Мемлекет пен құқық өркениеттің аса зор жетістігі, оның адамзат тарихындағы мәні айрықша
Екінші республиканың құрылу тарихы
жүктеу/скачать 213.2 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақстанның үшінші республикасы
- Бұл- төртінші республика.
| Екінші республиканың құрылу тарихы кеңес үлгісі бойынша Қазақстан автономиясын жариялаумен байланысты. 1920 жылы 26 тамызда Бүкілресейлік Орталық Атқару комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесі «Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік Республикасын құру туралы» декрет қабылдайды. Осы Декреттің 1-тармағы былай деп жариялайды: «РСФСР-дің бір бөлігі ретінде Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік Республикасы құрылсын». Бірақ бұл тарихи маңызды, тағдыршешті деп айтарлық саяси-құқықтық құжат бірқатар принциптік мәні бар сұрақтарға жауап бермейді.
Халықтың, немесе оның беделді өкілдерінің бірінің Декретте көзделген құқықтары бар автономия мәртебесін беру туралы тілектері болды ма екен? Қазақстан қандай пікірлер бойынша өз алдына дербес Кеңестік Социалистік Республика мәртебесіне ұсынылмады? Ұлттың өзін-өзі айқындауға деген табиғи құқығы неліктен елеп-ескерілмеді? «Бірігу үшін ажырау қажет» деген кеңінен мәлімделген лениндік қағидат неліктен жұмыс істемеді? Бұл сұрақтардың бірде-біріне кеңестің мемлекеттік құрылымның теориясы да, практикасы да ойға қонатын бірде-бір жауапты бере алмады. Автономия алғаннан кейін Қазақстанның қолы неге жетті? Біріншіден, саяси политическую таразылау. Қазақстан Қырғыз Автономиялық Советтік Социалистік Республикасы деңгейіне дейін көтерілді. Айтқандайын, нақты шындыққа сәйкес келетін халықтың «қазақ» этнонимі 1925 жылы енгізілді. Екіншіден, басқару органдары ҚАССР Халық комиссариаттары деп атала бастады, бірақ бағыныстылығына қарай оларды РСФСР-дің аумақтық бөлімшелері деп атауға болар еді, өйткені шешім қабылдаған кезде оларда дербестік болмады. Сөйтіп, мысалы, ҚАССР Халық комиссариаттары - «азық-түлік, қаржы, жұмысшы-шаруа инспекциялары, сонымен қатар халық шаруашылығы кеңесі мен пошта, телеграфтарды басқару, Қырғыз статистикалық бюросы, қырғыз Төтенше жағдайлар комиссиясы, еңбек халық комиссариаты, жол қатынастары халық комиссариаты - РСФСР-дің тиісті Халық Комиссариаттарының тікелей қол астында қала берді (Декреттің 6-тармағы)». «КАССР Халық комиссариаттары - ішеі істер (пошта мен телеграфтарды басқарусыз), әділет, ағарту, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, диқаншылық өз әрекеттері мен іс-қимылдарында дербес және Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің алдында жауап береді» (Декреттің 7-тармағы). Осылайша, республиканың халық комиссариаттарының жартысы тікелей РСФСР-дің тиісті халық комиссариаттарына бағынды. Екінші жартысы РСФСР БОАК алдында жауапты, бұл дегеніміз іс жүзінде бірдей, тек атаулары басқаша. Барлық халық комиссариаттары өздерінің әкімшілік кураторлары бойынша бөлінген. Ал аты дардай КАССР Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссариаттарына ештеңе тимей, құралақан қалды. Үшіншіден, барлық кемшіліктеріне қарамастан, Декреттің бір сөзсіз артықшылығы бар. Ол Қазақстан аумағын мемлекеттік тұрғыдан межелеп, ажыратудың қазығын қақты, бұл қазіргі Қазақстанның мемлекеттік шекарасы мәселелерін шешуді айтарлықтай жеңілдетті. Қазақстан автономиясын жариялаумен байланысты оқиғалардың әрі қарайғы хронологиясы қазақ халқының өз мемлекеттілігін қайта жаңғырту мәселесінде тілектерін еркін білдірге жол бермейтін сценарий бойынша өтті. Сөйтіп, Декрет қабылданғаннан кейін бір жарым ай өткен соң, 1920 жылы 6 қазанда ҚАССР Кеңесінің Құрылтай съезі «Қырғыз (Қазақ) АССР-і еңбеккерлерінің құқықтары декларациясын» қабылдады. Сонда, бұл құрылтай съезі РСФСР-дің біржақты шешімімен құрылған құжатты бекіткен болып шығады. Ұлттың өзін-өзі айқындау құқығының қисыны бойынша, «Қырғыз (Қазақ) АССР-і еңбеккерлері құқықтарының декларациясы» Қазақстан автономиясы туралы декретті қабылдау үшін негіз және шарт болуға тиіс. Осыдан келіп, қазақ ұлтының мемлекеттік өзін-өзі айқындау құқығы бұзылып, ол күштеп таңылған мемлекеттің нысанын қабылдады. Бұл нысан Декларация бойынша, Кеңес Республикасы болды. «Қырғыз (Қазақ - авт. ескертп.) өлкесінің аумағы Жұмысшы, еңбекші қырғыз (қазақ) халқының, шаруа, казак және қызыл әскерлер депутаттары кеңесінің республикасы болып жарияланады» (Декларацияның V бөлімі, 1-тармақ). Бұдан әрі көп уәде беретін демократиялық тұжырымдама айтылады: «Барлық - заң шығарушы, атқарушы және бақылаушы билік еңбекші халыққа тиесілі болуға тиіс (Декларацияның V бөлімі, 2-тармақ). Осы жерден, өкінішке қарай, автономия пафосы аяқталып, әрі қарай мәтін бойынша ең болмаса жария етілген автономияның біршама дербестігі туралы айғақтайтын ережені табу қиынға түседі. Оның орнына РСФСР-дің саяси бағытын жүргізетін перифериялық органға айналдыратын ережелер жарияланады. ҚАССР кеңесінің съезі, атап айтқанда, мынаны қаулы етеді: «өндірістің, ... сондай-ақ банктің барлық құралдарын иелігінен айыру бойынша РСФСР саясатын жүргізу және бұл құралдарды Ресей Федерациясы еңбекшілері мемлекетінің қолына беруге ықпал ету», «жерге жеке меншікті жою саласындағы РСФСР саясатын жүргізу», «РСФСР тәжірибесіне толық сәйкес және қолданыстағы соңғы жалпы заңдар жинағы негізінде бұқара ұлттың денсаулығын қорғау», «еңбек туралы заңдар кодексі және Ресей жұмысшыларының еңбекті қорғау және әлеуметтік қамтамасыз ету саласындағы барлық негізгі жетістіктерін бірдей мөлшерде ҚАССР еңбекшілеріне тарату» (4-тармақ). Егер бұған Декларацияның 5-тармағында Қазақ автономиясын құру туралы декреттің РСФСР-дің жоғары тұрған органдарына халық комиссариаттарының бағынуы бөлігінде біз бұрын келтірген ережелерін сөзбе-сөз келтіретінін қосар болсақ, онда Декларация мәтінін құрау және оны кейіннен қабылдау Ресейдің партия және мемлекеттік органдарының қатаң бақылауымен өткенін өкінішпен айтуға тура келеді. Нәтижесінде қазақ халқы сеңес өкіметінің арқасында өзінің мемлекеттігін қалпына келтірді деген әдемі саяси иллюзия жасалды. Іс жүзінде саяси мәртебесіөмірдің экономикалық және әлеуметтік салалары шын мәніндегі төңкерістік қайта құруларды басынан өткізсе де, бұрынғы күйінде, басқа мемлекетке тәуелді болып қалды. Солай бола тұрса да, автономияның еркіндіктің мәні мен оның шекаралары туралы негізгі мәселені көрсетпейтін «ҚАССР еңбекшілері құқықтарының декларациясы» Қазақстанның 1926 жылғы Конституциясының жобасына толығымен енгізілді.Социалистік төңкеріс көсемдерінде, сірә, РСФСР құрамына кіретін әрбір автономияны «өз» Конституциясымен «марапаттау» ниеті болған сияқты. Қазақстанда мұндай Конституцияның жобасы талқыланып, негіз ретінде 1924 жылы ҚАССР Кеңестерінің IV съезінде қабылданды. Орталық атқару комитетіне мәтінді пысықтап, оны Бүкілресейлік Орталық атқару комитетіне бекітуге ұсыну тапсырылды. 1926 жылы 18 ақпанда Конституция жобасының түпкілікті редакциясы қабылданды, бірақ сол кезеңнің заңнамалары талап еткендей, РСФСР БОАК бекітпеді. Мұндай маңызды саяси-құқықтық құжат заңдық күшке ие болған жоқ. Ол Қазақстанда қалыптасып келе жатқан жаңа, екінші республикаға менсінбей қараудың тарихи куәсі болып қалды. Конституцияның бұл жобасы бойынша Қазақстан РСФСР құрамындағы автономия болып қала береді. Конституцияның мәтіні пролетариат диктатурасының қажеттілігі, буржуазия мен байшылдықты басып-жаншу, баспаның капиталға тәуелділігін жою, халықтың кейбір санаттарын сайлау құқығынан айыру туралы ұрандарға толы. Сонымен бірге, жоғарыда айтылған Декретпен және Декларациямен салыстырғанда, ұлттық автономияны сипаттайтын ережелер қамтылған. Атап айтқанда, мемлекеттік тілдер болып қазақ және орыс тілдері танылады (13-бап). Қазақстан аумағында «Кеңестердің ҚОАК Жұмысшы-шаруа үкіметінің және барлық Кеңес үкіметі органдарының жұмысын бағыттайды» (29-бап), атқарушы органдардың бір бөлігі тұтастай ҚАССР Халық Комиссарлары Кеңесіне және Орталық Атқарушы Комитетіне бағынуы және бақылауында болуы тиіс (48-бап). РСФСР құрамында нағыз қазақ автономиялық мемлекеттігін құру жағына қарай қозғалыс басталған секілді болды. Бірақ, ҚАССР ОАК Қаулысымен осы Конституцияның қабылдануымен аяқталған алғашқы қадам ҚАССР-дің қабылданып қойған конституциясында РСФСР-дің жоғары мемлекеттік билігінің нығаюы болуға тиіс екінші шешуші қадамда өзінің жалғасын таппады. Бірақ бұлай болмады. Осылайша, кеңестік автономия формалық жағынан республиканың белгілеріне сәйкес келгенімен, мазмұндық жағынан одан айтарлықтай айырмашылығы болды. Біріншіден, кеңестік автономия Қазақстанға РСФСР федералды органының шешімімен таңылды. Одан соң, Қазақстанның құрылтайшы органының шешімі осы шешімге сәйкестендіріліп, кейінгі күнмен шығарылды. Екіншіден, барлық атқарушы және бақылаушы органдар мемлекеттік биліктің тиісті федералдық органдарына қандай да бір тәуелділікте қалды. Үшіншіден, тек дербес жүргізу арқылы шешілетін мәселелер аясы анықталған жоқ. Төртіншіден, автономиялық республиканың органдары іс жүзінде федералды биліктің аумақтық органдарының функцияларын іске асыруға тікелей қатыса немесе оларға барынша жәрдем көрсете отырып, олардың рөлін атқарды. Осы және басқа сипаттамалары Кеңестік автономиялық Қазақстан Республикасын. Алаш автономиясынан ерекшелеп тұрды. Автономиялық республика жағдайындағы әрі-сәрілік, «бұлдырлық» оның қолданыстағы Конституциясы жоқ секілді әсер берді, оның жобасын ҚАССР мемлекеттік билігінің жоғарғы органдары қабылдағанымен, белгісіз бір себептермен РСФСР бекітпеді. Осындай саяси-құқықтық мәртебесімен Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы 16 жыл өмір сүрді. 1936 жылы ол КСРО құрамында одақтас республикаға айналып, қайта құрылды. Мұнда сонымен қатар, ҚазАССР-інің құрылуымен байланысты әзірге біржақты берілетін жауаптары жоқ бірқатар мәселелер туындайды. Адам саны, экономикалық дамуы жағынан озық, ал аумақтық және білім беру саласында өзінің көршілері – Өзбекстан мен Түркіменстанды басып озатын Қазақстан 12 жыл өткен соң, одақтас республикаға айналады. Оларды федерация құрамына кіргізуге негіз болған - осы республикалар съезінің 1925 жылы қабылданған шешімдері. Оларда халықтың КСРО құрамына кіру туралы еріктері білдірілді. Осыған байланысты 1925 жылы 13 мамырда КСРО кеңестерінің ІІІ съезі КСРО-ның білім беру шартының Өзбек және Түркімен кеңестік социалистік республикаларына қолданылуы туралы шешім қабылдады. Сол арқылы 1922 жылғы 30 желтоқсандағы КСРО-ның құрылуы туралы шартқа жаңа республикалардың қосылу актісін заңды түрде ресімдеу шарасы өтті. Қазақстан халықтың еркін білдіру бойынша алдын ала рәсімдерді жасамай-ақ, 1936 жылғы КСРО Конституциясында көзделген одақтас республикалардың тізіміне қосылу арқылы одақтас республикаға айналды. Сол кезде бұрын КСРО-ны құраған және кейіннен оның құрамына кірген барлық одақтас республикалар өз шешімдерін өз халқының еркін білдіретін құқықтық актілерге негіздеді. Қазақстанның мұндай актісі болған жоқ, КСРО-ны құру туралы шартқа қосылу туралы шартқа олар қол қоймады. Шешім КСРО Кеңестерінің 1936 жылғы Конституцияның мәтінін бекіткен VIII съезінде біржақты тәртіпте қабылданды. Неліктен бұлай болды Әзірге жауап жоқ. Сөйтіп, ҚСРО құрамында федерацияның жаңа субъекті – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы пайда болды. Ондағы мемлекеттік билік Ленин ашқан мемлекеттік басқарудың жаңа нысанының моделі бойынша құрылды. Ол белгілі және тиімді жұмыс жасайтын басқару нысандарының бірде-біріне сәйкес келмеді. Большевиктерді монархия да, президенттік республика да, парламенттік республика да қанағаттандырмады. Оларға қарсы Ленин нағыз халық билігінің демократиялық формасы ретінде Кеңестер идеясын ұсынды. Оның үстіне Кеңестер жүйесі ауылдық деңгейден бастап жалпы одақтық деңгейге дейін қоғамды төменнен жоғарыға қарай жарып өтуі тиіс. Мұнда компартияның басшылығымен Кеңестер өздеріне есеп беретін және бағынысты атқарушы органдарды құруы тиіс болатын. Мұндай тігінен құрылған өкілді органдар жүйесі Кеңес федерациясы – одақтас республикалардағы барлық субъектілерде мемлекеттік билікті ұйымдастырудың әмбебап діңгегіне, өзегіне айналды. Өкілді органдардың қатаң орталықтандырылған көп сатылы жүйесі төмен тұрған Кеңестер жоғары тұрғандарға дәйекті түрде есеп беретін жағдайда мемлекеттік билікті тігінен орталықтандырудың екінші желісімен қатар жүрді. Әңгіме көлденеңінен оларды сайлаған Кеңестерге, тігінен жоғары тұрған Кеңестердің ұқсас органдарына есеп беретін және бағынатын түрлі деңгейлердегі Кеңестердің атқарушы органдары туралы болып отыр. Мемлекеттік билікті орталықтандырудың осы екі желісінің шыңында жалпыкеңестік органдар тұрды. Олардан шығатын әкімшілік бұйрықтар одақтас республикалардың жоғары билік органдарына жеткізіліп, нақты орындау үшін олар жергілікті органдарға тапсырылып отырды. Төңкерістік өзгерістерге толы жылдарда өзін бәлкім ақтаған кеңестік мемлекеттік басқару нысанының бұл ерекшелігі демократия жолындағы бюрократтық кедергіге айнала бастады, жергілікті өзін-өзі басқару институттарын дамыту үшін ешбір мүмкіндіктер қалдырмады. Жағдай партия құрылымдарының мемлекеттік органдардың жұмысына тікелей араласуына байланысты белгілі бір деңгейде шиеленісіп, күрделеніп отырды. Партияның заңдарда қарастырылмаған белсенділігі Кеңестердің дербестігіне бұғау салды. Қалай болғанда да Кеңестер жалған демократиялық перде болып шықты, өйткені мемлекеттік басқарудың барлық мәселелерін коммунистік партияның тиісті комитеттері шешіп отырды. Кеңестерге сайлауды ұйымдастырып, өткізген де – солар, Кеңес төрағасы кім болатынында, оның атқару комитетінің төрағасы кім болатынын да шешкен – солар. Кеңестердің күн тәртібі мен Кеңес шешімдерінің жобалары партия комитеттерімен келісілді. Сөйтіп, мәселе төменнен жоғарыға дейін қаралып, шешілді. Партия ұйымдарының атқарушы құрылымдарында қашан да қоғамдық өндіріс салаларын, әлеуметтік саланы, әкімшілік органдарды: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, білім беру, медицина және күштік ведомстволардың тиісті салаларын қадағалайтын бөлімшелер болды. Партия органдарының болмашы ауытқушылықтары бар осы жүйесі Кеңестердің атқарушы құрылымдарында төменнен жоғарыға қарай қайтадан қалпына келтірілді. КОКП жетекші рөл атқарып тұрған кезде олар сөзсіз партияның іс жүзіндегі басқарушы органдарына айналды. Одақтас республиканың егемендігі осындай жағдайларда іс жүзінде жойыла бастады, ішкі мәселелерді шешкен кезде және шетмемлекеттермен өзара қарым-қатынастарда мемлекеттілік өзінің басты белгісінен – мемлекеттің тәуелсіздігінен айырылды. Партиялық билікпен бәсекеге түсуге қабілетті мемлекеттік билік іс жүзінде құрылған жоқ деуге болады. Оның Кеңестерге еліктеуі 90 жылдардың басында абыройсыздықпен аяқталды. КСРО-дағы іс жүзіндегі төрешілдік кеңес билігі деп аталатын бетпердені жамылды. «Барлық билік Кеңестерге!» деген ұранның маңызы жойылды, бірақ идеологиялық мақсаттарда сақталды. Сонымен қатар кеңестік кезеңнің Конституциясы да, басқа нормативтік-құқықтық актілері де Кеңестер мен олардың атқарушы органдарының өз өкілеттерін партия ұйымдарымен төменнен жоғарыға дейін келісу, олардың ұсынымдарын, нұсқауларын және өзге де шешімдерін міндетті түрде орындауға қабылдауға қатысты міндеттерін қарастырмады. Сырт көзден жасырын өзінің заңнан тыс міндеттемелерінің күші бойынша Конституция мен заңдардан жоғары тұрған партиялық-нормативтік реттегіштер жұмыс істеді. Конституциялық тұрғыдан жарияланған КСРО-ның басқарушы рөлі заңдармен бәсекелесе алатын мемлекеттік қызметті реттеудің құқықтық емес (партиялық) әдістерін қолдану үшін кең жол ашты. Өткен ғасырлар мен қазіргі заманның әлемдік тәжірибесі мемлекеттің қоғамды басқаруда олардың өзінің, оның үстінде тұрған ұйымның қандай да бір тікелей басшылық жасауға жол бермейтін бірден-бір егемен субъектісі болып табылатынын көрсетеді. Бұл жерде ерекше болып табылатыны – жаратушының ойынша оның үстінде діни ұстанымдары бар құдай тұрған теократиялық мемлекет болмаса. Егемендіктің мәні оның иесі (мемлекет) елде үстем, ешкімге тәуелсіз билікті жүзеге асыратындығында. Бірақ егер осы «егемендікті» біреу басқаратын болса, онда ол егемен емес, біреуге бағынатын институт болып табылады. Өзінің үстінде партияның басқарушы билігі тұрғанын ашық мойындау партияның қоғам мен оның институттарына жаппай үстемдік етуі фактісінің қоғамдық құбылысқа айналғанын мәжбүрлі көрсету болды. Бірақ оған заңдылық сипат беру кешіктірілді. Ол 1977 жылы берілді, бұл кезде Конституция Кеңес қоғамындағы КОКП-ның басшылық рөлін мойындады. Оның арасында осы рөлді іске асыру тетіктерін партия әзірлеп, оны жұртшылықтан жасырды. Нақты демократия жағдайында Парламенттің партиялық фракциялары жария еткен бастамалары заңнамалық болжамдардың, жобалар мен шешімдердің негізіне айналады. Олар парламенттегі талқылаудың негізі болып табылады. Парламент оларды мақұлдаған жағдайда партияның еркі мен ұстанымы заңдастырылады. Осындай жолмен басқарушы партияның өктемдігін белгілеу мүмкіндігі жойылады. Партия қоғам мен мемлекетке жаппай үстемдік жүргізген кезде бұл оларды басқаратын сыртқы күш ретінде болады. Партияның қарарлары, нұсқаулары мен ұсынымдары өзінің сипатының заңды болмауына қарамастан, оларды міндетті орындату күшіне ие. Құқықтық емес мәжбүрлеу мемлекеттің егемендігіне қолсұғушылық болып табылады және оның тәуелсіздігіне зиян келтіреді. Бұдан бөлек, партия органдарда жұмыс істейтін барлық коммунистерді біріктіретін бастауыш партия ұйымдары секілді мемлекеттік құрылымдардың қызметіне әсер етудің соншама уқуатты тетігін пайдаланғаны КОКП тәжірибесінен белгілі. Ал партияның қатал тәртібіне құрсауланған олар әркім өз орнында, тіпті ол заңдар мен мемлекеттің мүдделеріне қайшы келсе де, партияның бағытын бұлжытпай орындады. Осылайша, КСРО-ның пайда болғанынан бастап құлағанға дейінгі кезеңіндегі бүкіл тарихы мемлекеттің басты белгісі – егемендік, одақтас республикалардың қасбетін безендіре отырып, нақты мазмұны жоқ саяси декорацияға айналғанына айғақ болады. Бұған қоса, Қазақстанның егемендігіне қол жеткізуді одақтық және одақтық-республикалық министрліктердің заңмен рұқсат етілген қызметі мүмкін етпеді. Кеңес кезеңіндегі Қазақстана олардың хүкімінде 80 % аумақ пен шамамен 90 % қоғамдық өндіріс болды. XVII ғасырдың ортасында қазақтар жоғалтқан мемлекеттілік халықтың үмітіне қарамастан, 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін қалпына келтірілмегенін өкінішпен айтуға тура келеді. Ресми түрде танылмайтын, бірақ заңмен де шектелмеген, мемлекет те шектемеген, оппозициялық партиялардан да қысым көрмеген партократия Қазақстанда 1991 жылдың желтоқсанына дейін Кеңестердің гвазимемлекеті нысанында өмір сүрді. Бұл жағдайларда Қазақстанның кеңес кезінде өзінің мемлекеті болды деген пікір тым асыра айтқандық болар еді. Мемлекеттік органдарға соншалықты ұқсайтын өкілді, атқарушы және сот институттары іс жүзінде одай болған жоқ. Оларжиналып келгенде мемлекет деп аталатын саяси институттың ерекшелігі талап ететін егемендігі бар басқару жүйесін құра алған жоқ. Бұл органдар компартияның монополиялық билігін – партократияны қолдай және қамтамасыз ете отырып, оның қолындағы басқару тетіктеріне, шылауына айналды. Қазақстанда және КСРО-ның басқа одақтас республикаларында кеңесше ұйымдастырылған билік сырттай мемлекеттің құрылымдық құрылысын көрсеткенімен, шын мәнінде оның басты белгісі – егемендігінен, одан туындайтын барлық жағымсыз салдарларынан айырылды. Солай бола тұрса да, одақтас республика коммунистік партияның билігін жүзеге асыратын қатты өзгеріске түскен ерекше квазимемлекеттік ұйым болып шықты. Тоталитаризм мен қоғамды басқарудың әкімшілік-командалық әдістері біріктірілген партократиялық режим орнады. Айтқандай, кез келген кратия: автократия, теократия, охлократия, олигархократия, партократия, ең алдымен, мемлекеттің егемендігіне қол сұғады. Оны езгілеп, анық немесе жасырын түрде өзінің мүдделеріне пайдаланады. Жоғарыда сөз болған Қазақстанның үшінші республикасы бір жағынан, федералды органдар, екінші жағынан компартияның қатал өктемдігі қажетті еркіндік пен егемендіктен айырған мемлекет болды. Сондықтан осы мемлекеттік даму қисынына қайшы келетін жағдайды, оның жағымсыз тарихи салдарларын еңсеру Қазақстан тарихындағы тқртінші республиканың басты міндеті болды. Оны өтпелі республика деп атайды немесе өтпелі кезеңнің республикасы десек те осы айтқанмен бірдей. Компартияның қамқорлығымен кеңес өкіметінің жүйесінен парламенттік немесе президенттік республика түріндегі нағыз республикалық басқару нысанына көшу міндеті тұрды. Үшінші нұсқа – кеңес республикасы, 73 жыл өмір сүріп, бар абыройынан айрылды. Тоқсаныншы жылдардың басында Кеңес өкіметін бөлшектеп, ыдырату үшін көп нәрсе жасалғанын айтып өткен жөн. 1990 жылы 24 сәуірде компартия «саяси жүйенің ұйытқысы» мәртебесінен айырылып, басқа қоғамдық ұйымдармен бірдей құқыққа теңестірілді. Бұл шара коммунистік тоталитаризм мәселесінің жартыкеш шешімі болса да, белгілі бір идеологиялық резонанс тудырмады. 1990 ж. өзі сайланар күні депутаттардың алдына шығып сөйлеген кезде Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев былай деп мәлімдеді: «Партия комитеттері тарапынан Кеңестерге жасалатын қамқорлыққа, соңғыларының нақты мемлекеттік және шаруашылық мәселелерді шешуге тікелей араласуына біржолата нүкте қою қажет». Бұл бағыттағы келесі бастама Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заң жобасын талқылау кезінде 1991 жылдың тамызында жария етілді. Ол, атап айтқанда, «құқық қорғау органдарында саяси партиялардың, басқа қоғамдық бірлестіктердің ұйымдық құрылымдарының қызметі мүмкін емес болып танылатынын» атап өтті. Мұның бәрі, КСРО алаңында қалыптасқан теріс тәжірибені еңсеруге бағытталды, А.А. Собчактың дұрыс байқағанындай, «заңдық тұрғыдан тиісті шешімдер қабылдауға тиіс және оған құқылы, сондай-ақ олардың қабылданбауы мен сақталмауына жауапты мемлекеттік органдар шешімді өздері қабылдамағандықтан, оған жауап бере алмайды. Партия органдары іс жүзінде бәрін шешеді, заң жүзінде ештеңеге жауап бермейді, өйткені олардың тиісті шешімдер қабылдау құқығы жоқ».8 Мұндай бастамаларды заңдық тұрғыдан бекіту Кеңес билігін бөлшектеуде барынша сезімтал соққы болды, өйткені ол компартияның айтқанынан шықпай, қуатты саяси күштің шылауы болып, дербестіктен толық айырылғандықтан жаңа жағдайларда жұмыс істей алмады. Кеңестер жүйесіне одан кем түспейтін тағы бір зиян, соққы Президент Жарлығымен 1992 жылы 7 ақпанда жасалды, бұл Жарлық бойынша барлық деңгейдегі Кеңестерден атқарушы органдар бөлініп, олар кейіннен атқарушы биліктің тұтас жүйесіне ендірілді. Осылайша, Кеңес жүйесін бөлшектеу басталды, ал болашақ мемлекеттің нысаны әлі де анықталған жоқ еді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің он екінші және он үшінші шақырылымы әлі де болса кеңестік жүйе бойынша жұмыс істеп жатыр еді. Өкілеттіктер аясы, құрылымы мен жұмыс тәртібі (Алқа, тұрақты комиссиялар, сессиялық тәртіп және т.б.) бұрынғыша қалды. Компартияның жаппай басқаруынсыз депутаттық корпусты қалыптастырудың біршама өзгеріске түскен тәртібі Жоғарғы Кеңестің жұмысын жандандыруға мүмкіндік берді. Бұл сонымен бірге заңдарды қабылдау процесін қиындатты, өйткені біреулердің уақыт талабына сәйкес, барабар, ойға қонымды ұсыныстары екіншілердің түсінбестігіне немесе саналы түрдегі қарсылықтарына тап болды. Жаңашылдар мен ескішілдер, ымырашылдар мен реакционерлер тіпті екінші кезектегі жанама мәселелер бойынша да кейде өз ұстанымдары бойынша келіспейтін жағдайлар болды. Бұл жағдайларда кейде Президенттің реформаторлық идеялары да қабылданбады. «Митингілік» демократияның елестері кейде Жоғарғы Кеңестің мәжіліс залдарына да өткен кездер болды. Бір сөзбен айтқанда, республиканың жоғары өкілді органы заң шығару қызметінде жаңа болып табылатын пікірсайысқа белсенділігіне қарамастан, кеңес дәстүрлерінің шегінен шыға алмады, әсіресе, төмен тұрған Кеңестерге басшылық жасау, биліктің жоғарғы эшалонына кадрлар тағайындау, олардың қызметін бақылау бөлігінде. Оны кеңестің иелігінен алу бұрынғы жүйені жақтаушылардың қатты қарсылық көрсетуімен, бірай байқаусыз, ауырлық тудырмай өтті. 1978 ж. Қазақ КСР Конституциясына енгізілген көптеген өзгерістер мен толықтырулар жүйелік емес, жағдаяттық әсер берді. Тек мемлекеттің дамуына түбегейлі экономикалық өзгерістер мен саяси реформалар жолында берік құқықтық іргетас қалауға лайық тәуелсіз Қазақстанның жаңа Конституциясы ғана мәселені түбегейлі шеше алатын еді. Сондықтан да 1993 ж. Конституцияның жобасын екінші оқылымында талқылаған кезде Президент Н.Ә.Назарбаевтың Жоғарғы Кеңестің депутаттарына қойған сұрағы барыша түсінікті еді: «Сонымен, біз қандай мемлекеттілікті, қандай республиканы құрамыз – президенттік пе, жартылай президенттік пе, парламенттік пе немесе қандай да бір басқа ма? Біз барлығымыз президенттік республика құрамыз деген ортақ пікірге келген сияқты едік, және оны өз халқымызға жарияладық. Бірақ жобада мұндай республиканың белгілері көмескі, анық емес, ал кейбіреулері мүлдем жоқ». Осылайша, кейбіреулер есептейтіндей, 1993 ж. Конституция іс жүзінде парламенттік республиканы орнатты, мұнда жоғары билік жүйесіне парламенттің жетекші рөлі тән болып табылады. Президент Н.Ә. Назарбаевтың президенттік басқару нысанын сайлау туралы бастамасы іске асырылмаған болып шықты, содықтан бұл ойдағыдай іске асыру үшін қатаң орталықтандырылған атқарушы билік қажет болып табылатын экономикалық реформалардың барысында көріді. Президент пен Праламенттің ұстанымдарындағы қарама-қайшылықтар қоғамның және депутаттық корпустың көңіл-күйінен байқалмауы мүмкін емес еді. Республиканың жоғарғы билігінде дуализм пайда болып, соның салдарынан саяси дағдарыс орын алды, мұны күтуге болатын еді.Радикалды экономикалық және саяси реформалардың жақтастары дағдарыс құбылыстарын еңсеруде Кеңестер жүйесінің өнімсіз рөлін түсіне келе, жергілікті Кеңестердің өзін-өзі таратуы туралы мәлімдеді, содан соң, Жоғарғы Кеңесте де, әрине, бұл солай болатыны сөзсіз еді. Соның арасында Қазақстанда 1991 жылдан 1995 жылға дейін парламенттік емес, өтпелі республика жұмыс істеді. Мәселе Жоғарғы Кеңестің парламентке қойылатын басты талаптарға жауап бере алмауында еді. Парламент тек бір мезгілде заң шығарушы функцияларды жүзеге асыратын өкілді орган болуы тиіс. Кейбір елдерде – бұл тек заң шығарушы орган. Ал Жоғарғы Кеңес мұнымен қатар өкілді органдардың – ауылдық (селолық), аудандық (қалалық) және облыстық Халық депутаттарының кеңестерінің иерархиялық тігінен құрылған жүйесін басқарды. Парламентке сайлау, әдетте, тепе-тең немесе аралас жүйе бойынша жүзеге асырылады, бұл онда парламенттік көпшілік фракциясын және оппозициялық фракцияны құруға мүмкіндік береді. Жоғарғы Кеңес депуттаттарының көпшілігі қоғамдық ұйымдардың үміткерлерін қоспағанда, мажоритарлық жүйе бойынша сайланды. Содан кейін ғана саяси мүдделері бойынша топтарға немесе блоктарға бірікті. Парламенттер тұрақты негізде толық құрамда жұмыс, ал кейбір елдерде шектелген құрамда жасайды. Жоғарғы Кеңестің жұмысы сессиялық негізге құрылды, бұл кезде депутаттар негізгі жұмысынан қол үзіп, кезекті сессияның отырыстарына қатысты. Қазақстанның Жоғарғы Кеңесінің бегілері бар парламенттің классикалық сипаттамаларының осы және басқа да сәйкессіздіктерінен оны парламент деп аталатын өкілді органдардың қатарына әсте қосуға болар ма еді? Сәйкесінше, жоғарғы мемлекеттік билік Жоғарғы Кеңеске тиесілі республика парламенттік деп атала алмайды. Нағыз парламенттік қызмет пен парламенттік құрылымдар кеңетік заң шығарушы органнан нағыз парламенттік құрылымдарға өзгеру процесінде орын алды. Сондықтан осы транзиттік кезеңдегі республика өтпелі болып табылады. Бұл- төртінші республика. ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басындағы саяси және экономикалық дағдарыс жағдайларында өтпелі республика мемлекеттік басқару бойынша тәжірибе жинақтады. Алда қазіргі заманғы республиканың объективті уағдаласқан моделіне үйлеспейтін нәрселерді бір мезгілде терістей отырып, келешегі бар, оң қадамдарды әрі қарай дамыту қажет болды. Оның анық контурларын Қазақстан Республикасының 1995 ж. қабылданған Конституциясы белгілеп берді: «Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады». Бұл конституциялық норма президенттік республиканың әлемдік стандарттарына сәйкес келетін Қазақстандағы бесінші республиканы қалыптастыру мен оның қызметінің заңды жалғасы болып табылды. жүктеу/скачать 213.2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|