Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті
жүктеу/скачать 2.53 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Той бастар Ұзатылған қыздың тойында айтылатын өлеңнің ұсақ бір түрін той бастар деп атайды. Мұның өлеңін шығарушы, әдетте, ақындар болған. Бірақ, той сайын той бастар өлеңін ақындар ғана айта беруі шарт емес. Кейде, ондай той ішінде ақынның болмауы да мүмкін. Сондықтан, әуелде ақындар шығарған, кейіннен елге тараған, жұрт жаттап алған той бастар өлеңін сөзге ебі бар, жылпос жігіттер де айтып жүрген. Той бастардың негізгі мақсаты – ұзатылатын қызына той жасап отырған үйге «құтты болсын» айту, жақсы тілек білдіру, тойға жиналған адамдарды көңілдендіру. Сонымен қатар, күйеуге бара жатқан, ел-жұртын, ата-анасын, туған- туыстарын тастап кетуді қимай, қиналып отырған қызға демеу беру, көңілін аулау, «ата-ананың жолы осы» деп көрсету. Осы мақсаттан туған той бастар өлеңінің бір үлгісі мынадай болып келеді: Бағылан серке, марқасқа қой бастайды, Қой алдында жануар ойқастайды. Құтты тойға кез болған жолды жігіт, Бұрынғының жолымен той бастайды. Құнан қойын шайлатып сойдырған үй, Табақ-табақ ет тартып тойдырған үй, Сәтті күні сәрсенбі той қылыпсыз, Құтты болсын тойыңыз, той қылған үй. Немесе: Белгілі бұл қазаққа тілдің желі, Той қылдың жұрт жиналған мерекелі. Сәрсенбі сәтті күні той қылыпсыз, Тойыңыз тойға ұлассын берекелі 50 . – Той бастар өлеңінің осылай басталатын үлгілерінің қайсысын алсақ та, мазмұны жағынан бір-біріне ұқсас келеді. «Сәрсенбінің сәтті күні той жасаған» адамға «құтты болсын» айтудан басталған той бастар өлеңдері өз кезіндегі әдет-ғұрып, салт бойынша, әңгімені ұзатылатын қыз жағына қарай да ауыстырады. Қызға да айтары: «ата- ананың жолы осы», соған көн, көңіліңе қайғы алмай аттан деу. Той бастар өлеңдерінің бәрінде кездесетін және мадақтап, мақтау түрінде айтылатын негізгі идея осылай болып отырады. Мұнымен қатар, тойбастар өлеңдерінің кейбіреулерінде той иесінің сән-салтанатын, ойын- сауығын, байлық-бақытын жер-көкке сыйғызбай мақтаушылық, ол адамды бүкіл ел-жұртты жарылқаушы есебінде көрсетушілік те кездеседі. Мұндай дәріптеулер, асыра мақтаулар байлардың тілегінен туған. Сондықтан оларды той бастар өлеңдерінің халыққа жат түрі деп білу керек. Той бастаушының екінші бір міндеті – «жаршылық» қызметін атқару. Мұны той бастар өлеңін айтушымен қатар, кейде, арнаулы «жаршылар» да айтқан. Олар «жарандар-ау, жарандар, құлағыңды бері сал.» деп тойдың тәртібін, ендігі жерде қандай ойын-сауық, қызықтар болатындығын, той иесінің немесе басқалардың жариялайтын қандай сөздері барлығын хабарлап отырған 51 . Тойбастардың өлеңдері төрт жолды, он бір буынды, тілі халыққа түсінікті, біреуден біреудің жаттап алып айтып жүруіне әрі жеңіл, әрі ыңғайлы болып келеді. 50 Б.Кенжебаев, жоғарыда аталған еңбегіне қараңыз. 51 Б.Кенжебаев, жоғарыда аталған еңбегіне қараңыз. |