«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ШЫ НИҢ, ХЫРО ДҮН
| ЮЙУЫН ЦЫ
Юйуын Цының жанама аты – Дыңжиң, Тəйзу патшаның аталас інісінің баласы. Ұлы бабасы Юйуын Жұңшəн, бабасы Юуын Доуту, атасы Юйуын Чилин, əкесі Юйуын Юңдардың бəрі де Уей сарайында жоғары лауазымды ұлық болған... Датұңның 4 жылы (542) алтын шашақты-көгілдір таңбалы санаткер абыз санатында Сүйжоу дуанының жұмыстарын жамғарды. Əр жылы өзен суы қатқанда түріктер шапқыншылық жасап, халықты тонайтын еді. Бастапқыда тұрғындар қорған-бекіністерге тасаланады екен. Юйуын Цы мұнда келгеннен кейін амандық үшін бұрынғыдай бекіністер салуды бұйырды. Жол бойындағы бірнеше жүз ұрымтал жерлерге отынды көп-көп үйдірді əрі алыс-қиырларға барлаушы жіберу арқылы түріктердің қимылын бақылап отырды. Сол жылы желтоқсанда түріктер шекараға бірнеше 10 ли жердегі Лянгудан шабуылдады. Юйуын Цы жиналған отындарға бір мезгілде өрт қоюға бұйырды. Қалың қол келіп қалған екен деп қорыққан түріктер бірін-бірі баса жаншып дүркірей қашты. Олжаланған əр түлік мал мен салықшы топтың бұйымдарында қисап жоқ. Юйуын Цы бұларды адамдарына жинатып алды да, оларды түгелімен бұқараға үлестіріп берді. Сонан былай түріктер қайталай шабуыл жасауға батылдық ете алмады. Юйуын Цы (сарайдан) сақтық үшін шекарашы əскерлер тұрғызуды өтінді ... 12 жылы қазанда 58 жасында қайтыс болды... ШЫ НИҢ, ХЫРО ДҮН Шы Ниңның жанама аты – Юңхы, Жянкаңның Бяушы деген жерінен... (Шы Ниң) Уей Фейди патшаның алғашқы жылы (552) тағы да Ляңжоу, Гəнжоу, Гуажоу сынды 3 дуанға алайбасы, Ляңжоуға дуанбасы болып тағайындалды. Бұл тұста нөнелер Уей əулетімен құда-андалық қатынас орнатып, онан қайта опасыздық жасаған болатын. Көп өтпей олар түріктер тарапынан ауыр жеңіліске ұшырады да, əміршісі Анагүй өлді. Ұлысының аман құтылғандары Анагүйдың немересін таққа отырғызып, Сарыөзеннің батысындағы өңірге арандатушылық жасады. Шы Ниң оларға қарсы соғысып, Анагүйдың ұлы мен немересін жəне ұлыс басыларын тұтқынға алды. Осыдан кейінгі əр соғыста оларды жеңіп, бірнеше түмен адамын тұтқындады. Оған Əнжың арда ханы деген лауазым берілді. 3 жылы тұйғұндардың Чи еліне жіберген елші- лері Шы Ниң тарапынан тұтқындалды. Осыған орай Шы Ниң тайсеңүн болып өсті... Бұл кезде Мұқан тұйғұндарға шабуылдау үшін Ляңжоуға аттанды. Тəйзу патша Шы Ниңды атты əскерімен оларға қосылуға бұйырды. Қосын Фəнхыға жеткенде тұйғұндар сезіп қалып, Нашман тауына қашып кетті. Мұқан қаған əскерін бірнеше топқа бөліп, оларды қууға, Көккөлде тоғысуға жарлық түсірмекші болды. Шы Ниң оған: «Шудүн, Хыжын қамалдары – тұйғұнның апаны. Егер олардың осы екі тамырын жұлсақ, өзге ұлыстары өздігінен ойрандалады. Абзал шара осы», – деді. Мұқан мұны қабыл алды да, əскерді екіге бөлді. Мұқан солтүстік жол мен – Хыжынға, Шы Ниң Шудүнға аттанды. Тұйғұнның Сожоу елінің ханы əскерімен қайтарма соққы берді. Шы Ниң оны жайратты. Жорықшылар аса машақатпен таудан асып Шулүнға келді. Шутүн – тұйғұнның ежелгі астанасы, онда қазына-кеніштер аса мол еді. Тұйғұн əміршісі Хыжынға қашып кетті де, күнгей жорық ханын бірнеше мың əскермен қорғанысқа қалдырды. Шы Ниң сұрапыл шабуылдан соң əскерін шегіндірді. Тұйғұндар қала қақпасын ашып, оларға шабуылдады. Осы орайда Шы Ниң əскерін кері қайтарып, қайтарма шабуыл жасады. Олар қақпасын бекітіп үлгермей, Шы Ниңның əскерлері қалаға кіріп кетті. Күнгей жорық ханы тірідей қолды болды, тұтқындалған ерлер мен əйелдер жəне олжаланған мал-мүлік түгелдей түріктерге табыс етілді. Тұйғұнның Хылоба ханы орамы 50 неше ли келетін қатерлі жерден тосқауыл қойып, Шы Ниңның жолын бөгемекші болды. Шы Ниң оның тосқауылын шабуылмен алды да, 10 мыңдай адамын тұтқындады жəне бірнеше түмен əр түлік малын олжалады. Мұқан қаған да Хыжынды алып, тұйғұн əміршісінің əйелін тұтқындады, мол асыл бұйымдар олжалады. Шы Ниң əскерін шегіндірді де, Көккөлде Мұқанмен кезікті. Мұқан Шы Ниңның қолын қысып тұрып, оның ерлігі мен батылдығын марапаттады, өзінің астындағы алмауытын оған сыйлады, Шы Ниңға шатырдың алдында атқа мінуді бұйырды. Мұқанның өзі оны жаяулай жүріп аттандырып салды. Түріктер Шы Ниңның айласы бойынша болғанда жеңіске сөзсіз жетуге болатындығын ойлағанда, оған əрі сүйінді, əрі онан қорықты. Олар: «Кіндік қағанаттықтар сараман екен», – десті. Қосын кері қайтарда Мұқан Шы Ниңға 100 құл мен күң, 500 жылқы, 10 мың қой берді. Шы Ниң өз дуанына (Ляңжоуға) қайтты... Шяуминди патша таққа отырған соң Шы Ниң кіші уəзір сана- 74 75 тымен Жиң, Шяң, Ши, Йың секілді 52 дуан мен Жяңлиң бекініс- жайындағы қорғаныс армиясына – алайбасы, Жиңжоуға дуанбасы болып тағайындалды... Шы Ниң баудиңның 3 жылы (563) Жиңжоуда дүниеден көшті, марқұм болғаннан кейінгі аты Жалын болып бекітілді, лауазымына ұлы Шы Шюң мұрагерлік етті. Хыро Дүн – Дəй жерінен, əкесі Хыро Тұң Шығыс Уей əулетінің Йыңжоу дуанына зұрған болған. (Хыро Дүн) Баудиңның 2 жылы (562) құрылыс бөліміне ақылгөй абыз болып тағайындалды. Сонан көп өтпей Жинжоуға – төбенай, 7 дуанға алайбасы болып ауысты. 3 жылы (563) баған Яң Жұңға еріп түрік əскерлерімен бірге Чи елінің Ұлы Қорғанын талқандады да, Биңжоудан кері қайтты, Хыро Дүн шығдауыл болды. Оның бір ұлына Шұн-идың кіші сұлтаны деген лауазым беріліп, иелігіне 1000 түтін бөлінді. 5 жылы (565) Жоңжоуға дуанбасы болып тағайындалып, Хəнгу қамалын қорғады. жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|