Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті

Ташкентте бастырады. Оқулықтарға еніп жүргені де, 
жұрттың пайдаланып жүргені де осы вариант. 
Мұнымен қатар, академик В.В.Радлов «Ер Тарғын» 
жырын өзінің үшінші томына (жоғарыда аталған) енгізген 
және ол Қырым елінен Ер Тарғын туралы бір ертегіні 
жазып алған. Ол ертегі Радловтың жетінші томында 
жарияланған. 
Кейінде 
бұл 
ертегіні 
талдамайтын 
болғандықтан, оның мазмұнымен қысқаша таныстыра 
кетелік. 
Мамай сұлтанның қол астында Іскендірұлы Ер 
Тарғын деген батыр болады. Күндердің күнінде Мамайдың 
Алшы Ысмайыл Тобаяқ дейтін інісі Тарғынға келіп: 
«Мамайдың қыс мінетін Кәрікүрең атты тұлпарын сұра, 
шын дос болса берер», – дейді. Ертеңіне Тарғын 
Кәрікүреңді мініп келсе, оған Мамай ренжиді: «Басқа ат 
мінсең болмады ма», – дейді. Мамайдың бұл сөзіне 
өкпелеген Тарғын Қырым еліне көшіп кетеді. Оның 
артынан Мамайдың өзі барып, Кәрікүреңді береді де, 
Тарғынды қайырып әкеледі. 
Осы кезде Қырым елінде Батырақ деген мықты жігіт 
болады. Ол: «Бүкіл ноғайлыда өзімнен мықты адам жоқ», – 
деп жүреді екен. Бір күні ол Тарғын туралы естиді. 
Мамайға келіп жалданады, үш жылдай жұмыс істейді. 
Содан кейін еліне қайтпақ болып, Мамайдан еңбек 
ақысына Тарғынның оғы мен жағын сұрайды. Мамай 
Тарғынға кісі салады. Тарғын: «Берсең, өкінерсің», – 
дегенді айтады да, оғы мен жағын бермейді. Батырақ тағы 
үш жыл жұмыс істейді, ақысына Тарғынның оғы мен 
жағын сұрайды. Бұл жолы Мамай Тарғынды көндіреді де, 
Батырақтың қалаған ақысын береді. Батырақ еліне 
қайтады. 
Артынша-ақ, Қырым мен Мамайдың арасында үлкен 
соғыс болады. Тарғынды қолбасы етіп Мамай соғысқа 
аттанады. Алдарынан Батырақ шығып, Тарғынды өз 

оғымен атып түсіреді. Жаралы болған Тарғын Мамайға: 
«Шын дос болсаң, жауымның басын әкеп алдыма сал, 
сонан кейін өлсем арманым жоқ», – дейді. Мамай 
Кәрікүреңге міне сала, Батыраққа қарсы аттанады, ол қаша 
жөнеледі. Ақырында Қиғаштының қызыл қышы деген 
жерде Мамай Батырақты өлтіреді де, басын Тарғынға алып 
келеді. Сол жерде Тарғынды найзаға салып, еліне қарай 
қайта бастайды. Манаш деген жерге келгенде, Тарғын 
өледі. Радлов жазып алып, жинағына енгізген аңыз осымен 
аяқталады. Бұл аңызда Тарғын аты болмаса, қазақтағы «Ер 
Тарғын» жырына ұқсамайды. 
Тарғынға байланысты жырдың аңыз түрінде 
айтылатын қысқаша бір вариантын Зердебай Бекарыстанов 
(Гурьевтік) деген кісі 1939 жылы Қазақтың Ғылым 
академиясына тапсырған. Бұл аңыздың қысқаша мазмұны 
мынадай: Баяғыда Қорсы деген кісі болыпты. Оның 
жалғыз тауығы бар екен. Ол тауығының жұмыртқасын 
жинап ханға сыйлыққа апарады. Хан бұл сыйлықты алып 
алғыс айтады және алтын береді. Қорсының баласы жоқ 
екен. Бір күні ол түс көреді. Түсінде қолына бір қара бүркіт 
қонады, ол үш рет қомданады да ұшып кетеді. Қорсы түсін 
балшы-бәлгерлерге жорытады, баласы болатынын біледі. 
Арада біраз уақыт өтеді, Қорсының әйелі ұл бала табады. 
Атын Тарғын қояды. Ол батыр болады. Тарғын үш рет 
жаумен 
соғысады 
(Ертегіде 
ол 
соғыстар 
жайы 
айтылмайды). Ақырында Тарғын бір кісіні өлтіріп, өз 
елінен кетіп қалады деумен З.Бекарыстановтың ертегі 
тектес аңызы аяқталады. 
«Ер Тарғын» жырының негізгі вариантын (Марабай 
ақынның айтуындағысы) ақын Пеньковский орыс тіліне 
аударады. Ол 1940 жылы «Песни степей» деген жинақта 
шыққан. Композитор Е.Г.Брусиловский қазақтың халық 
әндерін пайдалана отырып, «Ер Тарғын» атты опера 
жазды. Ол театр сахнасында қойылып келеді. 

«Ер 
Тарғын» 
жыры 
жайында 
Октябрь 
революциясына дейін жазылған ғылыми еңбектер болған 
жоқ еді. Жырды бағалау, зерттеу ісі советтік дәуірде 
жүргізілді. Бұл жөнінде алғаш рет зерттеу жазып, пікір 
айтқан профессор М.Әуезов болды
164
. Ол қазақтың 
батырлар жырындағы батырларды аға батыр, кіші батыр 
деп екі топқа бөледі. Аға батырлар тобына енгендердің бірі 
етіп Ер Тарғынды алады. Ер Тарғынның аға батыр атануы 
– ерлік істер жасап, ел-жұртын қорғағандықтан деп 
көрсетеді. 
Кейіннен «Ер Тарғын» жыры жайында С.Мұқанов, 
Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев бірсыпыра пікірлер айтты. 
Жырдың ноғайлы дәуірінде туғандығын, көркемдік 
ерекшеліктерін сөз етті. Ал бұл жырға айрықша көңіл 
аударып, зерттеу еңбектер жазған Х.Жұмалиев болды. Ол 
«Ер Тарғын» жырын орта мектептерге арналған оқулық 
көлемінде және «Қазақ әдебиетінің тарихы» (1-том, 1948 
ж.) атты кітапқа енген зерттеуінде қарастырды. Академик 
А. Орлов «Қазақтың батырлар жыры» деп аталатын 
еңбегінде (1945) «Ер Тарғын» жырын орыстың батырлар 
жырымен салыстыра отырып тексереді. 
Көп уақытқа дейін әдебиетші, ғалымдардың қайсысы 
болса да, «Ер Тарғын» жырын қазақ ауыз әдебиетіндегі 
халықтық сипаты бар, көркем шығарманың бірі деп 
бағалап келді. Бірақ 1951 жылы Қазақстанда жүргізілген 
идеологиялық жұмыстардың қате-кемшіліктері ашылып, 
қатаң сынға алынған кезде, «Ер Тарғын» жырына қарсы 
пікірлер айтыла басталды. Бұған кейбір әдебиетшілер мен 
164
М.Әуезов «Таң», «Шолпан», «Литература и искуство 
Казахстана», «Литературный критик» журналдарында 
жазған мақалалары мен «Песни степей» жинағына берген 
сөз басын қараңыз. 

тарихшылар көптеген айып тақты
165
. Ең алдымен, олар 
Тарғынды қаңғыбас, кезбе адам етіп көрсетті. Екіншіден, 
Тарғынның киген киіміне, ішкен асына, мінген атына 
жармасты. Тарғынның жақсы киім киюі, тұлпар мінуі – 
оның халық арасынан шыққан адам еместігін, хандар мен 
феодалдардың тұқымынан екендігін дәлелдейді деді. 
Осындай себептерден «Ер Тарғын» жыры біраз уақыт 
қатардан шығып қалды. «Ер Тарғын» жыры халықтық жыр 
емес деген көзқарас басым болды. Театр сахнасында жүріп 
жатқан «Ер Тарғын» операсы дауылдың артын күтіп, 
уақытша болса да халыққа көрсетілуден тоқталды. 
(Мұндай жағдайға ол кезде тек «Ер Тарғын» емес, «Қамбар 
батырдан» басқа жырлардың бәрі де ұшыраған болатын). 
1953 жылдың апрель айында Қазақ ССР Ғылым 
академиясы мен Жазушылар одағы қазақтың эпостық 
жырларына арнап ғылыми айтыс ұйымдастырды, оған 
көршілес республикалардан, Москва мен Ленинградтан 
көптеген ғалымдар қатысты. Айтыста батырлар жыры 
кеңінен талқыланып, әр түрлі сын, көзқарастар айтылды. 
Осының нәтижесінде «Ер Тарғын» халықтық негізде туған, 
халықтық сипаты бар көркем жырдың бірі деп бағаланды 
және бұл жыр соңғы кезде айтылған кейбір сындар теріс 
деп танылды. «Ер Тарғын» жырының халықтық сипаттағы 
шығарма деп танылу себебі, біріншіден, бұл жыр, азда 
болса, халық ұғымында батырдың қоғам өмірінде 
атқаратын қызметі, алатын орны қандай екенін аңғартады. 
Басқыншы жауға қарсы аттанып, одан ел-жұртын қорғаған 
адамды халық батыр деп таныған. 
Тарихшылардың айтуына қарағанда, ерте кезде 
батырлар басқыншы жауға қарсы шыққанда тек өз 
ауылының ғана мүддесін емес, бүкіл рудың, бүкіл 
хандықтың қарамағындағы елдердің намысын қорғаған. 
165
«Казахстанская правда» газеті, 1951 жыл, 10 октябрь. 

Мұндай адамдарда халық бір рудың ғана батыры демей, 
бүкіл халықтың батыры деп таныған. Оларды жырына 
қосып, оған халық батыры сипатын берген
166
.
Халықтың батыр жайындағы бұл түсінігі «Ер 
Тарғын» жырынан аз да болса орын алған. 
Екіншіден, бұл жырда хандардың елге істеген 
жауыздық іс-әрекеттері сипатталады, оларды сынап 
көрсетеді. Жырдың халықтық сипатын аша түсетін жерінің 
бірі осы деуге болады. Сонымен, біз «Ер Тарғын» жырын 
ел бірлігін қорғау идеясынан туған, халықтық сипаты бар, 
көркем жырдың бірі деп қараймыз. Бұл идея жырдағы 
басты кейіпкерлердің іс-әрекеттерін суреттеу арқылы 
көрінеді. 

жүктеу/скачать 2.53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: