Қайта қаржыландыру операцияларының есебі

Қайта қаржыландыру операцияларының есебі

• жоғары өтімді бағалы қағаздарды пайдалану арқылы банктік

Дт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

1751 «Алынған қарыздар және салымдар бойынша сый-ақыны алдын ала төлеу»

Кт 2300 «Айналысқа шығарылған басқа да бағалы қағаздар»;

• әрбір айдың соңында сыйақы шығындар шотына жатқызылады:
Дт 5300 «Бағалы қағаздар бойынша сыйакы төлеуге байланыс-

ты шығыстар» Кт 1751 «Алынған қарыздар және салымдар бойынша сый-ақыны алдын ала төлеу»;

• ломбардтық несиені өтеу кезінде:

Дт 2300 «Айналысқа шығарылған басқа да бағалы қағаздар» Кт 1050 «Банктердің корреспонденток есепшоттары». Егер банк несиені өтемесе және Қазақстан Республикасының Үлттық банкі жоғары өтімді мемлекеттік бағалы қағаздарды кіріс-тейтін болса, онда банк Қазақстан Республикасының ¥лттық банкі-нен хабарлама алғаннан кейін бағалы қағаздарды баланс есебінен шығарадві.

• табыс алу кезінде:

Дт 2300 «Айналысқа шығарылған басқа да бағалы қағаздар» 2803 «Айналысқа шығарылған бағалы қағаздардың атаулы құны мен олардың сату бағасы арасындағы айырма» (жеңілдік сомасына)

1751 «Алынған қарыздар және салымдар бойынша сыйақы-ны алдын ала төлеу» (ломбардтық несие бойынша дисконт сомасына)

Кт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» (бағалы қағаздар құнының сомасына)

1751 «Алынған қарыздар және салымдар бойынша сый-ақыны алдын ала төлеу» (есептелген сыйақы сомасына) 4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша кірістер» (алынған табыс сомасына);

¹ Қайта кяржы.іандыру - 1) мемлекеттік қарызды заемның жаңа түрін шыгару арқылы өтеу, ең алдымен қыска мерзімді міндеттемелерді ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға ауыстыру аркылы; 2) компанияның багалы қағаздарды айналыстан шыгару үшін алынған ақшаларды пайдалану мақсатында жаяа бағалы кагаздарды сатуы, Пайыздарды телеу және заемдарды өтеу мерзімін ұзарту бойынша шығындардың үнемделуін қамтамасыз етеді.

• шығынға ұшыраған жағадайда:

Дт 2300 «Айналысқа шығарылған бағалы қағаздар»

2803 «Айналысқа шығарылған бағалы қағаздардың атаулы

құны мен олардың сату бағасы арасындағы айырма»

(жеңілдік сомасына)

5510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша шығыс-

тар» (бағалы қағаздар құнының сомасына) Кт 1751 «Алынған қарыздар және салымдар бойынша сыйақы-

ны алдын ала төлеу».

РЕПО және кері РЕПО операцияларының есебі

Екінші нарықта мемлекеттік бағалы қағаздардың өтімділігін колдау үшін сатып алу-сату мәмілесінен баска қайтадан сатып алу келісімі немесе РЕПО және кері РЕПО операциясының мәмілесі жүзеге асырылады. РЕПО және кері РЕПО операциялары мемлекет-тік бағалы қағаздардың екінші нарығындағы екінші деңгейдегі банктер - алғашқы делдалдардың өтімділігіне демеу жасау бойынша басты құрал болып отыр, сонымен қатар мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында өзінің жалпы өтімділігіне оңтайлы эсер етеді.

РЕПО және кері РЕПО операцияларын Ұлттық банк ноталары, МЕККАМ, МЕОКАМ және МБҚ мен жүргізуге болады, РЕПО операцияларьш жүргізу үшін келісімшарт жасалады (8-қосымша). 1996 жылдың 28 наурызынан «Қазақстан Республикасының мемле-кеттік бағалы қағаздарымен РЕПО және кері РЕПО операцияларын жүргізу Ережелеріне» сәйкес РЕПО операциялары - ею бөлімнен түратын, қаржылық операция: бірінші бөлімде (РЕПО-ны ашу) Үлттьщ банк бағалы қагаздарды қатысушылардың бір мерзімді міндеттемелерімен бірге алгашқы делдалға сатады, екінші бөлімде (РЕПО-ны жабу) Үлгтық банк аталган бағалы қағаздарды сатып алуга міндеттенеді, ал алғашқы делдал - PEIJO келісімшартында белгіленген мерзім ішінде Үлттық банкке оларды ақша қаражатта-рына ауыстыру арқылы қайтарады. Кері РЕПО операциясы ею бөлімнен тұратын қаржшық операция: бірінші бөлімде (РЕПО-ны ашу) Үлттық банк багалы қагаздарды қатысушыларының бір мерзімді міндеттемелерімен бірге екінші бөлімде (РЕПО-ны жабу) алгашкы делдалдан сатып алады, онда Үлттық банк багалы қағаздарды сатуға міндеттенсе, ал алгашқы делдал - PEIJO келісім-шартында белгіленген мерзім ішінде оларды ақша қаражаттарына ауыстыру арқылы сатып алуға міндеттенеді.

РЕПО сатып алушысы алатын жай жылдық пайыздық мөлшер-леме жабылу бағасы мен ашылу бағасының арасындағы айырма қатынасы ретінде 360 күнге есептелген РЕПО немесе кері РЕПО операцияларының нақты қызмет ету мерзімі есебімен ашылу бағасына анықталады және келесі формула бойынша есептеледі:

Q = Ps - Ро / Ро х 360 / t х 100% (13)

Мұндағы: Q - жай жылдық пайыздық мөлшерлеме; Ро - операцияларды ашу бағасы; Ps - операцияны жабу бағасы; t - РЕПО қызмет ету кезеңі.

РЕПО және кері РЕПО операцияларын жүргізу үшін бағалы қағаздар нарығының әрбір сәйкес бас келісім жасауы қажет. Ол күнтізбелік жылға жасалынады. РЕПО және кері РЕПО операция-ларының мерзімі бір күн және одан жоғары уақыткд белгіленеді, сонымен бірге жабу уақыты бағалы қағаздарды өтеу күніне дейінгі 5 күннен аспауы керек. Сатушы және сатып алушы РЕПО келісімшартын оның қызмет ету мерзімі ішінде қайта қарастыруға құқықтары жоқ, сонымен бірге екі жақтың келісімшарт объектісі болып табылатын бағалы қағаздарға өкім жасауға қүқығы жоқ. Егер сатушы немесе сатып алушы жабылу күнінде келісімшартты орындамаса, РЕПО немесе кері РЕПО операциялары жасалынған жоқ деп есептеледі. Инвесторлар бұл операцияларды өздерінің алғашқы делдалдары арқылы инвесторларда депозиттерді қабыл-дауға Қазақстан Республикасының ¥лттык банк берген лицензиясы болған жағдайында ғана жүзеге асырады. «ҚР Қаржы министрлігі шығаратын мемлекеттік бағалы қағаздарды алғашқы орналастыру» ережесіне сәйкес ҚР ¥лттық банкі аукцион жүргізеді.

Қазақстандық коммерциялық банктер үшін РЕПО операциялары бағалы қағаздармен байланысты операциялардың жаңа түрі болып табылғанымен, коммерциялық банктер және қаржылық компаниялар мен басқа да қор нарығының қатысушылары кең көлемде қолдану-да. Қаржы нарығындағы пайда болған киындықтарға қарамастан РЕПО нарығы дамудың объективті келешегі бар және біртіндеп оның секторының бірі бола алады. Жоғарыда айтылғандай РЕПО -екі бөлімнен тұратын қаржылық операция. Мәмілеге қатысушы бір жақ екінші жаққа бағалы қағаздарды сатады және сол уақытта белгілі бір мерзім ішінде немесе екінші жақтың талабы бойынша оларды өзіне қайтадан сатып алуға міндеттенеді.

Қайтадан сату міндеттемесіне екінші жақ өз мойнына алатын қайтадан сатып-алу міндеттемесі сәйкес келеді. Бағалы қағаздарды қайта сатып-алу алғашқы сату бағасынан жақсы баға бойынша жүзеге асырылады. Айырма - РЕПО-ны бірінші бөліміңде бағалы қағаздарды сатып-алушы (ақша каражаттарын сатушы) ретінде қа-тысатын жақтың иеленетін табысы. Тәжірибеде ақша каражаттарын сатушы табысы осы операцияларды басқа операциялармен жүргізу тиімділігін салыстыруға мүмкіндік беретін шамасының мөлшерле-месімен анықталады.

Кері РЕПО - ол да тура сол мәміле, бірақ тек бірінші бөлімде бағалы қағаздарды сатып алушы ұстанымы негізінде. Жақтардың арасында жасалған келісімшарт негізінде жүргізіледі.

РЕПО операцияларының тағы бір анықтамасы бар - бұл бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген несие немесе бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несиелеу.

Қызмет ету мерзіміне байланысты РЕПО үш түрге бөлінеді: түнгі (бір күнге), ашық (операция мерзімі нақты белгіленбеген), мерзімді (бір күннен жоғары белгіленген мерзіммен, мысалы, жеті күн). РЕПО мерзімділігімен пайыздық мөлшерлеме де байланысты. РЕПО келісімшарты жасалған бағалы қағаздар қозғалысы тәртібінің ерекшелігі бар.

АҚШ-та РЕПО нарығының қалыптасу тәжірибесі, мысалы, келісімшартта жақтар бағалы қағаздарды орналастыру және сақтауда үш нұсқаудың біреуін пайдаланады.

Бірінші нұсқау бірінші бөлімінде сатып алынған РЕПО бағалы қағаздары сатып алушыға ауысуын қарастырады. Бұл кезде ол несиелік тәуекелді азайтады.

Екінші нұсқауда бағалы қағаздар үшінші жақтың пайдасына беріледі. РЕПО-ның бұл түрі үшжақты деген атқа ие болады. РЕПО келісімшарты бойынша үшінші жақ мәмілеге қатысушы-лардың алдында белгілі бір міндеттерге жауапты: есептеген бағалы қағаздар түрін тексереді, маржа жағдайын қадағалайды және қажет жағдайда қосымша аударуды талап етеді. Себебі екі шотта (ақша бойынша және қағаз бойынша) үшінші қатысушы да болады, қаражаттарды аудару бойынша шығындар айтарлықтай азайтылады. Бұл жағдайда үшінші жақ РЕПО келісімшартының дұрыс орындалуының кепілі ретінде қатысады және көрсеткен қызметі үшін сыйақы алады.

Үшінші нұсқауда бағалы қағаздар сатып-алушы үшін бағалы қағаздарды сақтаушы болып табылатын келісімшарттың бірінші бөлімі бойынша сатушыда қалады. РЕПО-ның бұл түрі дәстүрлі се-німді деп аталады және несиелік тәуекелдің ең жоғары деңгейімен бағалы қағаздарды аудару бойынша шығындардың азайтылуымен сипатталады. Сонымен қатар сатушы өзінің меншікті бағалы қағаздарына және оған жатпайтын бағалы қағаздар бойынша бөлек есеп жүргізуі керек.

РЕПО операциясын жүргізу кезінде бірінші бөлімде сатып алынған бағалы қағаздардан ажыратылатын бағалы қағаздарды қай-та сатып-алу мүмкіндігі, яғни басқа бағалы қағаздармен ауыстыру мүмкіндігі қарастырылады.

Егер бағалы қағаздар биржада бағаланбаса, онда олардың қү-нын бағалауды жарияланатын баланс және қаржылық есеп, ұқсас ақпараттарды жинауға арналған ұйымдардың және үкімет анық-тамасы негізінде банк өзі жүзеге асырады.

Бағалы қағаздардың бағасы олардың түріне, сенімділігіне, өтімділігіне, РЕПО келісімшартының қызмет ету мерзіміне бай-ланысты және әдетте мәмілені жасау кезевдегі нарықтық құнның 50-90 пайызын құрайды. Басқаша айтқанда, келісімнің қызмет ету мерзімі аяқталғаннан кейін қор нарығына қатысушы сатып алатын, бағалы қағаздар пакетінің нарықтық құнының дисконтталуы жүзеге асырылады.

Банк аталған операцияны банк балансының өтімділігін қолдау үшін қолданады.

Егер эмитенттері, пайыздық мөлшерлемесі, өтеу мерзімі, бағалы қағаздардың нарықтық бағасы бойынша ұқсас басқа бағалы қағаз-дарды сатып-алу жүргізілсе, онда ол операция РЕПО операциясы болып саналады.

РЕПО операциясын жүргізу кезінде сату бағасы бойынша кор­респонденция жасалады:

Дт 1050 «Банктердің корреспонденток есепшоттары» Кт 2231 «Клиенттерден "РЕПО" операциялары бойынша алын-ған қарыздар».

Ай сайын сыйақы есептелінеді:

Дт 5231 «Клиенттерден «РЕПО» операциялары бойынша алын-ған қарыздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар»

Кт 2730 «Айналысқа шығарылған өзге бағалы қағаздар бойын­ша есептелген шығыстар».

Бағалы қағаздарды қайтадан сатып алу кезінде:

Дт 2231 «Клиенттерден «РЕПО» операциялары бойынша алын-

ған қарыздар» Кт 2730 «Айналысқа шығарылған өзге бағалы қағаздар бойынша есептелген шығыстар»

5231 «Клиенттерден «РЕПО» операциялары бойынша алынған қарыздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар» 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары». Егер банктер өздерінің бағалы қағаздарын қайта сатып алмай-тын болса, онда олар баланстан шығарылу қажет:

Дт 2231 «Клиенттерден «РЕПО» операциялары бойынша алын-ған қарыздар»

2730 «Айналысқа шығарылған өзге бағалы қағаздар бойынша есептелген шығыстар» (РЕПО шығыстар сомасына) Кт 5510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша шығыстар» 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар».

Банк қоржынындағы бағалы кағаздар операцияларының есебі

Инвестор бағалы қағаздар нарығында жүмыс істей отырып, салымдарды әртараптандыру кағидасын ұстану қажет: инвестордың қаржы активінің сан алуандыгына қол жеткізу. Бүл салымдардың жоғалу тәуекелін кеміту үшін қажет. Мысалы инвестор өзінің барлық ақшасын бір компанияның акциясына салды. Бұл жағдайда ол акция бағамының нарықтық өзгеруіне толығымен тәуелді болады. Егер қаражаттарын бірнеше компаниялардың акцияларына салатын болса, онда инвестордың табысы кейбір орташаланған акция бағамының өзгеруіне тәуелді болады. Егер де әртараптандыру қағидасын ұстанатын болса, онда ол міндетті түрде инвестиция-льщ (кор) коржын деп аталатын оған тиісті әр түрлі бағалы қағаздар жиынтығымен байланысты болады.

Инвестициялау қоржынының объектісіне әр түрлі бағалы қағаз-дар жатады: акция, облигация, бағалы қағаздардьщ туынды түрлері. Қоржын бөлігі ақша түрінде ұсынылуы мүмкін. Қағаздардың көлемі де әр түрлі болады. Қоржын құрамына байланысты ол табыс немесе зиян алып келуі мүмкін және әр түрлі тәуекел деңгейіне ие. Багалы қагаздар қоржынына жататын тізбелер мен көлемдер коржын кұрылымы деп аталады. Өз кезегінде олар инвесторлар басқара алтын сипаттамалар жиынтығын ұсынады: бағалы қағаздар құрамында және көлеміне кіретін құрамды өзгерту.

«Қаржы құралдары: тану және бағалау» 39-ҚЕХС сәйкес Үлт-тық банк бағалы қағаздарды есептеу бойынша ұсыныстар жасаған. Осыған сәйкес бағалы қағаздар қаржы активтері болып табылады және үш санатқа бөлінеді:

1. 
   сатуға арналған бағалы қағаздар - бұл делдалдың маржасы немесе қысқа мерзімді баға ауыткуы нәтижесінде табысты алу мақсатында алынған бағалы қағаздар;
   
2. 
   өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар - тұрақты немесе анықталған төлеммен байланысты қаржы активтері және өтеу мерзімі тұрақты болып табылатын бағалы кағаздар;
   
3. 
   сатуға жарамды бағалы қағаздар - бұл сатуға арналған бағалы қағаздар, өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар болып табылмайтын бағалы қағаздар.
   

Бағалы қағаздардың әділ құны бір немесе бірнеше жалпы жұрт кабылдаған әдіс көмегімен анықталуы мүмкін. Бағалау әдісі негізін-де әділ құнын есептеу кезінде нарық қатысушылары пайдаланатын бастапқы деректер жатады. Сонымен қатар әділ құнын есептеу кезінде әдістер мен бастапқы деректерді ашып қарастыру қажет.

Бағалы қағаздардың әділ құны мәміле құнына немесе басқа нарық бағасына байланысты. Егер нарықтық бағаны сенімділіктің жеткілікті деңгейімен анықтау мүмкін болмаса, онда әділдік құны барлық болашақ төлемдер немесе ақша түсімдері сомасы ретінде есептеледі. Сондай-ақ бағалы қағаздардың әділ құнын бағалаудың басқа да әдістері қолданылуы мүмкін, оның ішінде ағымдағы әділ құнын анықтаудың негізі оны жүргізу уақытынан бастап есептілік күніне дейін айтарлықтай экономикалық шартга өзгерістер болмаған кездегі ең соңғы мәміле бағасы болады.

Өтеуге дейін үсталатын бағалы қағаздар ен алғаш тану кезінде оларды алуға жұмсалатын нақты шығындар бойынша бағаланады. Мәмілені жасау кезіндегі жұмсалған шығындар оларды алғаш тану кезіндегі бағалы қағаздар құнына енгізіледі. Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың кейінгі бағалануы пайыздың тиімді мөлшерле-месі әдісін қолданумен амортизациялық шығын жүзеге асырылады, себебі бұл бағалы қағаздарға әділ құн бойынша бағалау қолданыл-майды. Сатуға арналған және сатуға жарамды кағаздарды кейінгі бағалау әділ құн бойынша жүзеге асады. Осы бағалы қағаздардың әділ құнын қайта бағалау нәтижесі келесілерден байқалады:

1. 
   саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша - табыстар мен шығыстар шотында;
   
2. 
   сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша - табыстар мен шығыстар шотында немесе осы бағалы қағаздарды сату кезіндегі табыстар мен шығыстар шотына кайта бағалау нәтижелерін ауы-стырумен байланысты капитал шотында. Сонымен қатар бұл банктің есеп саясатымен қарастырылуы кажет.
   

Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздар

1. Банк 2002 жылдың қаңтар айында қор биржасынан эмитент 2002 жылдың қаңтарында айналым мерзімі 3 жылға шығарған және орналастырған бағалы қағаздарды келесі шарттар бойынша алады:

Саны 1 000 дана

Атаулы құны 1 000.000 теңге

Жарияланған табыстылық (сыйақы

мөлшерлемесі) жылдық 6 %

Сыйақыны төлеу дүркінділігі ай сайын

Қор биржасындағы бір бағалы

қағаздың құны 1 020,00 теңге

Қор биржасындағы бағалы

қағаздардың жалпы құны 1 020 000,00 теңге

Жасалған мәміле бойынша биржаның

ұстап қалатын комиссиялык жиыны 5 100,00 теңге

2. Сатып алу бағасына бағалы қағаздарды сатып алу кезінде
келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:

Дт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» 1 025 100,00 Кт 1050 «Банктердің корреспонденттік

есепшоттары» 1 025 100,00

2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

Дт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» 1 025 100,00 Кт 1050 «Банктердің корреспонденток

есепшоттары» 1 025 100,00

3. Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/күн сайын сатып

1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:

Дт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» 5 000,00

Кт 4201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар

бойынша сыйақыны алуға байланысты кірістер» 5 000,00

2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

Дт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» 5 000,00

Кт 4452 «Сатуға арналған қолда бар бағалы қағаз-

дар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер» 5 000,00

4. Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/күн сай)ын бағалы

1) бағалы қағаздардың әділ құнының олардың баланстық құнынан асып түсуі кезінде (бағалы қағаздардың нарықтық құны 2002 жылдың қаңтар айының соңында 1 032,00 теңгені құрады, есептелген сыйақы есебімен бағалы қағаздардың баланстық құны 1 030,10 теңгені құрайды (1 025,10 + 5,000));

а) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:
Дт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» 1 900,00

Кт 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың қүнын

өзгертуден кіріс» 1 900,00

ә) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша: егер есеп саясатына сәйкес қайта бағалау нәтижесі табыстар мен шығыстар шотына жатса:

Дт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» 1 900,00

Кт 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды

Егер есеп саясатына сәйкес қайта бағалау нәтижесі осы бағалы кағаздарды сату кезіндегі табыстар мен шығыстар шотына қайта бағалау нәтижесінен кейін ауыстырумен байланысты капитал шотына жатқызылса:

Дт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» 1 900,00

Кт 3561 «Сатуға арналған жарамды бағалы қағаз-

2) бағалы қағаздың баланстық құны олардың әділ құнынан

асып түсу кезінде (бағалы қағаздың нарықтық құны 2002 жылдың

қантар айының соңывда 1 029,00 теңгені құрады, есептелген

сыйақы есебімен бағалы қағаздар баланстық құны 1 030,10 теңгені

құрайды (1 025,10+5,00))

а) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:

Дт 5709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы

қағаздар құнының өзгерісін қайта бағалау шығысы» 1 100,00

Кт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» 1 100,00

ә) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

егер есеп саясатына сәйкес қайта бағалау нәтижесі табыстар

мен шығыстар шотына жатса:

Дт 5709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы

Егер есеп саясатына сәйкес қайта бағалау нәтижесі осы бағалы

қағаздарды сату кезіндегі табыстар мен шығыстар шотына қайта

бағалау нәтижесінен кейін ауыстырумен байланысты капитал

шотына жатқызылса:

Дт 3561 «Сатуға жарамды бағалы қағаздардың

Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» 1 100,00

Сонымен қатар қайта бағалау жүргізу үшін капитал шотында

қаражат болмаған жағдайда жетіспеген сома шығыстар шотына

жатқызылады:

Дт 5921 «Банктік қызметтен өзге шығыстар» ХХХХ

Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» ХХХХ

5. Бағалы қағаздар бойынша сыйақыны төлеу кезінде келесі

1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:

Дт 1050 «Банктердің корреспонденток есепшоттары» 5 500,00
Кт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» 5 500,00

2) сатуға жарамды бағалы кағаздар бойынша:

Дт 1050 «Банктердің корреспонденток есепшоттары» 5 500,00
Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» 5 500,00

6. Банк ақпан айында осы бағалы қағаздарды сатуға шешім

Сонымен қатар келесі бухгалтерлік жазба жүзеге асырылады: 1) нарықтық құнға тен шешім бағасы бір бағалы қағазға

1 028,00 теңгені құрайды, бағалы қағаздардың баланстық құны

1 027 000,00 теңгені кұрайды.

а) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынща:
Дт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары» 1 028 000,00
Кт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» 1 027 000,00

4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату

ә) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату

және бір уақытта капитал шотында жинақталған қайта

бағалауға дейінгі қалдық табыс шотына жатқызылады. Дт 3561 «Сатуға жарамды бағалы

қағаздардың құнын қайта бағалау резервтері» 1 900,00

Кт 4709 « Саудаға арналған және сатуға жарамды
бағалы қағаздардың құнын өзгертуден кіріс» 1 900,00

2) нарықтық құнга тең мәміле бағасы бір бағалы қағазға

1023,50 теңгені құрайды, бағалы қағаздардың баланстық құны 1

024 000,00 тенге:

а) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынща:

Дт 1050 «Банктердің корреспонденток

есепшоттары» 1 023 500,00

Кт 5510 «Бағалы кағаздарды сатып

алу-сату бойынша шығыстар» 500,00

Кт 1201«Саудаға арналған бағалы қағаздар» 1 024 000,00

ә) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

егер есеп саясатына сәйкес кайта бағалау нәтижесі табыстар

мен шығыстар шотына жатса:

Дт 1050 «Банктердің корреспонденток

есепшоттары» 1 023 500,00

5510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату

бойынша шығыстар» 500,00

Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» 1 024 000,00

егер есеп саясатына сәйкес қайта бағалау нәтижесі осы бағалы

қағаздарды сату кезіндегі табыстар мен шығыстар шотына қайта

бағалау нәтижесінен кейін ауыстырумен байланысты капитал

шотына жатқызылса:

Дт 1050 « Банктердің корреспонденток

есепшоттары» 1 023 500,00

5510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату
бойынша шығыстар» 500,00

Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» 1 024 000,00

және бір уақытта капитал шотында жинақталған қайта

бағалауға дейінгі қалдық табыс шотына жатқызылады:

Дт 5709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды
бағалы қағаздар құнының өзгерісін қайта
бағалау шығысы» 1 100,00

5510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату

Кт 3561 «Сатуға жарамды бағалы

қағаздардың құнын қайта бағалау резервтері» 1 100,00 Есепті жылдың соңында 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын өзгертуден кіріс», 5709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздар құнының өзгерісін қайта бағалау шығысы», 4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша кірістер» және 5510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша шығыстар» шоттарында есептелетін сомалар 4999 «Салыққа дейінгі табыс» шотына ауыстырылады.

Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар

7. Банк 2002 жылдың маусым айында қор биржасынан 2002
жылдың қаңтарында айналым мерзімі 3 жылға эмитент шығарған
және орналастырылған бағалы қағаздарды келесі шарттар бойынша
алды делік:

саны 500 дана

атаулы құны 1 000,00 теңге

.сыйақы немесе жеңілдік сомасы 100,00 теңге

жарияланған табыстылық

(сыйақы мөлшерлемесі) жылдық 9%

сыйақы төлеу дүркінділігі жылына 4 рет

(31 наурыз, 30

8. Бағалы қағаздарды сатып алу кезінде келесі бухгалтерлік

1) бағалы қағазды жеңілдікпен сатып алу кезінде:

бағалы қағазға иемдену сомасына:

Дт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» 452 500,00

Кт 1050 «Банктердің корреспонденток есепшоттары» 452 500,00

атаулы құн мен сатып алу бағасы арасындағы айырма сомасына:

Дт 1804 «Банктің атаулы кұны мен сатып алу

бағасы арасындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін

ұсталатын бағалы қағаздар эмитентіне талаптар» 47 500,00

Кт 2802 «Атаулы құны мен сатып алу

бағасы арасындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін

ұсталатын бағалы қағаздар бойынша болашақ

кезендердің шығыстары» 47 500,00

Банк қаржылық есептілік жасаған кезде бағалы қағаздардың атаулы құны мен оларды сатып алу бағасы арасындағы амортизацияланбаған айырма сомасын көрсетпейді, яғни 1804 және 2802 баланстық шотывда есептелетін калдыктың сальдосын шығару; 2) бағалы қағаздар сыйақымен сатып алу кезінде: бағалы қағаздарға иемдену сомасына:

Дт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» 552 500,00 Кт 1050 «Банктердің корреспонденток есешноттары» 552 500,00 Атаулы құн мен сатып алу бағасы арасындағы айырма сомасына:

Дт 1802 «Бағалы қағаздардың атаулы құны мен сатып

Кт 2804 «Өтелгенге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың атаулы құны мен олардын

сатып алу бағасы арасындағы айырма» 52 500,00

Банк қаржылық есептілік жасаған кезде бағалы қағаздардың атаулы құны мен оларды сатып алу бағасы арасыңцағы амортизацияланбаған айырма сомасын көрсетпейді, яғни 1804 және 2802 баланстық шотында есептелетін қалдыктың сальдосын шығару.

9. Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/күн сайын сатып
алынған бағалы қағаздар бойынша сыйақы есептеледі. Сонымен
қатар бухгалтерлік жазба жасалады:

Дт 1745 «Баска да бағалы қағаздар

бойынша есептелген кірістер» 3 750,00

Кт 4451 «Өтелгенге дейінгі ұсталатын бағалы

қағаздар бойынша сыйакы алуға

байланысты кірістер» 3 750,00

10. Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/күн сайын өтеуге
дейін ұсталатын бағалы қағаздардың атаулы құны мен сатып алу
бағасы арасындағы айырма сомасына амортизация жасалады.

жеңілдікпен алынған бағалы қағаздар бойынша:

Дт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» 1 532,25806

Кт 1804 «Банктің атаулы құны мен сатып алу

бағасы арасындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін

үсталатын бағалы қағаздар эмитентіне талаптар» 1 532,25806

және бір уақытта:

Дт 2802 «Атаулы құны мен сатып алу бағасы

арасындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін

ұсталатын бағалы қағаздар бойынша

болашақ кезеңдердің шығыстары» 1 532,25806

Кт 4451 «Өтелгенге дейінгі ұсталатын бағалы

қағаздар бойынша сыйақы алуға

байланысты кірістер» 1 532,25806

сыйақымен алынған бағалы қағаздар бойынша:

Дт 2804 «Өтелгенге дейін ұсталатын бағалы

қағаздардың атаулы құны мен олардың

Кт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар»

және бір уақытта:

Дт 4451 «Өтелгенге дейінгі ұсталатын бағалы

қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты

Кт 1802 «Бағалы қағаздардың атаулы құны мен

сатып алу бағасы арасындағы айырма түріндегі

амортизациясының сомасы»

11. Эмитент бағалы қағаздар бойынша төлеу
бухгалтерлік жазба жасалады:

12. Эмитент өтеу сомасына жеңілдікпен немесе

Дт 1050 «Банктердің корреспонденттік есеішіоттары» 500 000,000 Кт 1451 «Сатуға арналған қолда бар бағалы қағаздар» 500 000,000

Банктің айналысқа шыгарған облигацияларының есебі

саны

сыйақы немесе жеңілдік сомасы

жарияланған табыстылық

сыйақы төлеу дүркінділігі

7 500,00 теңге
жасалған мәміле бойынша биржаның ұстап қалатын комиссиялық жиыны 14. Эмитент-банк шығарған облигацияларын сату кезінде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

1) жеңілдікпен өткізілген облигациялар бойынша:

облигацияларды өткізу сомасына:

Дт 1050 «Банктердің корреспонденттік

есепшоттары» 1 432 500,00

Кт 2301 «Айналысқа шығарылған облигациялар» 1 432 500,00

Атаулы кұн мен сатып алу бағасы арасыңдағы айырма сомасын: Дт 1803 «Атаулы құны мен сатып алу багасы арасындагы айырма түріндегі айналысқа шығарылған облигациялардың болашақ

кезендердегі шығыстары» 67 500,00

Кт 2301 «Айналысқа шығарылған облигациялар» 67 500,00 Банк қаржылық есептілік жасаған кезде бағалы қағаздардың атаулы құны мен оларды сатып алу бағасы арасындағы амортизацияланбаған айырма сомасын көрсетпейді, яғни 1804 және 2802 баланстық шотында есептелетін қалдыктың сальдосын шығару; 2) Сыйақымен орналастырылған бағалы қағаздар бойынша: облигацияларды өткізу сомасына: Дт 1050 «Банктердің корреспонденттік

есепшоттары» 1 582 500,00

Кт 2301 «Айналысқа шығарылған облигациялар» 1 582 500,00
Атаулы кұн мен өткізу бағасы арасындагы айырма сомасына:
Дт 1805 «Облигациялардың атаулы құны мен сатып
алу багасы арасындагы айырма түріндегі айналысқа
шығарылған амортизациясының сомасы» 82 500,00

Кт 2803 «Айналысқа шыгарылған бағалы

Банк қаржылық есептілік жасаған кезде бағалы қағаздардың атаулы құны мен оларды сатып алу багасы арасындагы амортизацияланбаган айырма сомасын көрсетпейді, яғни 1804 және 2802 баланстық шотында есептелетін қалдыктың сальдосын шығару;

15.Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/ күн сайын сый-ақымен айналысқа шығарылған пайыздық облигациялар бойынша сыйақы есептеледі. Сонымен қатар келесі бухгалтер лік жазба жасалады:

Дт 5301 «Айналысқа шығарылған облигациялар

16. Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/ күн сайын олардың атаулы құны мен өткізу багасы арасындагы айырма сомасына обли­гация құны амортизацияланады. Сонымен катар келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

1) жеңілдікпен өткізілген облигациялар бойынша:

Дт 2805 «Айналыска шыгарылган облигациялардыц

атаулы құны мен олардьщ сату багасы арасындагы

айырма» 1 875,00

Кт 2301 «Айналысқа шыгарылган облигациялар» 1 875,00

және бір уақытта:

Дт 5301 «Айналысқа шыгарылган облигациялар

бойынша сыйақы төлеуге байланысты шыгыстар» 1 875,00

Кт 1803 «Атаулы құны мен сатып алу бағасы

арасындағы айырма түріндегі айналысқа

шығарылған облигациялардың

болашақ кезендердегі шығыстары» 1 875,00

2) сыйақымен өткізілген облигациялар бойынша:

Дт 2301 «Айналысқа шығарылған облигациялар» 2 291,66666

Кт 1803 «Атаулы құны мен сатып алу бағасы

арасындағы айырма түріндегі айналысқа

шыгарылған облигациялардың

болашақ кезеңдердегі шығыстары» 2 291,66666

және бір уақытта:

Дт 2803 «Айналысқа шығарылған бағалы

қағаздардың атаулы құны мен олардың

сату бағасы арасындағы айырма» 2 291,66666

Кт 5301 «Айналысқа шығарылған облигациялар

бойынша сыйақы төлеуге байланысты шыгыстар» 2 291,66666

17. Эмитент-банк үш айға айналысқа шығарылған облигациялар
бойынша сыйақы төлеу кезінде келесі бухгалтерлік өткізбе жүзеге
асырылады:

Дт 2730 «Айналысқа шығарылған өзге бағалы қағаздар бо­йынша есептелген шығыстар» 30 000,00

Кт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары» 30 000,00

18. Эмитент-банк өтеу сомасына жеңілдік немесе сыйақымен

Дт 2301 «Айналысқа шығарылған облигациялар» 1 500 000,00 Кт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары» 1 500 000,00

Бағалы қагаздарды бір санаттан басқаға ауыстырумен байланысты операция есебі

19. 
    Бағалы қағаздарды бір санаттан басқаға ауыстыру кезінде олар ауысатын бағалы қағаздар санатының есебіне сәйкес бағалы қағаздардың есеп тәртібі мен қағидалары да өзгереді.
    
20. 
    «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» және «өтеуге дейін ұста-латын багалы қағаздар» санатына сауда үшін арналған бағалы қағаздарды аудару кезінде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:
    

а) баланстық құнға:

Дт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар»

Кт 1201 «Саудаға арналған бағалы қагаздар»;

ә) оң қайта бағалау сомасына

Дт 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың қүнын өзгертуден кіріс»

Кт 3561 «Сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын қайта бағалау резервтері»;

б) теріс қайта бағалау сомасына

Дт 3561 «Сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын қайта бағалау резервтері»

Кт 5709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаз-дар құнының өзгерісін қайта бағалау шығысы»;

в) сыйақы алумен байланысты есептелген табыс сомасына

Дт 4201«Саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер»

Кт 4452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер;

2) «өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» санатына

а) қайта бағалаудың күшін жоятын сомасына:

Дт 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын өзгертуден кіріс»

немесе

Дт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар»

ә) есептелген сыйақы сомасына:

Дт 1745 «Басқа да бағалы қағаздар бойынша есептелген кірістер»

Кт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар»;

және бір уақытта:

Дт 4201 «Саудаға арналған бағалы қағаздардьщ құнын қайта бағалау резервтері»

Кт 4451 «Өтелгенге дейінгі ұсталатын бағалы кағаздар бойын­ша сыйақы алуға байланысты кірістер»;

б) қайта бағалау және сыйақы сомасына азайтылған бағалы

Дт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» Кт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар»;

в) атаулы құн мен сатып алу бағасы арасындағы айырма
сомасына:

жеңілдікпен алынған бағалы қағаздар бойынша:

Дт 1802 «Бағалы қағаздардың атаулы құны мен сатып алу бағасы арасындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін ұсталатын амортизациясының сомасы»

Кт 2804 «Өтелгенге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың атау­лы құны мен олардың сатып алу бағасы арасындағы айырма»;

21.«Сатуға жарамды бағалы қағаздар» және «өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» санатына сатуға арналған бағалы кағаздарды аудару кезінде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

1) «сатуға арналған бағалы қағаздар» санатына:

а) баланстық құнына:

Дт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар»

Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағазда

ә) жинақталған қайта бағалау сомасына

Дт 3561 «Сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын қайта бағалау резервтері»

Кт 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаз-дардың құнын өзгертуден кіріс»;

б) сыйақы алумен байланысты табыс сомасына

Дт 4452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер»

Кт 4201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер»;

2) «өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» санатына:

а) қайта бағалаудың күшін жоятын сомасына:

Дт 3561 «Сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын қайта бағалау резервтері»

Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар»;

немесе

Кт 5709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаз-дар құнының өзгерісін қайта бағалау шығысы»;

ә) есептелген сыйақы сомасына:

Дт 1745 «Басқа да бағалы қағаздар бойынша есептелген кірістер»

Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар»;

жәде бір уақытта

Дт 4452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер»

Кт 4451 «Өтелгенге дейінгі ұсталатын бағалы қағаздар бойын­ша сыйақы алуға байланысты кірістер»;

б) қайта бағалау және сыйақы сомасына азайтылған бағалы
қағаздардың баланстық құны:

Дт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» Кт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар»;

в) қайта атаулы құн мен сатып алу бағасы арасындағы айырма
сомасына:

Дт 1804 «Банктің атаулы құны мен сатып алу бағасы арасын-дағы айырма түріндегі өтелгенге дейін ұсталатын бағалы қағаздар эмитентіне талаптар»

Кт 2802 «Атаулы құны мен сатып алу бағасы арасындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін ұсталатын бағалы қағаздар бойынша болашақ кезеңдердің шығыстары»;

жеңілдікпен алынған бағалы кағаздар бойынша:

Дт 1802 «Бағалы қағаздардың атаулы қүны мен сатып алу бағасы арасындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін ұсталатын амортизациясының сомасы»

Кт 2804 «Өтелгенге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың атаулы құны мен олардың сатып алу бағасы арасындағы айырма».

22. «Саудаға арналған бағалы қағаздар» және «сатуға жарамды бағалы қағаздар санатына өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаз-дарды аудару кезінде келесі бухгалтерлік жазба жүргізіледі:

1) «саудаға арналған бағалы қағаздар» санатына аудару кезінде

Дт 2802 «Атаулы құны мен сатып алу бағасы арасындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін ұсталатын бағалы қағаздар бойынша болашақ кезендердің шығыстары»

Кт 1804 «Банктің атаулы құны мен сатып алу бағасы ара-сындағы айырма түріндегі өтелгенге дейін үсталатын бағалы қағаздар эмитентіне талаптар»;

немесе

2) әділ құнына

а) «саудаға арналған бағалы қағаздар» санатына аудару кезінде:

Дт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» - әділ құны сомасына

Кт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» - баланстық құн сомасына

Кт 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаз-дардың қүнын өзгертуден кіріс»;

немесе

Дт 1201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар» - әділ құн сомасына

Кт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» - баланстық құн сомасына;

ә) «сатуға жарамды бағалы қағаздар» санатына аудару кезінде:

Дт 1452 «Сатуға жарамды бағалы кағаздар» - әділ құны сомасына

Кт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» - баланстық күн сомасына

Кт 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын өзгертуден кіріс»;

немесе

Дт 1452 «Сатуға жарамды бағалы қағаздар» - әділ құны сомасына

Кт 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» - баланстық қүн

(1-сағат)

2. Банктің жарғылық капиталының есебі

Оның үстіне меншікті капитал салымшылардың мүдделерін бағалы қағаздарды және басқа да қатысу құқыктарын сатып алу үшін, сонымен қатар, қаражатты қаржыландыру үшін несиелік, факторингтік лизингтік операциялар бойынша банктік айналымды авансылау кезінде күтілмеген шығындардан қорғайды, яғни банк тәукелдіктің орнын толтырады. Сонымен қатар меншік капиталдың бір бөлігі есебінен банктің төлем қабілеттілігін сақтап қалуын кам­тамасыз ететін және шығындар пайда болу кезінде оған қалыпты қызмет етуіне жағдай жасайтын қаржылық резерв қалыптасады.

Банктік қызмет әрқашан белгілі бір тәуекелдікпен жалғасатын болғандықтан, олардың активтері сәйкесінше топтарға бөлінеді. Тәуекелдікті ескере отырып активтерді жіктеу және олардың мен-шікті капитал көлемімен өзара тәуелділігі банкті басқару сапа-сының жоғарылауына және оның қаржылық тұрақтылығының жоғарылауына жағдай жасайды. Банктің меншікті қаражатына салымның өсуі қаржыландырудың ең қауіпсіз түрі болып табылады және жүйелі сипаттағы сілкіністерге жолықпауға мүмкіндік береді.

Меншікті капитал банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған қаражаттармен тығыз байланысты және солармен бірге айналымды жүзеге асырады. Ол тартылған қаражаттарға қарағанда сенімдірек ресурс болып табылады. Активті операцияларды жүзеге асыру барысында ысырап болуын жоққа шығармайды. Олар өз кезегінде резерв құруды талап етеді. Егер қызмет ету нәтижесінде банкте шығындар қалыптасса, ол жарғылық капиталдың бір бөлігін жоғал-тады. Резервтер болтан жағдайда, соңғысы резервтік капитал есебінен қалпына келтірілуі мүмкін. Бұл банктің үзіліссіз жүмыс істеуіне жағдай жасайды.

Банктер «ең төмен резервтік талаптар туралы» Ережеге сәйкес тартылған несиелік ресурстың бір бөлігін активті операциялардан олардың өтімді активтері мен табыстарын азайтатын бөлек шотқа депозиттеуге міндетті, ал меншікті капитал есебінен құралған резерв Қазақстанның Ұлттық банкінде депозиттелмейді, себебі, ол банктің айналым капиталының бір мүшесі болып табылады. Бірақ оның жарғылық капиталға қатынасы тартылған ресурстарды депо-зиттеу негізіне салынған үйлесімдіктен аз болмауы керек.

Осылайша, банктің меншікті капиталы бір жағынан өлшенген тәуекелдік көзі, екінші жағынан, қаржылық ысыраптың орнын толтыруды қамтамасыз етуші жинақталған қаражат болады. Банкке қатысты үлестегі өлшенген тәуекелдік сомасы мен айналымдағы меншікті қаржылар сомасы арасындағы айырма банктің төлем қабілеттілігін көрсетеді. Банктің қарыз алушыларын банктік опера­циялардан қорғау мәселесі тәуекелдікті ескере отырып өлшенген активтердің орнын толтыру үшін банктің меншікті капитал мөлше-рін анықтауды қажет етеді, яғни қандай үйлесімдікте өлшенген тәуекелдік банктің меншікті капиталы болып күрылуы қажет.

Несиелік тәуекелдік деңгейі бойынша активтер санаттарға сәй-кес бөлінген. Активті операциялардың өлшенген тәуекелдік коэффи-циенттері пайыздық белгілеуде Қазақстан Республикасы ¥лттық банкінің корреспонденттік шотындағы ақша қаражаттары бойынша нөлден бастап ссудалық мерзімі өткен қарыз бойынша жүзге дейін тағайындалған. ¥лттық банк белгілеген меншікті капиталдың жеткі-ліктілігінің ең томен нормативтік деңгейі қаржылық жағдайы түрақсыз банктік мекемелердің көбеюіне, мүмкіндік туғызады. Сондықтан соңғы уақытта банк олардың қызметін реттейтін норма-тивтерді қатайтып, жарғылық капиталдың ең аз мөлшерін жогарылатты.

Айта кететін жәйт, коммерциялық банктер банктік қадағалау бойынша Базельдік комитеттің стандарттарымен белгіленетін халық-аралық стандарттар бойынша нарықтық тәуекелділікпен басқаруға ауыспайынша олар тәуекелділіктің әр түрін жеңіп шыға алмайды. Меншікті капитал екі бөлікке бөлініп қарастырылуы қажет: «Қатты ядро» деп аталатын базалык және косымша капитал.

Базалық капитал ең түракты және орнықты көздерді қамтиды: акционерлік капитал, басылымдарға шығатын резервтер және жалпы баньстік тәуекелдердің қорлары. Қосымша капиталға үмітсіз қарыздар мен басқа да тәуекелді операциялардың орнын толтыру үшін құрылатын әр түрлі резервтер және мәжбүрлі шығындар (провизиялар) түрлері жатады. «Қатты ядро» мен қосымша капитал арасында белгіленген ара қашықтық сақталады.

Меншікті капиталдың негізгі мәселесіне үш әдіспен шешілуі мүмкін оның жеткіліктілігін колдау жатады:

• 
  капиталдың сатылы жоғарылауы;
  
• 
  активтердің жалпы сомасының қысқаруы;
  
• 
  жоғары тәуекелді салымдардың үлесін азайтумен қоса активтер қүрылымының өзгеруі арқылы.
  

Айта кететін жәйт, резервтік капиталдың жоктығы немесе оның жеткіліксіздігі мерзімді төлемдерді өтеу үшін өтімді активтер түріндегі тартылған ресурстардың маңызды бөлігін пайдалануға мәжбүр етеді. Нәтижесінде банк несие бойынша сыйақыдан алатын табысын жоғалтады, пайданың көлемі төмендейді және капиталдану мүмкіндігі қысқарады.

Халықаралық тәжірибеде банктің өтімділік көрсеткіші өтеу мерзімі мен активтерді өткізу мүмкіндігін ескере отырып активтер мен міндеттемелер арасындағы нормативтік сәйкестіктер түрінде анықталған.

Қазақстан Республикасы Үлттық банкі өтімділік коэффициенттік активтердің орта айлық мөлшерінің сомасы 0,2-ден томен болмайтынын талап еткенге дейінгі міндеттемелердің орта айлық мөлшерінің сомасына қатынасы ретінде қалыптасқан.

Несиелік мекеменің жеке және заңды түлғалардың бос ақшала-рын тартудағы белсенділігінің деңгейін тартылған ресурстар мөлшерінің меншікті капиталға катынасымен өлшеуге болады.

Бүл өте маңызды мәселе болып келеді, себебі жеке және занды тұлғалардың бос қаражаттары банктің активті операциялары мен инвестициялық қызметінің негізі болып табылады. Тартылған ресурстардың тиімді деңгейі меншікті капиталдың тәуекелді ескере өлшенген активтерге қатынасы ретіндегі капитал жеткіліктілігі норматив арқылы қадағаланады.

Меншік капитал (6-сурет) пассивті операцияларға жатады және мыналарды қамтиды:

• акционерлік капитал - жай (мерзімсіз бағалы қағаздар),

банктік резервтер - күтілмеген жағдайларға дивидендтер төлеуге,

өтелмеген несиелер шығындарын жабуға арналған резервтер;

қосымша төленген капитал, жай және артықшылығы бар

акцияларды сату бағамы мен олардың номиналы арасындағы

айырма есебінен құралады;

қосымша төленбеген капитал активтерді қайта есептеу есе-

бінен кұралады;

бөлінбеген пайда - банктің өз еркінде калатын жинакта-

латын пайда сомасы.

Меншікті капитал банк үшін ресурс ретінде акционерге ди-видендтер төлеу түріндегі құнмен өрнектеледі. Берілген ресурс түрінің өсуі екі жағдайда болуы мүмкін: акционерлік капитал немесе банк пайдасының өсуі. Акционерлік капитал және оған теңестірілген банк қаражаттары қүрылымындағы баптар банк тұрак-тылығын және оның қызметінің тиімділігін қамтамасыз етуде үлкен рөл атқарады.

Меншікті капитал бірнеше қъгзметтерді атқарады: қорғау, опе-ративті, реттеуші айналым және резервтік қызмет.

Қорғау немесе кепілді қызмет

Банктің төлем қабілеттілігімен, оның тұрақтылығымен тікелей байланысты. Егер банк ресурстары теқ кана меншікті капитал есе-бінен қалыптасқан болса, оны абсолютті өтімді деп санауға болады, өйткені банкроттық жағдайда тек акционерлер залал шегуі мүмкін.

Алайда, бұл тек банктің қызмет етуі үшін активтер резервін ҚҰРУ жолымен салымшыларға өтемақы төлеу кепілі ғана емес, Сонымен қатар бұл ағымдағы қорлардың жеткіліксіздігі жағдайын-дағы шығындардың орнын толтыру кепілі болып табылады. Ком-мерциялық банктерде төлем кабілеттілігі меншік капиталдың тек бір бөлігімен ғана қамтамасыз етіледі. Әдеттегі тәжірибеде төлем қабілетті деп акционерлік капиталы жұмсалмаған банк саналады, яғни активтер құны кем дегенде банкпен шығарылған қамтамасыз етілмеген міндеттемелерді санамағандағы міндеттемелер сомасы мен акционерлік капитал сомасы косындысына тең.