«мемлекеттік басқарудың теориясы және практикасы»
Қолданылатын әдебиеттер тізімі
жүктеу/скачать 476.5 Kb.
|
Қолданылатын әдебиеттер тізімі. 1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007 2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007 3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011. Дәріс № 3. Мемлекеттік басқару үрдісінде мемлекет пен қоғамның өзара әрекеттесуі
Басқару теориясының және оның методологиялық негізінің кешенді сипаты саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік және субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық, эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды. Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі ретіндегі мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу барысында объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін тудырады. Объективті әдіс зерттелуші объектіні — мемлекет пен оның қызметін қандай да бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін, тарихи қажетті процесс ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды білдіреді. Ол зерттеуші субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық қызметтің объективті нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін түсіндіру әдісі. Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері ұйымдастырған саяси-әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері ретінде қарастыруды ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге тәуелсіз болатын объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес, керісінше, қоғамның қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері, зерттеушінің көзқарасы талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс субъектінің ой-пікірі, ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік ақиқатты сипттауға және түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік әдістердің ішінде нақты өмірдегі құбылыстар мен процестерді бақылау, салыстыру, қорытындылау басқарушылық қызмет пен қатынастардың сипаттама моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн. Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің жиынтығын жатқызуға болады. Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі болып табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын факторлардың ықпалынан туындаған мемлекеттік басқару субъектілері мен объектілерінің қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар алу тәсілі. Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық ұсыныстардың негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі. Мемлекеттік басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін қажетті эмпирикалық деректердің маңызды көзі болып табылады. Кез келген тарихи тұрпаттағы мемлекетті ғылыми тұрғыдан танып білу биліктің ерекше ұйымы ретіндегі мемлекеттің ғана емес, жалпы қоғамның да негізгі сапалық сипаттамалары мен бағыт бағдарын білдіретін оның функцияларын қарастыруды көздейді. Мемлекеттің функциялары – бұл мемлекеттің жалпы адами мәні мен әлеуметтік тағайындалуы көрініс табатын және нақтыланатын оның ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыттары. Бұл анықтамада мемлекет функциясының маңызды белгілері көрсетілген:
Билік басындағы жіктердің немесе таптардың, атап айтқанда буржуазияның «барлық елдерде басқарудың екі жүйесін, өз мүддесі үшін күресудің және өз үстемдігін қорғаудың екі әдісін өзгеріссіз туындататындығы туралы тезистің әділдігін саяси режим толықтай растап отыр, сонымен бірге осы екі әдіс бірін-бірі ауыстыра, кейде әр түрлі үйлесімде ұштасып кетеді. Бұл біріншіден, зорлық көрсету әдісі, жұмысшы қозғалысына жол беруден бас тарту әдісі, барлық елдерді және ескі мекемелерді қолдау әдісі, реформаларды мойындамау әдісі. Екінші әдіс - либерализм әдісі, саяси құқықтарды дамытуға, реформаларға қадам басу және т.с.с.» Әр түрлі елдерде мемлекеттік билікті жүзеге асырудың осы әдістерінің қайсысы қолданыста болатындығына байланысты саяси режимдердің тарихта бірнеше түрі белгілі, атап айтқанда, авторитарлық, тотаритарлық, демократиялық. Авторитарлық режимде мемлекеттік билік күш көрсету, басу, әр адамның жүріс-тұрысын қатаң бақылауға алу азаматтардың бостандығына шек қою әдістері арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш режим азаматтардың құқықтары мен саяси бостандықтарын жою немесе шек қоюмен, оппозициялық партиялардың және басқа ұйымдардың қызметіне тыйым салумен, сайланбалы мемлекеттік органдар рөлін шектеумен және атқарушы-өкілді органдардың құзіретін мейлінше кеңейтумен, мемлекет басшысының немесе үкіметтің қолында үлкен билік өкілеттігінің шоғырлануымен, парламенттің және басқа да мемлекеттік билік органдарының рөлін тек формалдық институттар жағдайына жеткізумен сипатталады. Авторитарлық режимнің аса қауіпті нысанына фашизмді жатқызуға болады. Фашистік режим авторитарлық режимнің соңғы нысаны ретінде XX ғасырдың 30-40 жж. бірқатар батыс елдерінде буржуазиялық-демократиялық құқықтар мен бостандыктарды толыктай жойып, барлық оппозициялық ұйымдар мен мекемелерді құртып жіберді, басқарудың террористік әдістерін алдыңғьі орынға қойып, оны кеңінен қолданды. Мемлекеттік биліктің әлеуметтік негізін билік пен байлықгы аңсаған буржуазия, орга буржуазия және жұмысшы таппен шаруалардың алданған тобы құрады. Фашистік режимнің пайда болуы қоғамда әлеуметгік-таптық қайшылықтардьщ шиеленісуінің, үстеп таптың саяси билігінің дағдарысқа ұшырауының, басқарушы элитаның өз үстемдігін тек либералды-де-мократиялық әдістермен қамтамасыз ете алмауының айқын бейнесі болып табылады. Ол мемлекеттік биліктен айырылу қаупі туындағандыктан террористік әдістерді кеңінен қолдануға мәжбүр болды. Бұған мысал ретінде соғысқа дейінгі кезенде Германия мен Италияда болған фашистік режимдерді атауға болады. Бұл елдердегі фашистік режимдерге тон белгілер: басқарудың репрессивті әдістерін кедей топтардың құқықтарын қорғау жөніндегі әлеуметтік және саяси демагогиямен ұштастыру; бұқаралық ақпарат құралдары арқылы антикоммунизм мен антисемитизмді орнату;халыққа қарсы жүргізіліп жатқан саясатты оларга қамқорлық жасау ұрандарымен бүркемелеу, фашистік лидерлердің жүргізіп жатқан саясатын қолдамайтындарды куғынға ұшырату. Билеуші топтың әскерге, полицияға және басқа да жазалау органдарына үнемі арқа сүйеуі, фашистік Германия мен Италияның көсемі болған - Фюрердің, Дученің сөзсіз билігі. Аталмыш режимнің келесі ерекшеліктеріне атқарушы биліктің заң шығарушы билік алдындағы абсолютті басымдығын жатқызуға болады. Атқарушы билікгің диктатурасы барлық жерде «түбегейлі реформаларды» жүргізу, «ұлттың бірлігі» үшін, «шынайы демократияны» орнату үшін, «заңдылық пен әділеттіліктің үстемдігі» үшін күрес жүргізу сылтауымен орнатылады. Бұл жағдайда парламенттік құрылымныц ешбір іс-әрекет жасауға мүмкіндігі болмай саяси оқшау күйде қалады. Халықтың өкілетті билігі жылпостар тобының билігімен ауыстырылады. Парламент өзінің дәстүрлі құзіретінен - заң шығару ісінен айрылады. Мысалы, 1933 жылғы 23 наурызда Германияда қабылданған «халықтың және мемлекеттің кедейшілік жағдайын жою» туралы заңға сәйкес барлық заң шығару ісі үкіметке бекітілді. Ол парламенттің қандай да бір санкциясынсыз кез келген заң қабылдау өкілеттігіне ие болды. Бұл жағдайда осы қабылданған зандардың конституцияға сәйкескелмеуі де мүмкін еді. Халықаралық келісімдер парламенттің бекітулерін (ратификациясын) қажетсінбеді. Канцлер заң жобаларын әзірлеу мен оны үкіметтің қарауына ұсынудың айрықша құқығына ие болды. Ал заң жобалары оларды бекіткеннен кейін келесі күні күшіне енді. Либералды режимде мемлекеттік билік жеке адамның құқығы мен бостандығын жариялаумен қатар оны жүзеге асыру үшін өзінің барлық мүмкіншілігін қолданады. Бұл режим тек мемлекетке ғана байланысты емес себептерден көбінесе нақтылықтан гөрі саяси ұран ретінде көрініс табады. Осы режим жағдайында биліктің қызметі бостандықты қамтамасыз етуге бағытталған десе де болады. Демократиялық - құқықтық режимнің мәнісі қатаң материалдық және процессуалды заң шеңберінде халыктың қалыптасқан демократиялық еркін жүзеге асыру. Буржуазиялық-демократиялық режимге тән белгілер: азаматтар мен олардың ұйымдарының әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтарының конституциялык жариялануы және ішінара жүзеге асырылуы, бірқатар саяси (оның ішінде оппозициялық) партиялардың болуы, мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдарының сайлануы мен алмастырылуы, буржуазиялық-демократиялық зандылық пен конституциялық қағидасының, билік бөлінісі қағидасының ресми мойындалуы және т.б. Мемлекеттік басқарудың демократиялық түрі халықпен сайланатын және онымен ауыстырылатын саяси институттар мен басқарушы лауазымды тұлғалардың иерархиялық құрылымы ретінде көрініс табады. Басқарудың бұл түріне билік құрылымдарының қоғамның бақылауында болуын көздейтін жоғарыдан төмен қарай және керісінше, төменнен жоғары қарай жүзеге асатын сатылы мемлекеттік билік тән. Қазіргі кезде осы демократиялық саяси режим орнатуға ұмтылыс жасалуда. Әлемдік қоғамдастықта аталган авторитарлық және демократиялық жүйелердің әр түрлі түрлері, оның ішінде аралас және өтпелі түрлері белгілі болғандықтан, берілген типология біршама салыстырмалы сипатқа ие. Қолданылатын әдебиеттер тізімі. 1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007 2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007 3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011. Модуль 2. Мемлекеттік саясат және мемлекеттік билік Дәріс №4. Мемлекеттік басқару үрдісінде мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
Саяси институттар мен әкімшілік басқару органдарының қызметі тиісті мемлекеттік саяси және әкімшілік шешімдерді қабылдау мен іске асыруда көрініс табады. Шешімдерді талдау - мемлекеттік басқару теориясының ажырамас аспектісі болып табылады. Шешімдердің тұрпаты, оларды әзірлеу тәсілдері бойынша, әр түрлі субъектілердің қатысу деңгейлеріне қарай қоғамдық-саяси жүйенің накты сипаттары туралы айтуға болады. Басқарушылық шешімдер барлық деңгейлерде - ұлттық, аймақтық, муниципалдық деңгейлерде қабылданады. Сәйкесінше тиісті мемлекеттік және жергілікті басқару органдары шешім қабылдау субъектілері болып табылады. Шешімдерде қарастырылатын мәселелер басқарылатын объектілердің қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкес анықталады. Осы шешімдердің тұрпаты мен дейгейлеріндегі айырмашьшықтарға қарамастан, қабылдау және іске асыру процестерін сипаттайтын оларға кейбір ортақ белгілер тән. Сондықтан теориялық талдау басқару субъектілерінің қызмет ету жағдайларының жалпы белгілерімен қатар ерекшеліктерін де қарастырады. Сонымен мемлекеттік билік және жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын кәсіби даярлықты және қажетті амалдарды, тәсілдерді, нысандарды, әдістерді қолдануды талап ететін адамдар еңбегінің ерекше түрі - басқару ісі арқылы жүзеге асырады. Басқару ісі-қолданбалы сипаттағы құбылыс, себебі ол басқару мақсаты мен функцияларын жузеге асыруға, басқарушылық шешімдер мен әрекеттерді әзірлеп, нақты өмірде қолдануга бағытталған. Басқару ісі басқару шешімдерін қабылдап, іске асыруға бағытталған интеллектуалдық мазмұнымен ерекшеленеді, өйткені ол қоғамдық процестердің ағымын және жағдайын, адамдардың сана-сезімін, тәртібін, қызметін өзгертетін басқарушылық шешімдерді дайындауға, қабылдауға және іс жүзінде жүзеге асыруға бағытталған. Ол әлеуметтік нақтылықты, ондағы қорларды, құралдарды, резервтерді анықтайды, оны жетілдіру мен жаңа деңгейге көшірудің оңтайлы әдістерін табады. Оның басты мән-мағынасы басқарылатын процестің жаңа сапасын ашу, ал бүл шығармашылық күш-қуатты қажет етеді. Басқару ісі ақпараттық мәнге ие, яғни ең алдымен басқару ақпараттарын қалыптастыру, ой елегінен өткізу, мәселені талдау, бір жүйеге келтіру процестері орындалады. Мемлекеттік басқаруда тек қандай да бір жалпы қоғамдық процесті сипаттайтын, оның жағдайы мен динамикасын, қозғаушы күштерін айқындайтын ақпараттар ғана жарамды болып табылады. Басқару ісі сондай-ақ субъектінің ерік-қалауын білдіретін күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс болып табылады. Онымен айналысатын әрбір адам талдау, бағалау, таңдау, шешім қабылдау, бағыну және орындау, бұйрық беру мен бақылау амалдарын ойлау қабілеті, ерік қалауы арқылы атқарады. Бұл мемлекеттік билік органдарының ұжымдарында ерекше әлеуметтік-психологиялық жағдайды, мінез-құлық пен қызметтің белгілі бір түрін қалыптастырады. Ерікті үнемі шыңдау, жауапкершілік жүгі, тәртіптілік, мемлекеттік қызметті атқаруға бағыныштылық-мемлекеттік органдарда басқарушьшық қызметпен айналысатын адамдарға тән қасиеттер. Егер бұл қасиеттер болмаса онда мұндай орган жүзеге асыратын басқарушылық ықпалдар адамдар арасында беделге ие болмайды. Басқару мәдениеті адамзат мәдениетінің кұрамдас бөлігі болып табылғанымен де, басқа мәдениет түрлері мен нысан-дарынан ажырататын оның өзіне тән ерекшеліктері бар. Басқару аппаратының әрбір қызметкерінің оны білуі тек қажеттілік емес, сонымен қатар тікелей міндеті болып табылады, өйткені кез келген кұрылымның, ұйымның тиімді жұмыс жасауы оның қызметкерлерінің мәдениеті жоғары болуымен байланысты. Басқару мәдениеті — басқару процесін ұйымдастыру мен жүзеге асырудағы, басқарушылық еңбекті ұйымдастырудағы жетістіктердің, сондай-ак қоғамдық мораль, этика, эстетика, құқык нормалары мен қағидаларына сай келетін басқару жүйесі мен қызметкерлерге қойылатын талаптардың жиынтығы. Ол жалпы түрде экономиканы басқару жүйесіне қойылатын талаптардың сақталу деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Экономиканы басқару жүйесін жалпы жүйелік көрсеткіштермен бағалауға болады, олардың ең негізгілері болып табылатындар: - максаткерлік (жүйенің мақсатқа қол жеткізу қабілеттілігі); - тұтастығы (жүйенің басқа бөлігінде жоқ қасиеттердің жүйеде болуы мен қолданылуы); - байланыстылығы (тиімді технологиялық, ақпараттық, өндірістік және басқа байланыстардың болуы); - ашық сипатта болуы (жүйенің басқалармен өзара іс-әрекеті және сыртқы ақпаратты қабылдауы); - серпінділік (жүйенің қандай да бір факторлардың әсерінен өзгеру жылдамдығы); - дамуға ұмтылыс (жүйе құрамының қандай да бір факторлардың әсері негізінде күрделену тенденциясы). Бірақ тәжірибе жүзінде басқару жүйесі мәдениетін аталған жалпы жүйелік көрсеткіштермен бағалау қиындыктар тудыратындықтан, оның деңгейі жалпы жүйелік емес, жүйенің жеке элементтерінің көрсеткіштері бойынша бағаланады. Оған қызметкерлердің, әсіресе, басқарушылардың мәдениетін, басқару процесі мәдениетін, басқару техникасын, еңбек жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Басқару мәдениеті элементтерінің көп түрлілігі басқару процесесінде көптеген, атап айтқанда: моральдық, заңдақ, экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық, эстетикалық нормалардың сақталу қажеттілігін алдын-ала айқындайды. Моральдық нормалар адамның мінез-құлқын адамгершілік пен мораль тұрғысынан реттейді және олар Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Оларға Отанға деген маххаббат, патриоттық сезім, қоғамдық парызды жоғары қою, адамдар арасындағы имандылық қатынас пен өзара сыйластық, республиканың ұлттары мен халықтары арасындағы достық жатады. Бұл нормалар елдегі барлық қатынастарды, оның ішінде басқару ісіндегі қатынастарды да реттейді. Басқару процесіндегі моральдық нормалардың қатаң сакталуы оның мәдениет деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Зандық нормалар мемлекеттік-құқықтық және ұйымдастырушьшық-құқықтық нормативтік актілерде көрініс табады. Мемлекеттік органдар әрбір дейгейде басқару шегін, қоғамдық өндіріс жүйесіндегі кәсіпорынның алатын орнын, басқарушылық қызмет түрімен айналысатын адамдардың құқығы мен өкілеттіктерін белгілейді. Кәсіпорын туралы заң оны басқарудың бірнеше тұстарын анықтайды, меншік туралы заң бекітілген зандар шеңберінде әр түрлі қызмет түрімен айналысуға мүмкіндік береді. Алайда осы заңдық-нормативтік актілер әрбір кәсіпорынның өзіндік ерекшелігін ескере бермейді. Сондықтан да министрліктер мен ведомстволардың зандарын негізге ала отырып әрбір кәсіпорын өндірістің жеке ерекшеліктері мен өзіне тән қасиеттерін ескеретін өзінің жеке үйымдастырушылық-нормативтік актілерін әзірлейді, мысалы, жұмысқа уақтылы келіп, мезгілінде кету, қызмет сатысы бойынша жоғарылау және тағы басқалар. Басқару мәдениетінің деңгейі көбінесе басқарудың зандық нормаларын әзірлеу және оларды басқару процесінде қолдану жағдайына байланысты болады. Экономикалық нормалар кәсіпорын қызметі барысында қол жеткізуге тиісті экономикалық көрсеткіштерді белгілейді. Оларға жататындар: жеке қорлар көлемін, шетелдік инвестицияларды алу және өтеу тәртібін белгілейтін қаржы-несиелік нормалар және т.б.; тиімділік және бюджетпен қарым-қатынас нормасы, бюджетке төленетін салық тәртібі мен көлемін, табыс көлемін есептеу және бөлу тәртібі. Мемлекеттің, кәсіпорынның экономикасын басқару жүйесінің қызметін реттейтін басқа да экономикалық нормалар баршылық. Бұл нормалардың болуы және басқару процесінде олардың сақталу деңгейі де басқару мәдениетін сипаттайды. Ұйымдастырушылық нормалар мемлекетті басқару құрылымын, жекелеген министрліктердің, ведомстволардың, департаменттердің құрамы мен қызмет тәртібін, сондай-ақ олардың өзара қарым-қатынастары мен өзара іс-әрекеттерін белгілейді. Біздің елімізде ел экономикасын басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының тиімділігін арттыру және оларды ұстауға қажетті шығындарды азайту мақсатында оны жетілдіру процесі үнемі жүргізілуде. ¥йымдастырушылық нормаларды әзірлеу мен қолдану барысында қызметкерлердің атқаратын міндеттері, ақпараттардың көлемі, мерзімділігі, қалыптасу орны, оларды әзірлеу мен қолдану процесі, мемлекеттік шенеуніктердің жауапкершілігі нақты айқындалып, белгіленуі тиіс. Техникалық нормалар нақты еңбек пен затқа айналған еңбек арасындағы қатынастарды белгілейді. Басқару жүйесі кәсіпорынның басқарушылық функциясын орындайтын бөлімшелерін техникалық құралдармен жарақтандыру кезінде ғылыми ұсыныстарды негізге ала отырып, тиісті жабдыктау нормаларын қолданады. Басқару процесінде қолданылатын техникалық құралдар мен жабдықтарға да, басқару аппараты қызметкерлерін қоршаған сыртқы ортаға да эстетикалық талаптар мен нормалар қойылып, таратылады. Басқару мәдениетінің талаптарын ескеру және жүзеге асыру басқарушылық еңбекті ұйымдастыру деңгейін көтеруге, әр түрлі басқару операциялары мен процесін ықшамдауға, басқару қызметкерлерінің еңбек жағдайын жақсартуға, жұмыстарының дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз етуге және тиісінше мемлекеттік басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Қолданылатын әдебиеттер тізімі. 1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007 2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007 3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011. Дәріс 5 Мемлекеттік билік пен мемлкеттік басқару: қарым-қатынасы мен өзара әрекеттесу механизмі
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында егемендікке қол жеткізген Қазақстанға өз халқына лайықты әлеуметтік-бағдардағы қоғам құрудың өзіне берілген тарихи мүмкіндігін ұтымды пайдалану міндетін дұрыс атқару керек болды. Сол кездің өзінде-ақ елдің өркениетгі деңгейі қоғамдық дамудың перспективалы бағыттарын ұстану қажеттілігін саналы түрде әрі ғылыми негізде аныктауға мүмкіндік берді. Осы бағытта құкықтық мемлекет, азаматтық қоғам мен нарықтық экономиканы құру идеялары, алдыңғы қатарлы елдерде ойдағыдай жүзеге асырылған оңтайлы тәжірибелер бағдарға алынды. Әлеуметтік мемлекет құру стратегиялық мақсат ретінде анықталып, еліміздің Ата заңында көрсетілгендей, «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды». Соған сәйкес мемлекеттің алдына шешуді талап ететін көптеген міндеттердің қойылуы заңды да. Мемлекет кез келген қоғамдық-экономикалық жүйеде өзгеріссіз қалатын өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету функциясымен қатар оңтайлы институционалдық-құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруды және нарыктық механизм кемшіліктерінің орнын толтыруды өз міндеті етіп қояды. Өйткені, А.Смит тұжырымдағандай, аталмыш механизм кемшіліксіз емес және өзінің мүмкіндігінің шектеулілігіне орай халықтың сұранысын үнемі, бүтіндей және тиімді қанағаттандыра бермейді. Сондыктан да оның қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі туындайтыны сөзсіз. Ең алдымен олардың қатарына адами даму мәселесін жатқызу ләзім. Елімізде тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдерінде мемлекеттіліктің қалыптасуы, тәуелсіздікті нығайту, экономиканы тоқырау жағдайынан шығару және ел ішінде тұрақтылықты сақтау үшін жағдай жасау маңызды басымдылықтар ретінде қарастырылды да, оларды орындау үшін жағдай жасау мақсаты алдыңғы орынға шықты. Осыдан барып адами фактор мәселесі екінші орында қалып, ал көп жағдайда ескерілмеді де. Сондыктан халқымыздың басым бөлігінің өмір сүру сапасының көрсеткіштері күрт төмендеп кетті. Оны қалпына келтіру үшін өте ауқымды шаралар кешенін жүзеге асыру, көптеген қаржы жұмсау, осыларға қажетті экономикалық мүмкіндіктерді пайдалану керек болды. Экономиканы, әлеуметтік сфераны және басқаруды қайта құрудың бастапқы кезеңдерінде жіберілген осы кемшіліктер адам мүддесін кейінге қалдырудың зияны ұшан-теңіз екенін, ал тұракты даму халыкты тиісті тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етпейінше мүмкін еместігін түсінуге алып келді. Өйткені, әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, қазіргі заманда қоғамның ілгері дамуының негізгі күші адамға, оның хал-жағдайына, көңіл-күйіне, білім мен біліктілігіне, жаңашылдық пен жасампаздық қасиеттеріне тығыз байланысты болып отыр. Осыған орай кейінгі жылдары әлеуметтік салалар мен адами дамуға да көңіл бөліне бастады. Күн тәртібінде тек экономикалық даму, оның тұрактылығын қамтамасыз ету мәселелері ғана емес, осының негізінде әлеуметтік жағдайды, ел тұрмысын айтарлықтай жақсарту міндеті тұрды. Ал, ол мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етілетіні белгілі. Бүл саясат, әдетте, адамдардың әр түрлі қоғамдық, кәсіби, аумақтық және басқа да топтарын қамти отырып, мемлекеттің экономикалық саясатының шеңберінде жүргізілетін қызметінің нақты бағыты ретінде қарастырылады. ¥лттық табысты бөлгенде адами даму мүдделерін бірінші орынға қою әлеуметтік саясаттың негізгі мәселесі болып табылады да, қоғамның әрбір мүшесінің аса маңызды қажеттіліктерін толыктай қанағаттандыруды қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік әділеттілік әлеуметтік саясатты іске асырудың басты шартын құрайды. Сонымен қатар оны іске асыру барысында қоғамның әрбір мүшесі (отбасы) өзінің тұрмыстық және мәдени-әлеуметтік жағдайын жақсартуға барлық күш-жігерін жұмсауы керек екендігі ескеріліп, мемлекет соған құқықтық-ұйымдастырушылық негіз қалыптастырып отыруы керек екендігін тәжірибе көрсетіп отыр. Азаматтық қоғам - саяси жүйеден тәуелсіз әрекет ететін және оған ықпал етуге қабілетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен институттардың және жеке индивидтер мен әлеуметтік субъектілердің қоғамдастығы. Өзге де азаматтармен тең занды құқыққа ие болатын, азаматқа айналған адам тұлғасының маңызының артуы азаматтық қоғамды құрудың маңызды алға шарты болып есептеледі. Өзінің қызметіне еркін мақсаттар қоя алатын және оларға жетудің тәсілдерін анықтайтын егеменді тұлға азаматтық қоғамның басты әрекет етуші субъектісі болып табылады. Оған ортақ мақсаттарды, мүдделерді, құндылықтарды жүзеге асыру жолында өзге түлғалармен қатынастар орнату және өзінің жеке басының мүддесін, оған ету жолдарын ортақ игіліктерге қызмет етуге бағыттау тән. Әлеуметтік субъектілердің осындай түрін қалыптастыру арқылы накты институционалдық алғышарттар қажет, ең алдымен мақсаттарды білдіру үшін азаматтардың өзіндік ұйымдастырылуын мүмкін әрі заңды ете алатын демократиялық кұқықтар мен еркіндіктің болуы керек. Бірақ институционалдық алғышарттардың болуы жеткіліксіз. Одан өзге мәдени және әлеуметтік-психологиялық алғы шарттар қажет. Себебі осы үрдіске мәнді ықпал ететін, Қазақстанда азаматтық қоғамды қалыптастырудың бірнеше ерекшеліктері бар: біріншіден, қоғамдық өмірдің маңызды мәселелеріне бүкіл шешім қабылдауды әрдайым өзіне алған мемлекеттік билікке бағыну әдеті азаматтардың әлеуметтік психологиясында орныққан жәйт; екіншіден, халықтың санасында ұжымдық әрекет, бірігіп тіршілік ету әдеті басым; үшіншіден, халықтың негізгі бөлігінің ешқашанда шынайы меншік иесі болмауы. Осыған байланысты қазіргі кезде мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі тек стратегияны, жаңа заң актілерін және ережелерін әзірлеу ғана емес, сонымен қатар адамдардың оларға бейімделуіне жағдай жасау. Азаматтардың экономикалық еркіндігі мен өз бетінше жұмыс істеуіне қол жеткізу, білікті, іскер қызметкерлерден мейлінше жоғары деңгейлі табысы бар «орта тапты» қалыптастыру азаматтық қоғамды кұру үшін үлкен мәнге ие болуда. Кейінгі жылдары елімізде азаматтық қоғамды қалыптастыруға қолайлы, қажетті жағдайлар жасалуда. Алайда бүл процесс оған мемлекет тарапынан тұракты көңіл аударуды қажет етеді. Мемлекет өз кезегінде азаматтарды құқықтармен қамтамасыз етіп ғана қоймай, сонымен бірге оны қолдану жолдарын түсіндіреді, олардың толықтай жүзеге асуына қолайлы жағдайлар жасайды. Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік пен толық мемлекеттік егемендікке қол жеткізген соң азаматтық қоғам мен құқыктық мемлекет құруға бағыт алды. Өткен жылдар ішінде мемлекеттіліктің негізгі институттарының саяси-құқықтық мазмұны өзгерді. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сай парламенттік-президенттік басқару нысаны таза президенттік басқару нысанына айналды. Президенттілік институты мемлекеттік жүйеде негізгі орын алады, ол ел ішіндегі жағдайға, мемлекеттік биліктің барлык, үш тармағының келісіп жұмыс істеуіне, ішкі және сыртқы саясаттың қалыптасуына ықпал етеді. Заң шығарушы билік институты да өзгерді. Бір палаталы Жоғары Кеңестен екі палаталы Парламентке ауысу жүзеге асырылды. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін зандар шығаруға хақылы. Атқарушы билік Үкіметтің тікелей басшылық етуімен қызмет етеді, оларға күнделікті мемлекеттік басқару, заңдардың орындалуын ұйымдастыру, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу, экономикалық реформаларды жүзеге асыру жүктелген. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот жүйесі де өзгеріске ұшырады. Жалпы және төрелік соттар бүгінде Жоғарғы сот басқаратын бір жүйеге біріктірілді. Үш жыл (1992-1995) қызмет атқарған бұрынғы Конституциялық соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды. Заң қорғау органдарының жүйесі де қайта ұйымдастырылуда. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің атрибуттарын қалыптастыру аяқталуда, республикалық гвардия құрылған, мемлекеттік рәміздер бекітіліп, қолданылуда. Республика өзінің ұлттық валютасын енгізді. Бүгінгі танда Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру және құқықтық мемлекет құру процестері жүзеге асырылуда. Құқықтық мемлекет құру дамудың бірнеше кезеңдерін қамтиды және мемлекеттік органдардан, лауазымды тұлғалардан, қоғамнан, халықтан байсалдылық пен күш-жігерді талап етеді. Мемлекеттік және қоғамдық қызметтің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз етуді, қоғамның заңдық және моральдық-адамгершілік негізін дамытуды қажет етеді. Құқықтардың жаңаруын жылдамдатуды, оны қолдану механизмін жетілдіруді ойластыру, азаматтардың оған құрметпен қарауын қалыптастыру, қоғамдағы нақты кұқықтық қатынастар мен басқа да заңдық байланыстарды іске асыру бойынша шараларды белгілеуді көздейді. Қалыптасқан құқықтық нигилизмді, яғни қүқықтың әлеуметтік құндылығын жоққа шығаруды, заңның талаптарын саналы түрде орындамауды жою, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар, азаматтар тарапынан зандарға жеңіл-желпі қарап, немқұрайлық танытуын жою, адамдардың құқықтық санасын позитивті түрде қалыптастыру мемлекеттің негізгі міндеттеріне жатады. Мәселені осындай кешенді түрде шешу құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 476.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|