңдан кезигип,

Буудай издеп калыппыз.

Жайында какшып, кыш тозуп,

Катаалдап кетти жерибиз.

Тулпар коштоп дан издеп,

Карып болду элибиз.

Ыймандуу балам экенсиң,

Оолугуп кетсен, кокустан,

Ойрон кылар бекенсиң!?".
Анда Манас кеп айтат,

"Аксакал укчу! — деп айтат.

Аксакалдуу карыям,

Атама тете олуям,

Чын касиет кут түшүп,

Чыктың окшойт жолуман.

Салоомдон салоом алейкум,

Кол куушуруп турамын,

Кыйналып келген жан болсоц,

Кызматыңды кыламын.

Сенин кишиңди кырып нетейин,

Кишиңди кырып жиберип,

Деги мен не мураска жетейин!

Ары түбү дайнымды

Азыр айтып кетейин.
"Башынан кары кетпеген

Ала-Тоо биздин жерибиз,

Жайы-кышы эт жеген

Кызырдуу кыргыз элибиз.

Сугун арта келгендин

Сурун кеепей койбойбуз.

Кармаша чыккап жоо болсо,

Кабыланча сомдойбуз.

Айтсам далай кебим бар,

Кара кытай, манжууда

Курсакта калган кегим бар.

Атам экен Жакыптын

Кол-аягын байлаптыр,

Кордук кылып ошондо,

Алтайды көздөй айдаптыр.

Айдоодо энем төрөптүр,

Азапта айлым жүрүптүр.

Куруган башка не түшсө,

Куураган элим көрүптүр.
"Он үчкө жашым келгенде,

Алтайдан чоро жыйгамын,

Каран калган журтумду

Кара кытай, манжуудан

Ажыратып алгамын.

Айтууга ушул кебибиз,

Таласта болот жерибиз.

Манас дейт менин атымды,

Тукуму кыргыз элибиз.

Жакында көчүп келгемин,

Ала-Тоо, Талас жериме.

Жыйнасам деген нээтим бар,

Кыргын, чапкын көп көрүп,

Кыйрынан азган элимди.

Тууганым таптым азыраак,

Түйшүгүм качан басылат?

Карасам, көзүм чачырап,

Чайнасам, тишим качырап,

Күйүттүү жанды көп көрдүм,

Менин күйүтүм качан жазылат?

Кара калмак, манжуу журт,

Мага тынбай алты ай салышып,

Чийдим эчен сызыкты.

Каканчынын калкына

Баштап чыктым кызыкты.
"Короңдогон Кочкунун

Колу-бутун байладым,

Катылышкан калдайын

Узунунан салгамын.

Улуктарын, дөөлөрүн,

Кармай албай келгемин."

Нескара менен Жолойду

Жайлай албай келгемин.

Тооруулга минер тулпар жок,

Көзүм жайнап, ичим чок,

Өксүтөт экен ар кандай,

Атаңдын көрү дүйнө бок.

Көктөн жылдыз тутулуп,

Алтайда жүргөн кыргыздар

Айланып келдик кутулуп.

Каптаган жоого алдырбас

Баатырын көрдүм кыргыздын,

Ашуудан бутун тайдырбас

Акылын көрдүм кыргыздын.

Бороонду күндө буюкпас

Дөөлөрүн көрдүм кыргыздын;

Аз болсо, көптөй көрүнгөн —

Өнөрүн көрдүм кыргыздын.
"Алтайдан көчүп чаалыгып,

Жери бек Талас жер таптым..

Азган, тозгон эл таптым.

Мына баба дыйкан чал менен

Ортоктош буудай айдадык,

Алты ай буудай бышкыча,

Боз талааны жайладык.

Элге берер береке,

Эмгек кылып аш тапкан,

Эр өлтүрүп, журт кырган,

Митаамдыктан баш тарткан

Чын жүдөгөн пенденин

Сөлөкөтүн көрөмүн.

Опон тоодой буудайды

Бакыр* менен мискинге*

Баарын бөлүп беремин!".

Муну укканда Карача

Өчкөнү кайра жангандай,

Кеткени келип калгандай,

Береке батман тоо болуп,

Бет алдында тургандай,

Күүсүнө келип кеп салат

Көргөн жан айран калгандай:

"Балам Манас сен болсоң,

Берген экен кудайым,

Кабылан тууган кулунум,

Аман жүргүн ылайым!

Мен да караандаш болчуу жан элем,

Кырк уруу кыргыз журтуңдун

Бир уруусу мен элем.

Атагым нойгут, ушу журт,

Карыяңдын бири элем.

Карааның көрсөм сенин деп,

Чырагым, тилек кылып жүрчү элем.

Байкап жүзүң көрөйүн,

Айбандан артык Аккула

Тартуу кылып берейин.

Тартып турган Аккула

Туура тулпар мал эле,

Айкөл Манас өзүңө

Ылайыктуу жан эле.
"Аккула жайын айтайын,

Айгай укса, шашпаган,

Айдын караңгысында

Бир изин жаза баспаган.

Кулак тунган чуу болсо,

Желигип чылбыр чойбогоң,

Жеткилен буудан ойлосоң,

Кыл куйруктун кыйыны -

Өзү жел кайыптын кулуну.

Кайыбынан кабылган,

Ээн талаада табылган.

Кулан менен куушкан,

Чөлгө туулуп, ташка өскөн,

Айбандан бөлөк башка өскөн.

Лоп дайранын баткалда*,

Он түмөн жылкы жатканда,

Ат кара тил болгондо,

Жаз ыраңы толгондо,

Тоо таяна эл көчө -

Таң кашкая сүргөндө,

Жерге жарык тийгенде,

Салып жетип карасам,

Жылкы аманын кааласам,

Жылкы ичинде буркурап,

Куюн ойноп жатыптыр.

Көп жылкыны карасам,

Жоо тийгендей чуркурап,

Кыйын ойноп жатыптыр.

Туудум деген эне жок,

Туудурдум деген ата жок,

Туура кайып экен деп,

Өзүм таап алгамын.

Бир адамга билдирбей,

Жалгыз байлап салгамын.

Тапкан күнү Куланы

Жети кулун сойгомун,

Жети бээнин эмчегин

Жеке эмдирип койгомун.

Абайы* жабуу жаптырып,

Айбандан бөлөк бактырдым

Аккула деп ат коюп,

Артыкча күтүп жүргөмүн.

Кулагы шамдай, кулан жон,

Тердик салып минбедим.

"Журтумду басып ачкалык,

Эми бет алдыңа токтодум.

Береним сага тартуу деп,

Табылбаган тулпарды

Тартуу кылдым өзүңө

Кылымда мындай табылбайт;

Кылайып эки кабылбайт.

Таманы кызып алганда

Таңкы желдей зарылдайт.

Куп буюруп өзүңө,

Кез болгон ушул чак экен.

Кең соорусу бир кучак,

Керишке минер мал экен.

Кара нар кескен* байланып,

Карарган тоону айланып,

Кайгуулга* минер мал экен.

Түпөктүү найза колго алып,

Күндүр-түндүр жол чалып,

Түйшүккө минер мал экен.

Бактыбызга кабылган.

Бирөө кастык кылар деп,

Жер чукуп, бекитип,

Чуңкур жайга бактырдым.

Бышты болуп келгенде,

Башына нокто каттырдым.

Колдон чыгып кетер деп,

Ал ноктонун өзүнө

Он эки чылбыр тактырдым.

Түнкүсүн үртүк, күндүзү

Абайы менен жаптырдым,

Коштогондо каранды,

Он эки балбан бош коштоп,

Окустан майып кылат деп,

Жолун ачып бош-боштоп, -

Жоругу мынча бар эле,

Баатырым, Манас, угуптур,

Жумуру баштуу пендеге

Бул өзү жолукпай турган мал эле.

Кыбачыга кындатып,

Сынчыларга сындатып,

Асый чыкма кезинде,

Таалайыңа табылды,

Айкөлүм, сага кабылды.

Тартуу кылып турамын,

Аккуланы алыңыз,

Үймөлөнгөн буудайды

Бизге кыйып салыңыз".
Анда Манас муну айтат:

"Аккула тартсаң, абаке,

Дегениңе көнөйүн,

Кырман толгон ак буудай

Калтырбастан берейин.

Онжоңдогон Аккула,

Оорукка чыксам, минейин;

Оролушкан жоо болсо,

Аянбастан кирейин!".
Баатырың мындай деген соң,

Карача турду бакырып,

Төө жетелеп келишкен

Нойгуттарын чакырып.

Токсон экен кызыл нар,

Кызыл нарды чөгөрүп,

Кызыл нарга буудайды

Үйө жүктөп жиберип,

Капка батпай калганын

Кочуштап уучтап алышты,

Куржунуна салышты.

Аккуланы көргөндө

Манастын көөнү жай болуп,

Кабыланың жатты капарсыз

Эми Таластын жайын ойлонуп.
Мына ошондо Карача

Аккула берип Манаска,

Кыбыланы бет алып,

"Омийин" деп кол жайып:

"Кулунум Манас, өлбөсөң,

Катылгандан кан чыгар,

Кармалаша кеткенге

Кол кайырбай ким чыдар!

Кайратымсың, күчүмсүң,

Азганакай элиңди

Күтүп алчу өзүңсүң.

Калкылдап каптал жоо калса,

Кармашка колуң курай жүр.

Картайып кеттим Карача,

Кайрылып менин элимди

Кулунум, ал-абалын сурай жүр.

Жерди байкап чала жүр,

Элге көзүң сала жүр.

Менин жерим Лоп дайра,

Ошондон кабар ала жүр,

Сенин телегейин тең болсун,

Конушуң жазы кең болсун.

Теминишкен душманың,

Тирешсе, сенден кем болсун!

Убайын журтка көрсөтөр,

Кулунум, улугумсуң, шеримсиң,

Мен картайып келгенде,

Эми сен медер кылган белимсиң,

Кылчайып көзүм өткөнчө,

Кырааным, сен үчүн колум

жаярмын,

Амандыгың, эрдигин,

Кербендерден сурармын!".
Деп ошентип Карача,

Меңи жок ак боз бээни алды, дейт,

Арыстанындын алдына

Ай туякка чалды дейт.

Көз жетпеген урчукка,

Көмкөрүлгөн тумшукка,

Күдүрлүү тоонун четине,

Оркойгон кырдын бетине,

Каркайган бийик тоолордон

Ашып барчуу белине,

Катуу багыт кара таш,

Мелтиреген чөлүнө,

Ачып көздү жумгуча,

Андай-мындай дегиче,

Токсон төөгө жүк артып,

Топук кылып жол тартып,

Жөнөп кетти Карача.

Карааны көзгө илинбейт,

Баатырың сереп салып караса!
* * *
Ошол кезде кабылан

Аккула минип болкоюп,

Накери* бутта чойкоюп,

Сыр найза колдо койкоюп,

Караса көзү чок болуп,

Оозунан чыккан илеби

Саадактан учкан ок болуп.

Алыска, жуукка айныбас,

Атылган жагын ылгабас,

Ортосу болот оозу албарс,

Асынып жүрсө Аккелте,

Айдалыыын айнеги,

Алышар душман кез келсе,

Азамат эрдин эрмеги.

Ашыкпаса кой чагыр,

Ачууланса, — замбирек,

Ага кандай жабдык тең келет

Аккелте мылтык асынды,

Таш көмүргө таптаган,

Как ыргайга саптаган,

Көөкөрчө кылып ийдирген,

Кыл кыял чаап чийдирген,

Чагарагын алтын сомдогон,

Чапкан жоосу оңбогон,

Эшик эндүү айбалта

Кыстарды Манас белине.
Көмүрүнө чыдабай,

Көңкү токой жоюлган,

Көрүгүнө чыдабай,

Көк букалар союлган;

Барскан урган устанын

Балтырлары чоюлган;

Учун кайкы чыгарган,

Ууга аябай сугарган,

Түн ичинде суурса,

Өрт күйгөндөй кызарган;

Тоону чапса, таш кескен,

Белге чапса, баш кескен,

Шиберге койсо, өрт кеткен,

Шилтегени мүрт кеткен

Кылычын кыя байланды.
Камыш кыйып каптаган,

Тарамышка чаптаган,

Темирин сегиз кырдаган,

Он эки турдүү сырдаган,

Учун ууга сугарган,

Бөрү тил мизин чыгарган,

Шамалга тийсе ырдаган,

Тийген жери ырбаган,

Чагарак алтын тактырган,

Душманы жакка бактырган,

Найзасы турат колунда.

Бороонду күнү суук өтпөс,

Жаанду күнү суу өтпөс,

Чыбырчык алтын, чымчык көз,

Чың бадана* торгой көз,

Баатырыңдын кийгени.

Аймаңбозду жетелеп,

Эми камданып турган кези экен

Кайра Талас жүргөнү.
Ошол кезде карасаң,

Боз талаа бети жымылдап,

Боз адыр жели зымылдап,

Жер түбүнөн чыккансыйт

Жезнайдын үнү чыңылдап,

Күрөөкө соот, жаркылдап,

Үстүндө эрлер алкылдап,

Бороондоп бир топ жан келет

Боз адырды алкымдап,
Энтеңдете бастырып,

Эрендин көбүн шаштырып,

Кайыпчынын кара нар

Азыгын сылай арттырып,

Ошол кезде карасаң,

Манастан жоону көп сайган,

Баатырым сайды деп сайган,

Арыстандан жоону көп сайган,

Айкөлүм сайды деп сайган,

Ажыдаардай жүрөктүү,

Ак жолборстой билектүү,

Сапырылтып душманга,

Салып жүргөн дүмөктү,

Көк рапыс тон кийген,

Көк ала тулпар ат минген,

Жети түмөн кол келсе,

Желиккен бойдон бир тийген,

Ач айкырык, куу сүрөөн,

Атса, мылтык өтпөгөн,

Чапса, кылыч кеспеген,

Кууса, качкан кетпеген,

Качса, кууган жетпеген

Кыргыздардын кырааны —

Акбалтанын Чубагы —

Арыстандын бири бу дагы,

Кара мылтык карс этсе,

Чубакең качпай турган эренден. Чогол мылтык чорт этсе,

Чубакең чочубаган беренден!

Арыстан Манас баатырдын

Астында жүрсө ак жолтой,

Ак асаба туу кармап,

Чубакең артында жүрсө, сан

колдой, —

Эр Чубак келип калганы;

Аттан түшүп алганы,

Айкалышып көрүшүп,

Баатырдын бет алдында турганы.
Тээ... тетиги чыканактап калбаган,

Чырм этип уйку албаган,

Уйкусу жок, жолго сак,

Атка жеңил — тайга чак,

Сундурса найза тартпаган,

Сумсайып жоодон качпаган,

Аталаш жакын тууганы

Кабыландын Сыргагы,

Тууралжын келген, бою пас,

Тулку бою кара таш,

Өмөлүшө жоо келсе,

Өлүмдөн жанын аябас,

Алтымыштын артыгы,

Кырк чоронун кыйыны,

Кыйкырган жоону беттеген

Кырааның Сыргак чыныгы, —

Эр Сыргак келген кези экен,

Баатырыңдын чоронун

Баарысынан кичүү экен.
Аттан түшө калганы,

Бооруна колун алганы,

Арыстаныңдын алдына

Ийиле басып барганы.

Тула бойдон күч кетип,

Кара көздөн жаш кетип,

Агасын көрүп жоготкон,

Кара тилден сөз кетип,

Араң кармап колунан,

Анан бек кучактап мойнунан,

Ыктап турган кези экен,

Абасынын ийнинен

Бала Сыргак буркурап

Жыттап турган кези экен.

Сөз сүйлөшүп жабырап,

Катар жүрүп дабырап,

Кылымга маалим кырк келди;

Кыраандарың бүт келди,

„Кайыгып качкан Таластан

Кабыланды таптык" — деп келди.
Ошол кезде карасаң,

Эл аманын кааласаң,

Акылга терең даанышман,

Кеңешин курган алыстан,

Сан жыйынга нарк айтып,

Жалгыз чыккан жарыштан;

(„Э» — дегени эки эмес,

Кебин сура калыстан)

Маңдайында багы бар,

Баатырлыгы дагы бар;

Баары журтту текшерип,

Байкап турар чагы бар,

Кемтиги жок кебинде,

Кеби кетпейт тегинге,

Жалган айтып көрбөгөн,

Жаралып абаң өмүрдө,.

Караңгыда көз, тапкан.

Капыя жерде сөз тапкан,

Жердин түбү Желпиниш,

Желпиниште туулган,

Жет-кайт менен ойротко,

Сала жүргөн чуулган;

Көңкү журттун камы үчүн,

Көчө келген Таласка,

Жолдош болгон Жакыптын

Кара көк жал Манаска,

Жакыптын уулу Манасты

Сайып жүрүп тал кылган,

Салып жүрүп там кылган,

Адамзаат пендеде

Теңдеши жок жан кылган,

Башын баргек талга жөлөгөн,

Басташкан душман жүдөгөн,

Ак шумкардай жаркылдап,

Аста сүйлөп баркылдап,

Боз жоргосу жайкалып,

Өзү боз туйгун куштай чалкайып

Айтылуу Бакай келиптир,

Келгенин баатыр көрүптүр.

Ошондо Манас арбайып,

Алдынан чыгып күлүптүр.
"Амансыңбы, аба? — деп, —

Кайгысы жок жатабы,

Катын менен бала? — деп, —

Кең Анжиян бетине

Келипсиңер мага» — деп,

Артык айтар сөзү жок,

Атырылар кези жок,

Кылмыштуудай кылыят,

Абасын карап мулуят.
Абасы Бакай кеп айтат,

Кеп сонунун эми айтат:

"Жем издеген бөрүдөй,

Желип кетиш не жорук?

Эрин чанган катындай,

Качып кетиш не жорук?

Жолдошуна сыр айтпай,

Жолго чыгыш не жорук?

Таарыныч кылыш не жорук?

Таарынганың Жакыппы?

Же болбосо, баатырым,

Сага жалпы кыргыз жазыппы?!

Кең талаада кош тартып,

Кетмен чабар сен болсоң,

Ак буудайдан дан чачып,

Аштык багар сен болсоң,

Кетмен, күрөк байланып,

Кошо келет элекко!

Айран, кымыз көлдөтүп,

Көчө келет элекко!

Кабыланым, жалгыз жатыпсың,

Кара жер бетин ачыпсың,

Боз талаа бетин гүлдөтүп,

Булкунуп буудай чачыпсың,

Көрдүм, баатыр, күчүңдү,

Көп жаман дебейм ишиңди;

Көмөккө алсаң болбойбу

Көңүлүң сүйгөн кишиңди!

Кеп салса бирөө зерикпей,

Кабыланым, кенен ташта ичиңди.

Тапканың экен Аккула, —

Таалайга бүткөн ат тура.
"Астыңдагы чоң Кула,

Чаткаягы чаткалдай,

Жүрө берсе чатына,

Жүктүү төө баткандай.

Жанбаш арка кошканго,

Он эки карыш казанды

Жөн эле ойноп-күлүп аскандай.

Чиркиндин боорунун жазыгы

Момолой ийин казгандай.

Аккулаңдын таноосу

Чабал-чубал адамдар

Кийми менен баткандай.

Өркөчү бийик, өр Кула,

Өзү айбандан зор Кула,

Омурткасы ор Кула

Колуңа тийген экен го.

Иним, ойротто жок чоң Кула,

Кабыргасы как Кула,

Карап турсам, таапсың,

Баатыр, сен, казанат тулпар Аккула,

Туягында агы бар,

Кулагында шамы бар,

Көкүлүн көккө түйдүрүп,

Көзүн оттой күйдүрүп,

Кабыланым сага кут болсун,

Бу куюндан бүткөн жаныбар!..

Кыраандарга кабарды

Сала кетсең болбойбу,

Калтырбай Чубак, Сыргакты

Ала кетсең болбойбу.

Талаадан тулпар тапканың,

Айта жүрчү иш тура.

Эр Чубак өгүз айдашса,

Бала Сыргак буурусунду кармашса,

Тобуңа тиймек экен го

Тоодой болгон үч Кула.
Абасы мындай дегенде,

Чоролор карап калды эми.

Кантер экен дегендей,

Манаска көздү салды эми.

Каалгадай кашка тиш,

Калайыктан башка тиш

Кашкайып чыгып алды эми,

Кайран Манас баатырың

Каткырып күлүп калды эми.

Кабыланыңдын чоролор

Каткырыкты салды эми.

Чаначтын оозун чечишип,

Чаңкан кымыз ичишип,

Баатырдын жарпы жазылды,

Баарында кабак ачылды.
Дагы Бакай кеп айтат,

Эр Манаска бек айтат:

"Баатырым Манас, сени издеп,

Биз кечпеген суу калбай,

Биз баспаган тоо калбай,

Төгөрөктүн төрт бурчун

Тинтип чыктык ар кандай,

Бир мүнөзүн карасам,

Иним, адам айран калгандай.

Таарындым Жакып чалга, — деп, —

Талаада жатып алба, — деп, —

Калкың, кыргыз барында,

Кем болбоссуң малга, — деп, —

Эрегиштен не пайда

Эси кеткен чалга, — деп, —

Эчтемең сенин кем болбойт,

Эли-журтуң барда, — деп, —

Милдетин алсаң элиңдин,

Намысын күтсөң жериңдин,

Иним, эми мындай кылба, — деп,

Айтпай сапар жол жүрүп,

Алакетке салба" — деп,

Баатырың менен кеңешип,

Чай кайнамдай турушту.

Бекер туруш не дешип,

Аймаңбозду жетелеп,

Таласты көздөй төтөлөп,

Боз талаадан чыгышты.