Международный научный журнал №7(100), часть «Научный Фокус» ноября, 2023 Международный современный научно-практический журнал Научный Фокус

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
180 
SIYOSIY JARAYONLARNI TADBIQ ETISH METODLARI 
Baxtiyorov Shaxriyor Umidjon o’g’li 
O’zbekiton Milliy universiteti 2-kurs talabasi 
Annotatsiya: Barcha sohalarni o’rganishlikda albatta biror usul yoki metoddan 
foydalaniladi. Siyosatshunoslikda ham siyosiy jarayonlarni o’rganish va tadbiq etish 
bo’yicha ma’lum bir metodlardan foydalangan holda o’rganamiz.Ushbu maqolada siyosiy 
jarayonlarni tadbiq etish metodlarini tahlil qilamiz. 
Kalit so’zlar: klassik davr, Institutsional davr, Tizimli davr, Empirik usul, 
Antropologik usul va boshq. 
“Metod” (yun. “metodos” — bilish yoki tadqiqot yoʻli, nazariya, taʼlimot) — vo-
qelikni amaliy va nazariy egallash, oʻzlashtirish, oʻrganish, bilish uchun yoʻl yoʻriqlar, 
usullar majmuasi, falsafiy bilimlarni yaratish va asoslash usuli. Metodning kelib chiqish 
tarixi kishilarning amaliy faoliyatiga borib taqaladi. Biror ishni bajarish metodini 
egallagan kishi shu ishni boshqalarga nisbatan oson, tez va soz bajara oladi. Metodni 
egallamagan inson esa bu ishni bajarish uchun koʻp vaqt va kuch sarflaydi. Metod oʻz 
mazmuni jihatidan amaliy yoki nazariy shaklda boʻlishi mumkin. Insonning amaliy 
faoliyatiga oid metodlar ham voqelikka xos boʻlgan qonuniyatlarni anglab yetish, bilib 
olishga borib taqaladi. Metodlar haqidagi taʼlimot fanda metodologiya deb ataladi. 
Bilish metodlari voqelikni qamrab olishi jihatidan 3 turga boʻlinadi
7
: 
Yalpi umumiy bilish metodlari — hamma fanlarda va bilishning barcha 
bosqichlarida ham qoʻllaniladigan umumiy va universal metodlar — metodologiya; 
Umumiy bilish metodlari — bir qancha yoki barcha fanlarda qoʻllaniladigan va 
bilishning muayyan bosqichi (empirik, nazariy yoki empirik bosqichdan nazariy 
bosqichga oʻtish chegarasi)da qoʻllaniladigan bilish metodlari; 
Xususiy yoki maxsus metodlar — ayrim fan doirasida qoʻllaniladigan bilish 
metodlari. 
Fan metodlarining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar 
tashkil etadi. Har qanday ilmiy nazariya mohiyati jihatidan metod funksiyasiga egadir. 
Metod, oʻz navbatida, yangi ilmiy nazariyalar va qonuniyatlarning ochilishiga vosita 
boʻladi. Shu nuqtayi nazardan Metod bilan ilmiy nazariya funk-siyasiga koʻra, bir-
biridan farq qiluvchi ilmiy amal hisoblanadi. Demak, metod bu ilmiy nazariyalarni 
o’rganishdagi bir necha usullar yig’indisi. Biror bir sohani yoki ilmiy nazariylarni 
o’rganish jarayonida bevosita metodlardan foydalanamiz, buning natijasida yangi ilmiy 
nazariyalar paydo bo’lishiga zamin yaratgan bo’lamiz. Qandaydir metod boshqa bir 
metod yaralishiga asos bo’lib xizmat qiladi. 
7
 
Metod haqida — U kim, bu nima — QOMUS.INFO
 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
181 
Siyosatshunoslik metodlari quyidagi davriy rivojlanishga ega:
8
1)Klassik davr(Antk davrdan to XIX asrgacha)- bu davrda deduktiv, mantiqiy, 
falsafa, aksealogik yondashuvlar siyosatshunoslikning asosiy metodlari bo’lib xizmat 
qilgan. 
2)Institutsional davr(XIX asr o’rtalaridan to XX asr boshlariga qadar)- bu davrda 
tarixiy_qiyosiy va normativ-institutsional usullar siyosatshunoslik metodlariga 
aylandi. 
3)Bixivorialistik davr(1970-yildan to xozrigi kunlarga qadar)- bu davrda 
miqdoriy usullardan foydalanish orqali nazariy va empiric usullar siyosatshunoslik 
metadologiyasi yaratilgan. 
Nazariy usullar: 
1.Institutsional usul. Siyosiy institutlarni tuzilishi va faoliyatini o’rganish usulidir. 
Bu usul tushuntirish usuli emas, balki tavsiflovchi usuldir. U me’yoriy hujjatlarga 
muvofiq institutlarni defakto emas, deyure or’ganishdir. 
2.Kompravistik usul. Qiyosiy usul ham deb yuritilib, muayyan siyosiy 
jarayonlarning umumiy xususiyatlari, ularning o’xshash jihatlari, siyosiy institutlarni 
va jarayonlarni taqqoslash usulidir. 
3.Psixologik usul. Subyektning siyosiy jarayonlardagi xatti-harakatlari va ruhiy 
olatlarini o’rganish usulidir. 
4.Tizimli metod. Siyosiy jarayonlarni barcha tarkibiy qismlarini o’zaro ta’sir 
qiladigan murakkab mexanizm sifatida tahlil qilish. 
5.Antropologik usul. Siyosiy jarayonlarda uning ishtirikchilarini biologik va ichki 
fazilatlariga bog’liq jarayonni o’rganish usuli. 
6.Tarixiy usul. Siyosiy jarayonlarni o’tmishda shakllanishi va hozirgi davrdagi 
rivojlanishini o’rganish. 
Emperik usullar: 
a.Kuzatish usuli. Siyosiy jarayonlar va hodisalarni bevosita qayd etish orqali 
birlamchi ma’lumotlarni yig’ish usulidir. 
b.So’rov usuli. Siyosiy jarayonlar va hodisalarni yoki bilvosita ishtirokchilarning 
so’rovidir. 
c.Intervyu usuli. 
d.Delfi usuli. 
e.Cross Milliy tahlil usuli. 
Demak, siyosiy jarayonlarga metodni qo’llashdan maqsad: 
– Siyosiy jarayonlardagi umumiy o’xshashliklarni topish; 
– Siyosiy jarayonlardagi o’zgaruvchilarni ya’ni takrorlanmaydiganlarni topishdan 
iboratdir; 
Cross Milliy tahlil usuli ko’pincha Binar uslubi ham deyiladi. Bu tahlil usuli 
quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 
1.Muammoni va tadqiqipt gipotezasini konseptuallashtirish; 
8
 
https://www.amerikaovozi.com/a/a-36-2006-09-19-voa2-93343499/795197.html
  

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
182 
2.Jarayon o’zgaruvchilarini va ko’rsatkichlarni tanlash, kuzatish, o’lchash; 
3.Konseptual dasturga muvofiq ravishda siyosiy jarayon o’xshash va farqli 
tomonlarini aniqlash; 
4.Gipotezani tekshirish va nazariya yaratish; 
Uning strukturasi; 
1.Siyosiy jarayon tahlilida birinchi, ikkinchi, uchunchi dunyo mamlakatlarini 
ajrata olish. 
2.Jarayonda sharq, g’arb, janub,shimol delemmasi, geografik nuqtasi nazardan 
emas, madaniy me’zonlarga ko’ra ajratilishi zarur; 
3.Sivilizatsiyalar bo’yicha jarayonni tavsiflash; 
4.Demokratik tamoyillar bo’yicha jarayonni tavsiflash; 
Xulosa qilib aytganda, tizimli tahlil metodi: 
a.Meriyem, Lassuel, Uayt olib kirgan bixovorizm siyosiy jarayonlarda shaxsning 
xatti harakatlarini kuzatish; 
b.Parsons,Iston, Almondstruktur institutsional, siyosiy tizim va uning bajaradigan 
funksiyalari orqali; 
e.Dauns va Riker olib kirgan oqilona tanlov siyosiy jarayon subyektlari irratsional 
va ratsional siyosiy harakatlarini o’rganish orqali; 
d.Xantington va Dyuverjelar olib kirgan institutsional va neoinstitutsinal siyosiy 
institularni modellashtirish orqali metodologiyasi orqali quriladi. 

жүктеу/скачать 4.01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: