Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті

немесе:
Қырандай желді күнгі аспандаймын, –
дейтіндер әдемі эпитет, метафора болып табылады. Мұнда 
ақын өзін «желді күнгі қыранға», «кең қолтық арғымаққа» 
балай отырып, үздік эпитет, әдемі метафора жасайды. Бұл 
ретте оның өзіне тән бір ерекшелігі күрделі метафора, яғни 
метафораның ұлғайған түрін жасауында. Мәселен: 
Жорғамын шаршы топта самғайтұғын, 
Бәйгі аттай серпінімді шалмайтұғын, 
Әнімді он екі звод жіберейін, 
Есіңнен өле-өлгенше қалмайтұғын. 
Ежелден құлаш мойын көк айылмын, 
Ылауға алты күнге талмайтұғын. 
Болатпын екі жүзді, жетем құрыш 
Шапса да қара тасқа таймайтұғын… 
Ой желке, қамыс құлақ, қара көкпін, 
Тұнықтан жүзіп ішпей қанбайтұғын 
(Х.Жұмалиев, 125-бет), –
деп, Біржан әрі күрделі, әрі ұлғайған метафора тудырады. 
Мұндай үздік метафоралар, сөз образдары, теңеулер 
Сараның сөздерінен де орын алады. Сара өзін 
сипаттағанда: 
Тамағым жас баланың білегіндей, 
Иығым тік сандалдың тірегіндей. 
Бет алдым кеудесіндей қоңыр қаздың, 
Тал бойым жолбарыстың жүрегіндей, –
дейді.
Біржан мен Сараның ақындық тіліндегі ерекшелік 
бұл ғана емес. Олар ақындық тілдің бір түрі болып 
табылатын ирония мен сарказмды да орынды және әдемі 
қолданады
253
. Мәселен, осы ирония, сарказм арқылы 
253
Х.Жұмалиев, жоғарыда аталған кітабын және Абайдың 
ақындық тілі туралы монографиясын қараңыз. 

Жиенқұл бейнесі шебер суреттеледі. Мысалы, Біржан: 
«Жиенқұлды шақырт», – дегенде, Сараның айтқан сөзі 
ирония мен сарказмге құрылады. Онда Сара: 
Көрінсін Біржан салға ай секілді, 
Ақ құйрық көңіл ашар шай секілді. 
Ұсынса қол жетпейтін, арғымағым, 
Біржанға баламаймын тай секілді… 
Асылым, құдай берген өз бағыма, 
Теңелмес жеті Біржан тырнағына. 
Найманда ұлы дария саяткерім, 
Балық боп ілінгемін қармағына, –
дейді. Бұл үзіндіде, сырт қарағанда, Сара Жиенқұлды 
мақтап отырған сияқты. Бірақ ол мақтау емес, Жиенқұлды 
кекетіп, шенеу, ирония арқылы оның кескін-пішінін әжуа 
етеді. Иронияның өзі бір нәрсенің жаман екендігін мақтау 
арқылы білдіретін құрал болады. Ал сарказм олай емес. 
Мұнда ой ашық, турасынан айтылады. Сара Жиенқұлды 
жаны сүймейтіндігін, жек көретіндігін жасырмайды, ашып 
айтады: 
Құнжиып мінер құла жорға барса, 
Келе алмас, ол шірігің қорғаласа, 
Рас, бізді масқара қылар сонда 
Қорс етіп, «бармаймын» деп үйде қалса. 
Кісі емес ел намысын ұққандай-ақ, 
Ербиер есіз тауға шыққандай-ақ, 
Жиенқұл күжірейіп келер ме екен. 
Он мата арқасына тыққандай-ақ
(Сонда, 130-бет), –
деп, Жиенқұлдың кім екендігін сарказм арқылы ашып 
айтады. 
Қорыта келгенде, «Біржан мен Сара айтысы» айтыс 
өлеңдерінің ішінде елеулі орын алатын күрделі, көркем 
айтыстың бірі болып табылады. Қазақтың айтыс 
өлеңдерінде әйел теңдігі және қалың мал мәселесін бірінші 

рет «Біржан мен Сараның айтысы» көтерсе, кейіннен басқа 
ақындардың да көңіл аударған, сөз еткен тақырыбына 
айналады. Бұған бір мысал етіп Омарқұл мен Тәбияның 
айтысын айтуға болады. 
Сәбит Мұқанов ақындар айтысы туралы жазған 
мақаласында: «Омарқұл Итақұлы бұрынғы Қастек (қазіргі 
Жамбыл ауданы, Алматы облысы) ауданында туған, руы 
шапырашты ішінде Жолсейіт, ал Тәбия Қазыбекқызы 
қазіргі Қаскелең ауданына (Алматы облысы) қарасты 
Шамалған деген жерде туып өскен», – дейді
254
. Омарқұл 
мен Тәбия ел арасында ақын жігіт, ақын қыз атанады. Жас 
шағында олар өмірлік жар болуға уәде байласады. Бірақ, 
Омарқұлдың қалың малға төлейтін малы болмай, қызға 
берген уәдесін орындай алмайды. Ақырында Тәбияны 
ағайын-туыстары малы көп, ағайынды тоғыз таз жігіттің 
біріне бермек болады. Тәбиядан күдер үзген Омарқұл бір 
пұшық қызға үйленіп қала береді. 
Бұлардың айтысы Тәбияның күйеуге аттанар 
тойында болады. Тойға келген Омарқұл Тәбияға құтты 
болсын айта отырып, екеуінің арасында жастық шақта 
болған біраз жайды еске түсіреді; бір-біріне беріскен 
уәделеріне жете алмай, арманда қалғанын сөз етеді. Бұл 
армандарының орындалмауы, сүйіскен екі жастың 
қосылыса алмауы – қалың малға байланысты болғандығын 
айтады және талай жасқа обал жасаған да қалың мал деп, 
соны кінәлайды. Әзіл-оспақ әңгімеден басталған бұл 
айтыста екі жас көңіл сырын шертеді. Тәбия барғалы 
отырған күйеуіне көңілі толмайтындығын, амалсыздың 
күнінен бара жатқанын білдіреді. 
Жаман ба деп ойлаймын сол шіркінді, 
Әйтеуір менің көңілім жай болмайды
(Айтыс жинағы, 78-бет), –
254
“Әдебиет майданы” журналы №1, 1939 ж., 136-бет. 

деп мұңайған Тәбияға Омарқұл есіркеу айтады. «Бір 
жаманға тимеймін деп бір апаң арқанға асылып өлген еді, 
сен оның жолын құшпа», - дейді. Оның мәнісін 
анықтағысы келіп, Тәбия Омарқұлды ашық сөйлеуге 
шақырады. Сонда Омарқұл Тәбияның бара жатқан күйеуі 
басынан іріңі аққан жидіме таз екендігін және ол тоғыз 
ағайынды таз екенін айтады. Бұл сөзден шошынған Тәбия: 
Құрт жайлап, ол шіркінді құдай алса, 
Ашылар ма екен деймін екі көзім
(Айтыс жинағы, 78-бет), – 
деп, күйеуіне өлім тілейді. Бұған Омарқұл: 
Тым асып сөз сөйлеме, замандасым, 
Алпысқа өлмей жасың аман барсын
(Айтыс жинағы, 80-бет);
Іні өлсе аға мұра, өле берсін 
Таз бастың тоғызын да тамамдарсың, –
деп, Тәбияны шошындыра түседі. Бірақ басына түскен бұл 
қайғыдан құтыла алмасын білген және сөзден жеңілуді 
намыс көрген Тәбия Омарқұлға қарсы дау айтады: 
Жүрегім айнығандай құсық болды, 
Аузыма секем алып, ұшық болды; 
Бағыма менің құдай тазды жазды, 
Қатының сенің неге пұшық болды!
(Айтыс жинағы, 81-бет), –
дейді де, Омарқұлдың алып отырған әйелінің пұшықтығын 
мысқылдайды. Және: «Мен әйел болғандықтан құрылған 
тұзақты үзе алмадым, ал сен жігіт басыңмен уәдеңде 
тұрмадың, қорқып бұғып қалдың», – деп дау салады. Бұған 
Омарқұл: 
Секілді тауға біткен жалғыз арша,
Таздарға жарар еді пұшық барса. 
Менде жоқ саған жетер қалың дәулет, 
Сонда да сен жоқ маған, амал қанша
(Сонда, 82-бет), –

деп жауап қайырады. Екі жастың қосыла алмай арманда 
кетуіне қалың мал кінәлы деп жалтарады. 
Осыдан былай қарай, айтысқа түскен екі ақын 
кедейлік, қырсық жөнінде сөз қозғайды. Тәбияның 
ойынша, еңбек етпеген жалқау адам ғана кедейлік пен 
қырсыққа жолығады, сондықтан оның айтары: еңбек ет, 
мал тап. Бұл сөзін ол Омарқұлға емес, жастарға арнайды. 
Сүйгенін алып, теңіне қосылу қалың мал дәуірлеп тұрған 
«опасыз жалғанда» мүмкін еместігін ескертеді. Қалың 
малсыз қыз алатын, жігіт пен қыз өз еркімен сүйіп қосылар 
заман болар ма екен деп аңсайды, арман етеді. Бұл ретте 
«Омарқұл мен Тәбия айтысы» Біржан мен Сараға үн 
қосады. Бәрі де қалың малды сынай, оған лағынет айта 
отырып, жастардың бас бостандығы болуын көксейді, ескі 
әдет-ғұрыпқа қарсылық білдіреді. 
Сонымен, жалпы айтыс өлеңдері жайында жоғарыда 
айтылған пікірлерді қорыта келгенде, оның қазақ әдебиеті 
тарихынан айрықша орын алатынын көреміз. Ол алғашқы 
үлгілерінен бастап бергі кездегі ақындар айтысына дейін 
даму, өсу үстінде болады. Әрбір кезеңнің тарихи, 
қоғамдық жағдайларына, тілектеріне байланысты өзгеріп, 
жаңарып отырды. Революцияға дейінгі қазақтың көптеген 
ақындары осы айтыс арқылы өсіп жетілді және олар 
өздерінің айтыс өлеңдерінде сан алуан әлеуметтік 
мәселелерді көтерді. Сондықтан да ертедегі айтыс өлеңдер 
советтік дәуірдегі қазақ мәдениетінің алтын қорына 
қосылған мол дүние болып табылады.

жүктеу/скачать 2.53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: