ЖАШ МАНАСТЫН ЧОҢ ДӨӨДҮРДҮ, ДӨӨ ЖОЛОЙДУ, КАМАН АЛПТЫ ЖЕҢГЕНИ

Кайнатылуу шору бар;

Каарына алган адамга

Казып койгон ору бар.

Кыяматтын баары бар;

Кырк желдети дагы бар.

Кылыч тумшук пили бар;

Каарын салып чамынган

Желмогузун билип ал.

Адамдын мурдун, кулагын

Тумар кылып тагынган

Калмактардын Тагылык

Кыйкырып кирип барганы,

Таазим кылып жүгүнүп,

Кайран жандан түңүлүп,

Каары күчтүү Манастын

Кабарын айта салганы:

«Каным, айдардын баарын жүн

кылды,

Адамдын баарын нан кылды,

Уйпаланган буруттун

Уулу Манас эр экен.

Манастын түрүн карасаң,

Кынсыз кылыч байланган,

Кайра жаачу булуттай,

Каар жүзүнө айланган.

Мунун жүргөнүнөн чаң чыгат,

Добушунан жан чыгат.

Бекер туулган жан эмес,

Бекер турчу бала эмес.

Кыргыздын тийген жылкысын

Баатырдын баарын сомдоду,

Балбандарың сойлоду,

Манас бирин да тирүү

койбоду!".

Даана сүйлөп Тагылык,

Камалашып турушту

Кайнап жаткан көп улук.

Маңкүштө алп, Дөөдүр алп,

Кайчы кулак Каман алп,-

Карасаң канча жандар бар,

Эсен кандын алдында

Эл бийлеген кандар бар.

Айкырса элден жан чыкты,

"А" дей албай тумчукту.

Ачуусу келип күүлөнүп,

Улук экен Эсен кан,

Омуроолоп сүйлөнүп:

«Ордо күткөн кандарым,

Алты айчылык азапты

Азыр билчү жандарым!

Канкорду таап кел десе,

Кара күчкө «таптым» — деп,

Каканчынын канына,

Калп айтканың кандай кеп?

Артык жалган кебиңди

Ашырганың кантейин;

Жок немени "Манас" деп,

Сенин жашырганын кантейин!

Жалынсаң укпайм. сөзүңдү,

Карап турган балбандар

Жалпы чукуйм көзүңдү!".

Калайманды баштады.

Аярлардын так кыркын

Такыр кырып таштады.

Дагы Эсен кан кеп айтат,

Ачууланып бек айтат:

"Кылычы кыйла миздүү, кел,

Айбалта чапчуу ыктууң кел,

Кыйшаңдабай бурутка

Кыргынды кызык салчууң

кел.

Кызыталак буруттун

Манаска эми барып кел,

Он экиде баланы

Тирүү байлап алып кел,

Кытайлардын кан Жолой,

Сенин балбандыгың башкача,

Баатырлыгың бир канча.

Жортуулга кетсең коңур күз,

Кагышкан дөөңдү кылдың түз.

Кече Чон-Кап тоонун

бетинде,

Суук-Төрдүн бетинде

Эрдигиңди бир салдың.

Кулагы темир Кутан алп,

Маңдайы темир Маңкуш алп,

Киндиги темир Китен алп,

Карагер минген Казан алп,

Кайчы кулак Каман алп

Кап-Тоону басып жер кылдың,

Беш дөөнү байлап эл кылдың.

Телегейиң тең элең,

Ушунчалык кытайдан

Ишенгеним сен элең.

Жанга өлчөлүү болжош ал,

Таамай балбан жолдош ал,

Айласын тапсаң жайлап кел,

Айлалуу болсоң, Манасты

Акыры тирүү байлап кел.

Дөңгө, Жолой балбаным,

Сенин ааламга жетет

жаңжалың.

Чарпышып чамаң жетпесе,

Көрүнбөгүн көзүмө,

Жолобогун өзүмө.

Куру келсең балбаным,

Кылычтап башын аламын,

Кыйшаңдатпай баарыңды

Кыргын кылып саламын!".

Жайнап жаткан көп балбан

Эсен канга чогулуп,

Ал балбандын ичинде

Ат оюнчу жөө күлүк,

Орко, Керке балбаны

Буйрук алып канынан

Кошо чыгып калганы.

Чалма уруучу мыктуусу,

Айбалта чапчу ыктуусу,

Темир аркан — торчону

Тегиз канжар колчону,

Дөңгө менен Жолою,

Дөөкүрсүгөн далайы,

Көк букадай чамынып,

Эсен кандын элинен

Чыкмак болду камынып.

Кериги бар, пили бар,

Качыры бар, төөсү бар,

Кайнап жаткан калмактын

Канча түркүн дөөсү бар.

Козголон түшүп, кол

каптап,

Аз гана эмес, мол каптап,

Чокморлору балбандын

Жолум үйдөй көрүнүп,

Котолошуп балбаны,

Кол аттанып калганы.
Он башысы ороктоп,

Найзачаны бир кылка

Алды менен сороктоп,

Жүз башысы жүгүрүп,

Элүү башы, жүз башы

Миң башыны көргөндө,

Кайран жандан түңүлүп,

Калың кол каптап түйүлүп,

Көргөн адам күйүнүп,

Балбанынын баарысы,

Баатыр Дөңгө карысы,

Жер жайнаган кол алып,

Жети асаба туу алып,

Жеткен жердин баарына

Ач айкырык чуу салып,

Бөөт-чөөт суу кечип,

Адыр-күдүр жер басып,

Тоңурайган тоону өтүп,

Тоңкойгон эчен коону ашып,

Ийри-буйру жол өтүп,

Имерилген суу кечип, .

Кайдан калсын аянып,

Жеткен экен көп черүү*

Алтайдын тоосун таянып...

Эсен каңдын казыналык кырк

нарга

Эптеп кыңыр табууга,

Эптеп кыргыз чабууга,

Алтай жолун төтөлөп,

Кырка кошун жетелеп,

Арт жагында балбаны,

Балбандар ээрчип алганы.
Ошол кезде Манастын

Аймаңбозу шайлалуу,

Кермеде толгон тулпар

байлануу.

Кырк таман чийип ордону

Атып жаткан кези экен,

Тамашага баатырың

Батып жаткан кези экен.

Ичинде Манас жолборсу,

Жанындагы кырк бала —

Жаш баатырдын жолдошу.

Чийип койгон чийинди

Кара баспай, ак басып,

Кыйшыгы жок так басып,

Кадамакты кадашып,

Оюн салып жатканда,

Тоорумак тооруп атканда,

Ичке түштү жаш Манас,

Чүкө чертер чоң оюн

Ишке түштү жаш Манас.

Чүкө чертип жатканда,

Эсен кандын кырк нары

Жүктөлгөн алтын дилде бар;

Кырк нарынын астында,

Кыйла баалуу кызыл нар,

Арт жакта эки жүздөй

балбаны,

Атып жаткан ордонун

Ортосун жара бастырды.
Ачууланып эр Манас,

Бир чүкөнү черткени,

Чыркырап чүкө кеткени.

Чүкө ыргыды чыркырап,

Эсен кандын эки нар

Чүкө тийген жилиги

Талкан болду быркырап.

Кызыл нар кыйрап жыгылды,

Балбандары күүлөндү,

Ал балбандын ичинен

Дөөдүр алпы сүйлөндү.

Манасты көздөй чоң Дөөдүр

Балтасын ала жүгүрдү;

Аны көргөн кырк бала

Өлдүк деп жандан түңүлдү.

Манасты кармап алууга

Эки жүз балбан жабылды,

Балакет минтип табылды

Кыраан Манас арыстан

Кызыкты мындай салганы,

Чоюн чокмор ойнотуп,

Он экисин жалмады.

Жанындагы кырк бала

Баягыдан жанданып,

Кажылдашкан калмакка

Кошо кирди кол салып.

Каарды Манас баштады.

Алтымышын тырайтып,

Кырка кырып таштады.

Жеткилең Манас аралап,

Балбанды кырып жатканда,

Жетимиш жерден жара жеп,

Дөөдүр качып кутулду.

Атакеси Жакыптан

Эми сөздү баштайлы.

"Качып кирер токой жок,

Кара кылар ногой жок,

Өрт каптайт жыйган үбүмө*,

Опсуз тентек чырагым,

Жеттиң менин түбүмө!

Улукка тийип уйпадың,

Уулум, Манас, оңбой кал,

Ушинтип бизди сыйпадың!".
Ошондо Акбалта келди

күүлөнүп,

Ойрон болгон Жакыбына

сүйлөнүп:

"Өлсө болбойт түк арман,

Өлө берсин көп балбан.

Капаланба сен Жакып,

Кармалашып көрөбүз,

Каза жетсе, өлөбүз.

Эрте өлгөндүн бирибиз,

Ит урушун салалы

Берен Манас балаңы,

Белге таңуу кылалы.

Былкылдак куурай бышкыча,

Мыйзамдын гүлү учкуча,

Мыктап алты ай урушуп*

Жыйгандын баарын чачалы,

Жылыштаа жүрүп олтуруп,

Бул Алтайдан качалы.

Эми көп кечигип нетели,

Кыргын таппай калган жан

Кыргызга жете кетели.

Кылдыратпай уук чечип,

Шылдыратпай суу кечип,

Узун жол басып өтөлү, Жакып.

Карасам, журтуң эскирди, Жакып,

Дагы кандай бир шумдук күтөлү,

Жакып?

Сенин курган жаның түтөбү,

Жакып?".
Аны мындай таштайлы,

Дөөдүр алп барган калың кол,

Ошондон кабар баштайлы.

Жеткен экен чоң Дөөдүр

Түркүгү алтын чатырга;

Кирген экен жүгүнүп,

Дөңгө, Жолой баатырга.

Чатырга чырак жагылып,

Казандап, каптап көп улук

Чоң Дөөдүрдү көргөндө,

"Кызыталак буруттун

Ок өтпөгөн тону бар,

Ок жетпеген аты бар.

Бет алып пенде барабы

Берен Манас бурутка?

Беттешкен аман калабы

Манас менен кармашса?

Каарды катуу баштады,

Эки жүздүн баш-башын

Ышкындай үзүп таштады.

Орой чоку баш ооруйт,

Өлчөлүү жердин баары ооруйт.

Кыймылдарга алым жок,

Кайра барсам бурутка,

Ошол бурут деген журтка,

Чамаа кылар чагым жок.

Чамаа чарчап, ал кетти,

Бүткөн бойдун баарынан

Диркиреп кара кан кетти".
Дөөдүр минтип турганда

Дөңгө чыгып күүлөнүп,

Жолой чыкты сүйлөнүп:

"Кызыталак буруттан,

Бурут деген журуттан,

Коркупсуң көзүң жумулуп,

Баатыр Жолой, эр Дөңгө

Чаба жүргөн бу бурут,

Айтышканда сөз бербей

Ала жүргөн бул бурут.

Он экиде бала экен,

Манасын байлап алалык.

Колго тийсе атасы,

Курмандыкка чалалык.

Кадырлуусун кырабыз,

Кызыталак бурутту

Кара элечек кылабыз*!".
Деп ошентип эр Жолой

Калың колду шаштырып,

Алдындагы Ачбуудан

Ойку-кайкы бастырып,

Чыңыроо* тартыш жез найдан,

Чымчык учпас кең сайдан,

Кол-кошууну козголуп,

Куп жөнөдү бул жайдан.

Өрдөп конуп алыптыр;

Акбалта, Жакып айылы

Чак болушуп калыптыр.

Казган калың ор келди,

Эсен кандын шаарынан

Каптаган калың кол келди.
Сакал, чачы бириндеп,

Ошондо Жакып дирилдеп,

Эми бөөдө өлүмгө калбай дейт,

Балам, кылсак кантет мындай дейт:

"Айтканына көнөлү,

Ыгына дың дебестен кирели.

Алтайдан күткөн сан кара

Баарын тартуу кылып берели.

Курган жан аман калалык,

Сулуу кыздан бир тогуз

Тандап тартуу кылалык,

Жанды сактап туралы.

Кыйналып калган жан элек,

Тирүү жүрбөй баштатан,

Кулунум, кырылып калган эл элек".
Жакып мындай дегенде,

Безге сайган эмедей

Ыргып кетти эр Манас:

"Кокуй, ата, не дейсиң,

Неге мынча маанай бас?

Жоого намыс бергиче,

Ажалым жетсе өлөйүн,

Малым менен жанымды

Олжого кантип берейин!

Катүгүн, ата, не дейсиң,

Аймаңбоз берчи минейин.

Капкайдан келген балбанды

Мен кайра Бак-Бурчун айдап

кирейин!

Не мураска жетейин.

Калкым кыргыз, сен үчүн

Курман болуп кетейин.

Зордукчу кара кытайга

Согушту ыктап салайын.

Телпейген кара калмактан

Быйыл теңдигим тартып аламын!

Кокуй, ата, кейибе,

Найзалашып топ бузам,

Тагдыр жетсе окко учам!".

Деп ошентип зор Манас

Жоо-жарагын шайланды,

Кыргын кылчуу нар кескен

Кылычын ичтен байланды.

Ошол кезде кылкылдап,

Кытай каптап калганы.

Жору куйрук Жоон алп,

Кайчы кулак Каман алп,

Качырып уруш салганы.

Жетик Манас көк жалды

Ортосуна алганы.

Пенде чыдап туралбай,

Качырып кылыч чапканда,

Калмак чыдап туралбай,

Бет алса, кытай бөлүнөт,

Таалайы артык айкөлдүн

Арыстан сыны көрүнөт.

Бир караса миң киши,

Бир караса, баатырын —

Эсеп жеткис сан киши.

Араласа, арыстан — шер

Ат-атынан күбүлүп,

Чыйрагыраак балбаны

Чын жанынан түңүлүп,

Маңдай-тескей турушуп,

Мылтык атып, жаа тартып,

Карсылдашып урушуп,

Караса көзгө илинбейт,

Кудай бетин көрсөтпө,

Камгак учкан немедей

Кайсы экени билинбейт.
Манаска чыдап туралбай

Манжуу качып шокшоктоп,

Ар жагынан эки дөө

Кайра тосуп токмоктоп,

Баатыр Манас көк жалды

Байлаймын деп жыйылды,

Байламак түгүл бадирек*,

Бет келгени кырылды.

Чын каарына алды эми,

Өмүлүшө келгенде

Мындай кепти салды эми

"Беттешкенден өлдүк, — деп, —

Албай кантип тартабыз,

Уйпаланып келдик, — деп,

Уялбай кантип айтабыз?

Кызыталак буруттан

Кырылышып кайтабыз.

Сырттап-сырттап чыгалы,

Зыркыратып кубалап,

Сыйынган жерге тыгалы.

Ойронду опсуз салалы,

Кызыталак бурутту

Ороп кармап алалы!".

Айдап алган чагы экен.

Койбочуудай кармашып,

Жайнап алган чагы экен.

Кол алдында чоң Дөңгө

Кежиге чачы үксөйүп,

Каары келип, какайьщ,

Дөңгө келе жатат түктүйүп.

Мурунунан чыккан буу

Кол ыштыктай буркурап,

Кырын тийген эмедей,

Артынан кытайдын колу чуркурап;

Көрчү болсоң, эр Дөңгө

Кылкүрөн, менен чамынып,

Манаска найза саюуга

Жеткен экен камынып.

Көк темирден туулга

Көмкөрө кийип алыптыр,

Көмө койчу эмедей,

Күркүрөп келип калыптыр

Аймаңбоз оозун бурду эми,

Тоодой болгон Дөңгөгө

Токтолбой найза сунду эми.

Берен Манас баатырдын

Бели артына мекчейип,

Алактаган эки көз

Өрттөй жайнап чекчейип,

Каары бөтөн бөлүнүп,

Оозунан оту төгүлүп;

Тулпар экен Аймаңбоз

Көкүлүн көккө сыргытып,

Жаныбар туягын жерге мылгытып,

Учкан куш менен жарышып,

Окоро түйгөн ак тизгин,

Ойноп учкан тулпардын

Кабылан оозу менен алышып,

Айта-буйта дегиче,

Ачып көздү жумгуча,

Шердин шер экени билинип,

Аймаңбоз жетти жүгүрүп.

Жетик бала баатырың

Жебеден мурун жеткени;

Жеткен жерден Дөңгөнүн,

Кендир курдун бети деп,

Өпкөнүн бер жак чети деп,

Жан жеринин тушу деп,

Өлөр жери ушу деп,

Кан ичсе тойгус сыр найза

Катуу муштап өткөнү.

Бүткөн бою дүркүрөп,

Кылкүрөңдүн үстүнөн

Ээрден көчүк кылтайып,

Үзөнгүдөн бут тайып,

Кулап кетти күркүрөп.

Дөңгө аттан түшкөндө,

Балени башка салганы,

Баатырың башын кесип алганы.

Ичке жолун төтөлөп,

Кылкүрөңдү Манас шер

Олжо кылып жетелеп;

Кылкүрөң коштоп чыккыча

Кудай бетин көргөзбө,

Камышты көр, селди көр,

Каптап келген элди көр.

Каардуу Жолой бакырып,

Какандап* ураан чакырып,

Каарды катуу салды эми,

Кайнап келген көп балбан

Манасты тегеректеп калды эми.
Акбалта, Жакып жанашты,

Көөдөнгө батпай көп санаа,

Курчоодо турган Манасты

Көргөндө көзүнүн жашы он талаа.

“Өлбөй тирүү жүргөндө,

Не муратка жетелик?

Маңдайга бүткөн бала үчүн,

Курган жан, курман болуп кетелик,

Ажал жетсе, өлдүк", — деп,

Ак сакалын суюлтуп,

Эки көздөн аккан жаш,

Акырек ылдый куюлтуп,

Кайрат кирип ушундай,

Кара жанды аябай,

Капталынан Акбалта

Качырып найза сунганы,

Ортосунда эр Жакып,

Ойрон Манас уулу үчүн,

Кыргындашып турганы.
Чалдар жүрөт алышып,

Балдар жүрөт салышып,

Өмөлүшө чабышып,

Өлбөгөн жерде калышып.

Карсылдашып кагышып,

Кажабай кайрат табышып,

Аймаңбоз менен ойнотуп,

Жеткен жерин сойлотуп,

Ортосунда зор Манас

Опол-Тоодой көрүнүп,

Каарына чыдабай,

Качып балбан бөлүнүп,

Каарданып бакырды;

Эр Манастын кырк баатыр

Кара таандай калмакты

Кайра айдап сапырды.

Жайнап калган кези экен,

Баякы Манас көк жалың

Айдап калган кези экен.

Түзөңдүн баары чаң болду,

Колоттун баарын карасаң»

Коркурап аккан кан болду.

Каарды Манас баштады,

Жолоюнан бөлөгүн

Жолго кырып таштады.

Тоңкоё кирер коо жок,

Буурусун тийген чийин жок,

Суур казган ийин жок

Айдай сары талаада

Түгөнгөн тоонун урчукта,

Дүмүрөйгөн тумшукта,

Оргуп туман бөлүнөт,

Он эки жайсан, ээрчиткен,

Ойрон Жолой көрүнөт.

Жетик Жолой чоң балбан

Кайчы кулак Каман алп

Караан кылып айдаптыр,

Жолдошко бекем шайлаптыр.

Кара болот ооздук

Көмөкөйдө карсылдап,

Жолум үйдөй чоң туяк

Шилтесе жерге тарсылдап,

Ачбууданга камчы уруп,

Эми Жолой алкынып,

Төбө чачы сүксөйүп,

Жеп ийчүдөй үксөйүп,

Качырган каман төштөнүп,

Алуучу аюу көздөнүп,

Көрсө көңүл бөлүнүп,

Акыр сунган найзасы

Карагайдай көрүнүп,

Мурунунун такоосу

Сеңирдүү тоонун баткалдай,

Бир бетине Жолойдун

Он эки шибээ, кырк манжуу

Ордо атышып жаткандай.

Бир көзүнө карасаң,

Бакалуу көл-буткулдай,

Кашы өрттөнгөн токойдой,

Калбайыңкы эрини

Жылкычы кийген чокойдой.

Буттай темир курчанып,

Жекеге чыгып калыптыр.

Каарына капырдын

Жер майышып алыптыр.

Кол токмоктой кара чач

Аркасында селкилдеп,

Мунун темингени телпилдеп,

Көк ала майдан таш кашат

Майданга чыга калды эми.

Кыраан Манас жаш бала

Бет алып чукул барды эми.

Теке каңдай барганда,

Анда Жолой муну айтат;

"Атыңдын оозун бура тур,

Антаңдабай сен, бурут,

Алдыңкы жерге тура тур.

Манас, Манас дегенде

Барбая түшөт экенсиң,

Сууга салган чаначтай,

Дардая түшөт экенсиң.

Бул Алтайда туулдуң,

Киндик кан тамган биякка,

Сенин кишилигин, каякта?

Дегениме көн, Манас,

Буруттугуң чын болсо,

Кезегиңди бер Манас!

Жекелеше турушуп,

Жеке сайыш кылалык,

Баатырлык сонун мындай иш,

Жекелешип алалык".

Дегенине көнгөнү,

Каалаганың болсун деп,.

Кезегин Манас бергени.

"Аябай найза сай Жолой

Аяп калсаң эгерде,

Так энеңди алып кал, Жолой!

Бардык күчүң сал, Жолой,

Жыга сайып кал, Жолой.

Жыга албасаң, эр Жолой,

Жылмаң чалгын чалынат.

Байкагының ошондо

Башыңа балта чабылат.

Эми желигип туулуп жетилдим,

Кечүүдөн чалам кечүүңдү,

Келберсиген калмагым

Эми аламын сенден өчүмдү!

Төшүңө найза сукпасам,

Туулбай туна чөгөйүн,

Сенин төрөңдү сайып жыкпасам,

Таштууңду кармап албасам,

Кызыл чоктуу эриңе

Кыргынды кымбат салбасам!".
Ушинтип Манас күүлөндү,

"Чанач мурун, чоң соргок

Чамаңды бил!" — деп сүйлөндү.

Аймаңбоз оозун бурду эми,

"Кезегиң Жолой алгын, — деп,

Кеңири күчүң салгын" — деп,

Кысыр чалган кабылан

Кылт этпей карап турду эми.

Оңурайып барбайып,

Ал да келди дардайып.

Жетик эрдин бири экен,

Көрүп сындайт Манасты,

Өзү сынчы шум экен.

"Капырай, адамдан бөлөк сүрү бар,

Арыстандай түрү бар.

Кара чаар кабылан

Капталында чамынат,

Чолок көк жал жолборсу

Аркасында камынат.

Бир караса, миң киши

Калмакты аңдып тургандай,

Туш жагынан жабылат.

Билеги жоон таш жүрөк,

Пил мүчөлүү бадирек*.

Кайраты бийик, заары күч,

Кагылышкан адамды

Кыла турган жылма түз.

Үйдөй кара бөркү бар,

Өчөшкөндүн баарысын

Жеке кырчуу эрки бар".
Мына ошондо эр Жолой,

Манасты көрүп күйүндү.

Өлчөп, сынга толтуруп,

Өз жанынан түңүлдү.

Төбө чачы үрпөйүп,

Кайран Жолой балбаны

Манаска найза сунганы.

Кезегин берип эр Манас,

Былкылдабай турганы.
Мыктап Жолой сайганда,

Манас кыйшак этип койбоду.

Эр Жолойдун Ачбуудан

Тизеси жерге орноду.

Кытайлардын кан Жолой

Акыл ийлеп, ой ойлоп,

Кылайган арга калбады.

Калталандап шум Жолой

Качар жагын камдады.

"Кайрылса Манас жеди, — деп,

Сайса бурут оң кылбайт.

Эрегише келгенде.

Эгерде мени соо кылбайт".
Ыңгыр-дыңгыр кеп ойлоп,

Жолой минтип турганда,

Жолойго найза салууга

Жолборсуң даяр майданда.

Аймаңбоз санга бир салып,

Найзасын оңдоп колго алып,

Ач арыстан төштөнүп,

Алгыр бүркүт көздөнүп,

Атылып Манас жетти эми.

Калмак ээрдин кашы деп,

Кан жүрөктүн башы деп,

Найза салып өттү эми;

Кытайлардын чоң Жолой

Ээрден көчүк кылтайып,

Үзөнгүдөн бут тайып,

Эки өңүрү далбактап,

Эки көзү алактап,

Куюшканын кармады;

Көзү кетти тунарып,

Өңү кетти кубарып,

Ырп этерге алы калбады.

Кайрылып Манас келгиче,

Каман алпын чакырып,

Жору куйрук Жоон алп,

"Жоон алп!" деп бакырып,

Алтымыш жайсаң, кырк дөөсү

Коргон болуп Жолойго

Тегеректеп жетти эми,

Желеп, таяп Жолойду

Оңдоп жүрүп кетти эми.

Балбанды бузук жол салып,

Күрмө кийген калмактын

Күчтүүсүнө кол салып,

Маңдай, тескей турушуп,

Найзалашып көк жалдар

Бет алышып урушуп;

Найза учуиан ак була

Калдактап учуп кеткенде,

Найза сынып түшкөндө,

Айбалта колго алышып,

Көз ирмебей көк жалдар

Муну менен салышып,

Жакалашып тартышып,

Астындагы буудандар

Тизеден жерге батышып,

Маңдайлашып турушту,

Башкасынан айла жок,

Чокмор менен урушту.
Эми Жолой кеп айтат,

Берендер уккун деп айтат:

"Ачбууданды мингени,

Айкырып жоого тийгени,

Жолуккандын баарына

Жоболоңду салчу элем,

Кезиккенди талкалап,

Кейитип байлап алчу элем.

Өзүм Жолой болгону,

Ушул болду жазганым.

Бул буруттун колунан

Өлүп кала жаздадым,

Эрбеңдеген эки кол

Өөдө болбой, шал болду.

Челектей болгон кайран баш

Жарылып, кара кан болду.

Омурткамдын кошмосу,

Бул бурут найза сайганда,

Бөлөк-бөлөк бөлүндү.

Кызыталак буруттун

Кыйындык жайы көрүндү.

Көз жумулуп өлбөдүм,

Кан Жолой атка конгону,

Каарды мындай көрбөдүм.

Өлбөй-житпей бул жерден

Өз дүйнөнү чачалы,

Эсен кан көздөй качалы.

Кызыталак бул бурут,

Чалышсак чама түк калбайт,

Чарпышсак моюн түк бербейт.

Чарпыша кетсек кокустан,

Кокуйду башка салбасын,

Койбой кармап албасын.

Койдой башты кеспесин,

Курсакты бөөдө жарбасын!".

Деп ушинтип эр Жолой

Боконо сөегү болкулдап,

Боор ичеги солкулдап,

Акыл ийлеп.ой ойлоп,

Жолой жолго кирди эми.

Дүмүрөйгөн тумшуктан,

Качып калган Жолойду

Кабылан Манас көрдү эми.

Азыр сага жетем; деп

Албай кантип кетем деп,

Аймаңбозун буруптур,

Качып берген Жолойго

Кабыланың найза сунуптур.

Баарынан тулпар Аймаңбоз

Башын жерге салыптыр,

Арбытып арыш алыптыр,

Эти кызып, ээлигип,

Эң эле катуу желигип,

Камыштай кулак жапырып,

Куюндай жерди сапырып,

Тынбай чуркап калыптыр.

Айры белес тайпаңдан

Айкөл Манас кабылан

Алты айланта кууду эми.

Жети кайкаң дөбөгө

Жеткилең Манас баатырың,

Жети айланта кууду эми.

Томуктай жерде тоосу жок,

Чым этим жерде суусу жок,

Чымчып жээр чөбү жок,

Ошол чөлдү этектеп,

Ашып Жолой баратат,

Аманат жандан түңүлүп,

Качып Жолой баратат.

Аркасына караса,

Айкөл Манас кабылан

Кан ичер түрү көрүнүп,

Астындагы Аймаңбоз

Көрүнгөндөн көрүнүп,

Көрүнбөсө, союлгур,

Көк түтүн болуп бөлүнүп,

Астындагы Аймаңбоз

Булуттай учуп закымдап,

Калган экен, кызталак,

Ачбууданга жакындап.

Былкылдактын Сары-Саз,

Ичи токой чилик аралаш,

Айласын таппай шашты эми,

Көсөл экен эр Жолой

Токойго кире качты эми.

Өзү жайчы кан Жолой

Токойго кирип барганы.

Күн жаадырчуу жай ташты

Көтөрүп сууга салганы.

Астынан булут табылды,

Жер жүзүнө көгөрүп,

Жөө туман түшүп жабылды.

Туш-тушунан зыркырап,

Муздак шамал урду эле,

Тоо башында дүмпүйүп,

Кара булут турду эле,

Булут учуп бурулуп,

Асмандан алты сай мөндүр куюлуп,

Тоо-тоонун башы жабылды.

Чуңкурдан туман табылды.

Бөксөнүн баары мөндүрлөп,

Жаканын баары жамгырлап,

Аңгектин баары тыгындап,

Арыктын баары жыгындап,

Баскан жериң былкылдап,

Жердин үстү бузулуп,

Кыян жүрдү кылкылдап.

Дүмүрү чыгып короюп,

Жаткан төөдөй дөңгөчтөр

Каршы-терши сороюп,

Асмандын бети тутулуп,

Тоо-тоолордун этеги

Кыян жүрүп бузулду,

Кызык кылып күн жайлап,

Кызталак Жолой кутулду,

Аранын баары бузулду,

Жайдын күн суук кыш болуп,

Туйгун Манас бетине

Төрт эличе муз турду.
Кыбыладан муздак жел жүрүп

зыркырап,

Жапжарык болуп алданын күнү

ачылып,

буркурап,

Жолойду таппай кайгырып,

Айласы кетип Манастын,

Алтайга тартып кайрылып,

Узун жолду бакалап,

Асты көк жал келатса,

Алтайдын тоосун жакалап,

Алтымыш тулпар, сан буудан

Астына айдап алыптыр,

Бет алдынан барбайып,

Каман алп чыга калыптыр.

Каман алпты көргөндө

Эрте сөзү кеч болду,

Бир кагыша кетүүгө

Кабыландын эки көзү төрт болду.

Каман алп жайын сурасаң,

Кечээ Кап-Тоонун берки бетинде,

Кытайдын аркы четинде,

Кыяңгер, Кайсан. тоосунда,

Суук-Капчыгай оозунда,

Суук-Төр деген төрүндө,

Жалгыз көз деген элинде,

Ошонун бер жак бетинде,

Шибээ деген эл экен,

Жери майдан жер экен.

Адам болгон алыстан,

Катыны тууса ырымы —

Устара кылган камыштан.

Киндигин кесип ырымдап,

Тукуму Шибээ дээр экен.

Жалгызын көрсө карышкыр,

Алыста койдой жээр экен.

Кайчы кулак Каман алп,

Ошол Шибээ эл экен.

Шибээнин баары башынан

Муну Каман алп балбан дээр экен

Боконо сөөгү толгондо,

Балбан атка конгондо,

Казыналык болуптур,

Тоюна токсон качыр союптур.

Муну менен "Чоң балбан" атка

конуптур.

Ошол Суук-Төрдүн жеринде,

Жалгыз көздүн элинде,

Сазаң-Шандын өзүндө,

Жети Бээжин козголуп,

Жети жыл уруш салыптыр.

Кытайдын баары жыйылып,

Кыйноо тартып калыптыр.

Кара кытай Жолоюн

Белге таңуу кылыптыр.

Жалгыз көз элин Каман алп,

Жалгыз өзү кырыптыр.

Кайраттуусун жайлаптыр,

Канчаларын кул кылып,

Бээжинге тирүү айдаптыр.

Бейпайды мыктап салыптыр.

Бет каратып багынтып,

Жалгыз көз журтун алыптыр.

Кайчы кулак Каман алп

Катылганды кайсаган,

Бул дагы атагы чыккан жаман алп.
Манасты көрүп Каман алп,

Каарланып элеңдеп,

Керишүүгө ой кылып,

Жоо-жарагын белендеп,

Айкай кулак тундуруп,

Колундагы найзасын

Манасты көздөй сундуруп,

Найза сынып кеткенде

Айбалта менен кагышып,

Андан айла кеткенде

Кылыч менен чабышып,

Мындан айла кеткенде,

Чокмор менен салышып,

Жадаал* салып турушуп,

Жан аябай урушуп,

Ошондо Манас кабылан .

Чымырканып, чыңданды,

Бардигер күчүн баарысын

Колуна жыйып тынданды.
Кыраан Манас баатырың

Эңкейип эрдик салды эми.

Каман алптын кол токмоктой кара

чач

Шапа-шупа бат кармап,

Үзөнгүнүн боолукка

Үч жолу орой чалды эле,

Аймаңбозго ошондо

Олбуй-солбуй камчы уруп,

Оң-тетири теминип,

Чүдөп жүрүп калды эми.

Аймаңбоз жоого үйрөтүп,

Опол тоодой Шибээни

Дыркыратып сүйрөтүп,

Бай Жакыптын чоң кылыч

Жанынан сууруп алды эми.

Койдой башы кесилип,

Коондой ичи жарылып,

Эр Манастын колунан

Каман алп өлүм болуп калды эми.

Колот жерди май кылып,

Каман алпты жай кылып,

Кармашып жүрүп катыгып,

Кабылан Манас атыгып,

Ажайыптын жолунан,

Каман алптын колунан

Алтымыш буудан тулпарды

Айдап Манас келди эми.

Кырк жолдошко бирден ат

Үлөштүрүп берди эми.
Кырк баланын башчысы,

Кыйласынын жакшысы,

Найзага камбыл ыктуусу,

Жоо бөрүсү, мыктуусу,

Чекчерилген чечени

Куруп калган Кутубий —

Көк жал Манас жөкөрү,

Ободон жылдыз болжошу,

Байчоро менен Чалыбай—

Баатырындын жолдошу.

Кабыландын жыйган кырк бала

Кыраан чыккан жолборсу.

Азган, тозгон кыргыздар

Эр Манасты дем кылды,

Жоонун айласын таап жатыр деп,

Ошонусун бел кылды.

Алыша келген душманга

Айтар сөзгө тең кылды.

Чоңсунган жоону сомдоду.

Зордук кылган адамды

Айбалталап, токмоктоп,

Арыстан Манас оңдоду.

Жолборсуңдун астына

Эми жолоп адам барбады.

Жолугуша келгенде,

Жоосу тирүү калбады.

Кабыланыңдын өзүнө

Каттап адам барбады,

Катылган тирүү калбады.

Азганакай журтуна

Атка минип, ээ болду,

Мандайга жазган ырыска

Калк ичинде дөө болду.

Жан кубанар ой кылып,

Кара калмак, манжуудан

Кутулуп жатып калдык" — деп,

Курган кыргыз той кылып,

Мойнуна курун салынып,

Жаратканга жалынып,

Күйүттүн баары жазылып,

Күптүүнүн баары ачылып,

Үзүлгөнү уланып,

Ушинтип кыргыз кубанып:

«Ордолуу журттан айрылып,

Тентип келген журт элек.

Кара кытай, манжуунун

Ортосунда жүрчү элек,

Каяшаяк сөз сүйлөп,

Кайшалаңдап биз койсок,

Кыргын болуп калчу элек".

Мына ошону айтып ой кылып,

Кубанып кыргыз той кылып,

Көкбөрү.тартып чаң салып,

«Кутулдук калың жоодон" — деп,

Кунан чаап, даң салып,

Манас, Манас болду эми,

Манас атка конду эми.

Ак калпакты кийди эми,

Эки тизгин, бир чылбыр

Өз колуна алды эми.

Орунтуктуу эр болду,

Он эки мүчө тең болду,

Күйүттүү кыргыз биригип,

Күтүп алар шер болду,

Толкуган кара калмакка

Тоону бузган сел болду.

жүктеу/скачать 3.01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: