Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Абуев К.К. Каженова Г.Т. Деятельность Г.Н. Потанина по изучению этнографии казахского народа. Сборник материалов международной научно-практической конференции, посвященной 170-летию Г.Н.Потанина «Г.Н.Потанин-ученый, путешественник, общественный деятель: Российская интеллигенция XIX века и проблемы истории и этнографии казахов»-Павлодар: ПГУ им.С.Торайгырова, 2005.- 28-31 б.

2. Артықбаев Ж.О. Қазақтың дара туған ғұламасы. // Замандас 1994. №17.- 5-б.

3. Арын Е.М. Артыкбаев Ж.О. Казахская интеллигенция начала XX века о Г.Н.Потанине. Сборник материалов международной научно-практической конференции, посвященной 170-летию Г.Н.Потанина «Г.Н. Потанин-ученый, путешественник, общественный деятель: Российская интеллигенция XIX века и проблемы истории и этнографии казахов»- Павлодар: ПГУ им.С. Торайгырова, 2005.-3-11 б.

4. Бекболатова Ж. Шоқанды зерттеудің ілкі қадамдары.//Ұлағат. 2000.- №1 33б.

5. Валиханов Э.Ж. Взаимодействие культур: Г.Н.Потанин и Ч.Ч. Валиханов. Сборник материалов международной научно-практической конференции, посвященной 170-летию Г.Н.Потанина «Г.Н.Потанин-ученый, путешественник, общественный деятель: Российская интеллигенция XIX века и проблемы истории и этнографии казахов»-Павлодар: ПГУ им.С.Торайгырова, 2005.- 32 б.

6.Жағыпарова Қ.А. // Әлкей Марғұлан-шоқантанудың асқар алыбы. Қазақстандағы тарихи мәдени үрдістердің өткені, бүгіні мен болашағы: Марғұлан оқуларының ғылыми жаңалығы . Жезқазған 2000.- 123-125 б.
Ершова Е.С., магистрант 1 курса СГПИ
ЧОКАН ВАЛИХАНОВ КАК ИСТОРИК-ЭТНОГРАФ
Имя выдающегося казахского ученого, просветителя-демократа, этнографа и фольклориста Чокана Чингисовича Валиханова по праву занимает почетное место в истории культуры и общественно-научной мысли в Казахстане. Одним из первых среди своих соотечественников он положил начало распространению в казахских степях прогрессивных идей о пользе знания, о необходимости образования для народа, сыграл благотворную роль в укреплении дружбы русского и казахского народов.

Чокан Валиханов оставил после себя обширное научное наследие. Он успел написать ряд важных работ, посвященных истории, географии и этнографии народов Средней Азии и Казахстана. “Как блестящий метеор, промелькнул над нивой востоковедения Чокан Чингисович Валиханов…” - писал известный русский археолог и востоковед Н. И. Веселовский.

Научные заслуги Ч. Валиханова как исследователя Средней Азии, Казахстана и Восточного Туркестана по достоинству были оценены мировой наукой. Труды его печатались на русском, английском, немецком и французском языках.

Впервые Ч. Валиханов принял участие в экспедиции полковника Хоментовского, направленной для всестороннего изучения районов озера Иссык-Куль весной 1856 г. Этот район, где жили киргизские племена, принявшие русское подданство, имел важное значение для России, так как там проходил кратчайший торговый путь в соседний Китай. Во время этого путешествия Ч. Валиханов подробно знакомится с жизнью и бытом киргизского народа делает научное описание флоры и фауны края, собирает материалы по этнографии, истории и устной литературе Киргизии. Рукопись, опубликованная впервые полностью в Собрании сочинений Ч. Валиханова как "Записки о киргизах", носит следы кропотливой многолетней работы, как и большинство других незаконченных трудов Чокана Валиханова. Сколько вставок, поправок, пометок на полях, сделанных в разное время чернилами и карандашом! И какая яркая самобытность мыслей, блистательная система доказательств, какая смелость выводов и гипотез! Ныне признано, что работы Валиханова по этногенезу казахов и киргизов опередили свое время. И при нынешнем чтении почти не ощущаешь их незавершенности. Недостает лишь окончательной шлифовки, которую автор производит, уже решившись выпустить свое творение в свет. И все вместе дошедшие до нас работы Валиханова дают основание предположить, что часть его бумаг бесследно пропала. Его научный поиск заставлял его вести колоссальную предварительную работу - делать выписки из архивных документов, из переводов восточных писателей, из трудов европейских ориенталистов, географов, историков, не говоря уже о глубоком изучении общественных теорий и международных отношений [1,c.74].

Часть этих работ под названием 'Очерки Джунгарии' была опубликована   в   “Записках  императорского   русского географического общества” еще при жизни Ч. Валиханова в 1861 г.

Эта двухкратная поездка в Киргизию была по существу подготовительным   мероприятием  для   совершения   более обстоятельного путешествия в пределы Западного Китая.

Не овладей он до поездки в Кашгар опытом исследования истории казахов и не имей он опыта постижения изустной истории и русского политического хабара, Валиханов никогда не смог бы написать свой всеобъемлющий труд о Кашгаре, который называют гениальным. А гениальность научного отчета Чокана Валиханова о поездке в Кашгар заключалась еще и в том, что собирая и сопоставляя клочки сведений, он не везде и не всегда мог вести подробные записи. Сколько материалов, причем наиболее ценных, он хранил в памяти - в своей блистательной памяти сына кочевого, поэтического, памятливого народа!      

Решаясь на такое опасное путешествие. Ч. Валиханов преследопал свою цель, свои интересы: использовать время пребывания в Кашгарии для дела науки, подробно изучить и собрать материалы, касающиеся истории, географии, этнографии. экономики, культуры и быта и многих других вопросов, он блестяще выполнил возложенную на него задачу, особенно по вопросам научных исследований, которые больше всего удовлетворяли его ненасытную научную любознательность.

Результатом его научной деятельности во время путешествия в Кашгарию явился обширный отчет "О состоянии Алтышара или шести восточных городов Китайской провинции Нан-лу (Малой бухарии) в 1858 -1859гг. ". [3,c.187]

Эта работа Ч. Валиханова является ценным историко-эконимическим исследованием, дающим полные, всесторонние сведения о географии, истории, народонаселении, правительственной  системе,   промышленности  и  торговле Восточного Туркестана Указывая на большую научную ценность материалов, собранных Ч. Валихановым один из документов Министерства иностранных дел отмечал: '...это описание по многим отношениям и высшей степени значительное и полезное для правительства и для науки, ибо оно знакомит довольно отчетливо с военным, политическим и торговым состоянием малоизвестной страны и выказывает слабое и ошибочное знание оной теми немногими географами сведениями которых мы доселе руководствовались".

Кашгарская экспедиция создала Ч. Валиханову большую научную славу. Ученый мир России признал поездку Ч. Валиханова в Кашгарию большим и смелым научным подвигом. Для более подробного ознакомления с деятельностью Ч. Валиханова в Кашгарии осенью 1859г. он был вызван в Петербург в   распоряжение   Азиатскою   департамента   Министерства иностранных дел. Наряду с официальной службой в Министерстве иностранных дел и в военном министерстве по обработке материалов путешествия он приступил к осуществлению своей давней   мечты:   слушает  университетский   курс,   изучает иностранные языки, знакомится с научной общественностью Петербурга и готовит к печати свои рукописи о Кашгарии.

Большое значение для Ч. Валиханова имели посещения им редакции журнала "Современник" и его встречи с великим русским революционером демократом Н. Г. Чернышевским, оказавшим решающее влияние на утверждение его демократических взглядов.

Указывая на усиление демократизма во взглядах Ч. Валиханова, особенно после жизни в Петербурге академик А. Н. Пынин писал: "Он искренне люби Россию, видел ее недостатки и вместе с лучшими людьми ее желал горячо ее обновления. Он увлекался движением 60-х годов".

О научной деятельности Валиханова в Петербургский период вспоминал Н. Ядринцев: "В 60-х годах Валиханов следил за движением русской жизни, за обновлением ее, он читал лучшие журналы, Костомаров был тогда любимым профессором и Валиханов заходил в университет слушать его. ючно также с интересом Валиханов следил за тем, что делает в Императорском Географическом Обществе и помогал своими сведениями по географии, киргизской степи, приготовлял этнографический материал о киргизах и т. д. ".

В период с весны 1861 до зимы 1864 г. Ч. Валиханов постоянно живет и степи. Несмотря на свое плохое физическое и моральное состояние, он ведет борьбу с местными феодалами и царскими чиновниками, отстаивая интересы степного пролетариата.

В такой тяжелой для него обстановке   Ч. Валиханов не прекращает свою научную деятельность. В это время он пишет ряд исследований по истории кочевых народов, о происхождении и сущности религии и на историко-экономические темы. К ним относятся такие его работы, как "Следы шаманства среди киргиз", "Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи ", " Киргизское родословие", "О кочевках киргиз" несколько черновых заметок из истории хана Аблая. Собирает он также множество фольклорного материала.

В эти годы он не порывает связей со своими петербургскими и омскими друзьями, советуется с ними рассказывает о своих делах и интересуется событиями происходившими в то время в России. Из сохранившихся писем видно, что он в то время больше всего переписывался с писателем Ф. М. Достоевским, поэтами А. П. Майковым, К. К. Гутковским, Г. Н. Потаниным и др.

В оставшийся малый срок жизни время Чокана летело стремительно. Умирающему от чахотки дано напоследок почувствовать себя лучше и уверовать в свое выздоровление. Неизвестно, о чем он мечтал, не сохранились последние слова - ни на бумаге, ни в чьей-то памяти для передачи будущим поколениям. Зато известно, в чем он был совершенно уверен. Он знал, что годы его странствий и трудов совпали с исторически очень значимым периодом в жизни его народа, когда казахи всех жузов завершали свое вхождение в состав России и вместе с тем свое воссоединение в один большой народ - мирный и поэтический, веселый и честолюбивый, полный сил и энергии, подающий огромнейшие надежды на развитие... И во всем том, что свершилось в 1865 году, составляющему веху в истории казахов, оставался навеки след его, Чокана, усилий, его понимания своего долга перед народом, его отваги, его исторического предвидения [4,c.296].

В его дневниках (на русском, втором родном языке Валиханова) выразилась очень ярко личность путешественника - первого казаха, получившего европейское образование, воспринявшего передовые идеи своего времени. Он был лучше, чем многие другие - далекие от политики - русские и европейские путешественники по Азии, подготовлен для исследования народной жизни, политического устройства азиатских государств, социальных условий. Будучи уроженцем Азии, он свободно чувствовал себя там, куда русские и европейские путешественники вовсе не получили бы доступа. Знание многих восточных языков и полученное им до корпуса домашнее султанское образование делали для него близким и понятным духовный мир человека Азии. К тому же он был еще и художником. Рядом с чередой строк он пером или карандашом набрасывал рисунок, словно бы небрежный, наспех, однако очень точный. Его зарисовки как бы продолжали записи, а записи уточняли изображения. И всегда рядом с пейзажем, с портретом, с фигуркой животного у Валиханова вычерчен изученный им маршрут - вычерчен твердой рукой военного топографа: маршрут, план города, река со всеми ее притоками, схема перевалов, торговые пути. Величайшая ценность эти его топографические работы, из них потом сложились карты - теперь уже точные, а не предположительные, какими вынуждена была довольствоваться европейская наука в трудах по землеведению Азии.

Собрание сочинений Ч. Ч. Валиханова вышло в свет в 1904 году под редакцией профессора Н. И. Веселовского и заняло полностью ХХIХ том "Записок Императорского Русского географического общества" по отделению этнографии. Вот слова, сказанные там Веселовским о Чокане: "Как блестящий метеор, промелькнул над нивой востоковедения потомок киргизских ханов и в то же время офицер русской армии Чокан Чингисович Валиханов. Русские ориенталисты единогласно признали в лице его феноменальное явление и ожидали от него великих и важных откровений о судьбе тюркских народов, но преждевременная кончина Чокана лишила нас этих надежд".


Список использованной литературы:

1. 
   Айдарова Х. «Чокан Валиханов». Алма-Ата, 1945 г.
   
2. 
   Забелин И. «Чокан Валиханов». Москва, 1956 г.
   
3. 
   Марков С. «Идущие к вершинам. Историко-биографическая повесть». Москва, 1968 г.
   
4. 
   Стрелкова И. «Валиханов». Москва, 1990 г.
   
5. 
   kokshetau.online.kz/history/valikhanov.htm
   

Қазақ инновациялық, гуманитарлық – заң университеті, Семей қаласы.

Шоқан Уәлихановтың қоғамдық тарихи майданда көріне бастаған дәуірі қазақ халқының тарихындағы маңызды кезең – қазақ халқының орыс халқымен және оның алдыңғы қатарлы демократиялық мәдениетімен жақындасу дәуірі, сондай – ақ толық отарлыққа түскен дәуірі еді. Сол кездегі Шоқанның қоғамдық өмірдегі қызметі көп қырлы. Бүгінгі таңда еліміз тәуелсіздік нығайту барысында отандық тарихымыз өзінің тарихи қайраткерлерінің тұлғасын зерттеуге зор көңіл бөліп отыр. Әсіресе ұлтымыздың біртуар перзенті, ойшыл, ғалым – Шоқан Уәлихановтың бай тарихи, ғылыми мұрасын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Еліміз демократиялық қоғам қуруға ұмтылып келе жатқанда қазақтың ұлы ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлихановтың өз халқының тарихын зерттеп, әлемге таныту мен төл мәдениетін өркендетуге ұмтылған қызметі мұқият саралап зерттеуді талап етеді.

Шоқан Уәлиханов өз заманында тарих, шығыстану ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан әр салалы, терең мазмұнды еңбектер қалдырды. Шоқан Уәлихановтың жеке басы, қоғамдық қызметі тарихтың әр кезеңінде жоғары бағаланды. Шоқан Уәлихановтың жолдары жарқын мінезі, кемелді ақылы, көптеген дарынды қабілеттері жайлы замандастары жан тебірентерлік жылы лебіздер қалдырды. Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды “Асқан данышпан жас жігіт, қазақ халқының ең жақын досы, әрі орыстың мемлекеттік мүддесін қадір тұтушы” деп атады. Көрнекті саяхатшы және Сібір, Қазақстан, Моңғолия мен Орта Азияны зерттеуші И.Н.Потанин Шоқан Уәлихановтың еңбектерін жоғары бағалай отырып, “Шоқан қазақ ішінен оқырман қауымын тапқан болса, ол өз халқының шын мәнісіндегі асқан данышпаны болар еді” – дейді. Атақты шығыстанушы ғалым Н.И.Веселовский өзінің еңбектерінде Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметтерінің нәтижелерін пайдалана отырып: “Шоқан Уәлиханов шығыстану әлемінің аспанынан құйрықты жұлдыздай жарқ етіп өте шықты – орыс ориенталистері бірауыздай оны таңғажайып құбылыс деп қарады, одан түркі халықтарының тағдыры туралы аса маңызды ұлы жаңалықтар ашады деп үміт күтіп еді” - деп жазады.

Шоқанның жақын достарының бірі Ф.М.Достоевский өзінің хаттарында Шоқанға: “Европалық білімге тұңғыш қолы жеткен адамсыз. Сахараның не екенін “оның маңызын және өз халқыңыздың Ресейге қандай қатысы бар екенін Ресей халқына түсіндіру… сізге көп міндеттер жүктейді” – деп жазып, оны алдыға қарай шығыстану зерттеу жұмыстарына итермейді. [143б.1].

Шоқан Уәлихановтың шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы орыс географиялық қоғамы хабарларында басып шығарылды. Бұл басылым құнды мәліметтер бергенімен, патшалық цензураға қатты ұшыраған, қайта өңделген Шоқанның ғылыми еңбектері, саяхат күнделіктері кеңес уақытында да мұқият сараланады. Оның қолжазбаларымен түрлі жұмыстарды ҚазССР Ғылым Академиясының академигі А.Х.Марғұлан, ғылыми қызметшілер А.Б.Никольская, М.С.Тұрсынова, П.Г.Галузо, Л.М.Әуезова жүргізеді. Осы зерттеулердің негізінде 1958 жылы, ал кейіннен толықтырылып, 1970,1985 жылдары Шоқанның шығармалар жинағы басылып шығарыла бастайды.

Шоқан Уәлихановтың шығармаларының негізінде оның саяси, экономикалық, философиялық көзқарастары, тарихи танымдары, этнографиялық мұралары жекелей сараланып зерттеліне бастады.

“Сот реформасы туралы жазбалар”, “Қазақтардың қонысы туралы” және т.б. көптеген шығармаларының негізінде Шоқанның саяси және экономикалық көзқарастарын С.Д.Зиманов, А.Б.Әтішев өздерінің “Шоқан Уәлихановтың саяси көзқарастары” атты еңбегінде қарастырады. Мұнда олар Шоқанның қазақтың билер институтының құрылымын зерттеді, патша реформасының олқылықтарын көрсетуі, қазақ қоғамының өмірінде көшпелі мал шаруашылығының алатын орнына арналған ойлары сараланады [294б.2].

Шоқанның 150 жылдық мерейтойына байланысты Бүкілодақтық конференция өткізіледі, осында Шоқанның жеке басы мен мұраларына қатысты бірнеше құнды баяндамалар жасалады. Болашақ зерттеу жұмыстарына негіз қаланады Н.Е.Бекмаханова Валиханов және орыс мәдениеті атты баяндамасында Шоқанның көзқастарының қалыптасуына әсер еткен Омбы қаласында оқыған жылдар, алдыңғы қатарлы орыс демократиялық мәдениет пен оның өкілдерінің ықпалы таразыға салынып талқыланады.

Шоқанның ағартушылық ойлары да зерттеу нысанасына айналды. Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан, Ш.Абдрахманова, Н.Ивлев, А.Х.Қасымжанов, С.Көпеков өзінің еңбектерін ғалымның ағартушылық ойларына арнайды. Шоқан тарихтағы экономикалық және саяси факторлардың маңызды рөлін ескерді, әлеуметтік құбылыстарды ағартушылық көзқарас тұрғысынан түсіндіруге тырысты деген қорытынды жасалды [560б.3].

Шоқанның ғылыми мұраларының басым көпшілігі оның саяхаттарының нәтижесінде жиналып жазылғандығы баршамызға белгілі. Шоқанды саяхатшы – зерттеуші ретінде А.С. Бейсенова, Б.А.Литвинский, Н.К.Стрелкова, Т.Бекниязов және т.б. көптеген зерттеушілер зерттеді. “Елдерді сипаттауда Шоқанда географиялық очерк басым болды” деп атай келіп. А.С.Бейсенова Шоқанның барған жерлерін сипаттау тәсілін атап көрсетеді. Б.А.Литвинский Уәлихановтың Ыстықкөл мен Жоңғарияға барған саяхаттарын зерттеп, Шоқан жайлы Орталық Азияны зерттеуші ретінде сөз қозғайды. Шоқан – универсал, оның экспедициялардың есептік материалдарына объектілерді кешенді зерттеу тән. Оны халықтардың – қазақ, қырғыз, ұйғырлардың тарихы, қазіргі жағдайы, көршілермен қарым – қатынастары, тұрмысы мен салттары “қызықтырды”,- деп жазады.

Шоқанның тарихи танымдары бүгінгі таңда негізгі зерттеу нысанасына айналып отыр. Д.Дулатова, Р.Б.Сүлейменов, Д.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы, И.Шәмшәтұлы Шоқанды шығыстанушы тарихшы ретінде қарастырады “Халықтар тарихын зерттеуде, Шоқан ауыз әдебиеті мен жазба ескерткіштерді кешенді түрде пайдаланды” – деп ескертеді Д.Дулатова. Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы өздерінің еңбектерінде Шоқанның халық тарихын зерттеудегі ауыз әдебиетінің рөлін мұқият қарастырады. Шоқан тек қазақ қана емес, қырғыз тарихнамасының да негізін қалады деп атап көрсетеді.

Шоқан ғылыми әдебиетте этнограф ретінде де жоғары бағаланады. Ол халықтардың рухани және материалдық мәдениетін зерттеуге зор үлес қосты. Осы зерттеулерін В.П.Курылев, З.Еркімбеков, А.Қонысбаева, Ш.Момынова және т.б. өте жоғары бағалайды. “Шоқанның этнографиялық әдеби мұралары орысшығыстануына зор үлес қосты”- деп бағаланады.

Шоқанның ғылыми мұралары әлі де болса, зерттеуді, оның жаңа қырларына үңілуді қажет етеді.

Тәуелсіз еліміздің өзінің төл тарихын танып білуге көңілі ерекше ауып тұрған жағдайда Шоқан Уәлихановтың зерттеу еңбетері оның көптеген беттеріне жарық түсіреді, сол уақыттағы тарихи жағдайын терең түсінуге жол ашады. Мақалада Шоқан Уәлихановтың қоғамдық, ғылыми қызметі халықтың мүддесіне сай жүргізілгені объективті түрде дәлелденеді және тарихи - әдеби шығармалары соңғы кездегі зерттеулерге негіз болғандықтан, олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан талданады. Осы материалдарды оқулықтар мен мектеп бағдарламаларына енгізіп, арнайы курстар түрінде де өткізуге болады [91б.4].

Шоқан Уәлихановтың тарихи, әдеби, географиялық және этнографиялық еңбектері жарық көргенімен де, олар алғашында патша үкіметімен, ал кейіннен кеңес билігімен сынға ұшырады. Курс жұмысында біз кейінгі жылдардағы зерттеу жұмыстарының нәтижелерінің негізінде объективтілік, бірізділік және даму принциптеріне сүйеніп, ғалымның ғылыми мұрасы өркениеттік көзқарас тұрғысынан қарастырылады.

Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының тарихын, этнографиясын және фольклорын ең алғаш кең зерттеген отандық ғалым. Шоқан – үш жүздің басын қосқан даңқты Абылай ханның шөбересі, Ұлы даланың төл перзенті. Оның бойындағы асыл қасиеттер түркі халықтарының үзілмей келген салт – дәстүрінің, рухани болмысының, өскен ортасының жемісі. Болашақ ғалым дала уіліне, ана уіліне, түркілердің елдіге мен ерлігіне әлдиленіп өсті. Бабаларымыздың өсиетнамасын, елін, жерін, тілін сақтауға алтын арқау, аялы өзек болған фольклорды қадір тұтты. Шоқанның өзінен кейінгі европалық оқымыстылардан айырмашылығы қазақ шындығын әркімнен естіген қауесет әңгіменің ізімен емес, өз көзімен көріп, өз санасында қорытып, елдің өз өкілі болып тексеруінде еді. ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азия мен Қазақстан халықтарының бұрынғы және кейінгі халін дәл Шоқандай жете танып жазған ғалым сирек. [5б.5].

Шоқан қоғамдық сахнаға шыққан кезде Қазақстан жерінің айтарлықтай бөлігі Ресейдің боданына айналып, ежелден еркін өскен ел өзгеге кіріптар болған тұс еді. Патшалық Орта Азияға, Оңтүстік Қазақстанға аранын ашып, жолмап жұтуға ұмтылып келе жатқанда Шоқан бұл озбырлыққа тосқауыл болар күштің жоқ екенін түсінді. Өйткені дәл осы жылдарда қазақ халқының тәуелсіздігі үшін арыстанша алысқан Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыс патшалық құрған зұлымдықтарына арандап, ақыры трагедиясымен біткені, ендігі жерде Ресейдің самсаған қарулы қолына қарсы тұрар күш қалмағаны белгілі еді. Басқыншылар қазақ – қырғызды жарылқайын деп, жүрегі елжіреп келмегені мәлім. Олар жергілікті жұрттарды өздерінен төмен санады, қалыптасқан мәдениеті, дәстүрі бар елдерді жабайыларға теңеді. Ресейде табанына түскен ұлттар мен ұлыстарға деген евроцентристік көзқарас үстем болды. Мұндай жағдайда қазақ пен қырғыздың өзгелермен терезесі теңел екенін “тарих арқылы” ғана дәлелдеу мүмкін еді. Сондықтан Шоқан фольклордан, шежіреден, аңыздан, мифтерден қазақ – қырғыз халықтарының бір кездегі ар намысты жауынгер бейнесін көргісі келді. Шоқанның ауыз әдебиетін мақсатты дәйекті түрде іздеуінің, ескі ескерткіштерден ұлы мағына табуының сыры осында деп білеміз. Ол өзінің бір еңбегінде “Егер Гомердің поэтикалық аңыздаулары, Геродоттың естіп алып, жазып қалдырған аңыздары азды – көпті тарихилық мәнге ие десек, егер әрбір шала- пұла қисынсыз аңыз- әңгімелердің өзінің негізінде оқиға мен шындық жатады десек, қазақтардың ұнамды және жүйем аңыздауларында тарихи мән болуы шүбәсіз” - деген еді. Шындығында да, қазақ, қырғыз аңыздары мен әпсаналарында тарихтың хронологиялық ізі болмаса да, сорыны анық сақталған. “Көшпелі халықтардың, - деп жазды Шоқан Уәлиханов өзінің қырғыздар туралы бір еңбегінде, - және жалпы жазуы жоқ тайпалардың тарихы үшін басты түрнұсқа олардың жартылай ойдан шығарылған аңыз – ертегілері және олар тоқайласқан мәдениетті халықтардың, ең алдымен қытайлардың, арабтардың жылнамаларындағы үздік – үздік хабарлар болды және бола береді”.

Шоқан Уәлиханов ерте заманда айбынды мемлекеттік құрылымдары болған елдердің неліктен кейінгі ғасырларда өзгелерге бағынышты халге түскенін ресми құжаттардан да, аңыз - әңгіме, шежірелерден білгісі келеді. Өзінің түп атасы Шыңғыс хан, бергі атасы XVIII ғасырда қазақ жерін жоңғар жаулаушыларынан азат етуге басшылық еткен, көзінің тірісінде Ресейдің де, Қытайдың да ырқына көнбеген Абылай хан болып келетін Шоқанның мұндай мәселені зерттеуге ерекше мүдделі болғандығы түсінікті.

Шоқан Уәлиханов қазақ халқының санасы оянып, оның маңдайалды орыс және европалық мәдениетке иек артуына зор қызмет істеді. Баспасөз бетіндегі жарқын да жолында мақалаларында және өзінің омбылық пен петербургтық достары мен таныстарының ортасындағы сөздерінде ол демократиялық бағытта алдыңғы қатарлы орыс жұртшылығының ынта-ықыласын қазақ халқының мұң-мұқтажына аударуға, орыс және қазақ халықтарының достығын нығайтуға тырысты.