Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы мифологиялық лексика 3 Том

М. Қашқари абашы: албасты [9, б.166]. В. Радлов: Албасты – домовой, злой духъ, кошмаръ; злой духъ, который причиняеть боль при родахъ (у Крымскихъ Армянъ есть повріе, что Албасты вынимаетъ печень у родительницъ, и потому онъ изображается съ печенью въ рукахъ ) [10, б.434]. Ал, албасты (п) миф. (ал). Діншілдердіњ ±ѓымында жын, шайтан (ЌТАПС, 24). Н. ¤серов, Ж. Естаев: Албасты – ергежейлі шашы ќобыраѓан єйел не еркек т‰рінде ±шырасады [118, б.124]. Л. Будагов: المس алмысъ (съ монг) назавніе одного изъ злыхъ духовъ (тат.الناستي албасты) [19, б.796]. Албасты – Ібіліс – Албасты туралы ањыз-єњгімелер мына әдебиетте де бар – ќарањыз [6, б.133-152].

Тат., башќ., чув., ќаз., ќќалп., ќ±ман. албасты, ноѓ., ќ±мыќ. алабслы, т‰рік. албассы, µзб., ±йѓ. алваста `‰й иесі, жаман т‰с; аруаќ, балаѓа босанар кездегі марту` барлыќ кµрші мемлекеттер де алмасќан: орыс. албастый `кісі киік, ‰й иесі`, мар. алваста, лываста, удм. албасты, албаслу `ашулы аруаќ, батпаќты жерде µмір с‰реді`, абаз. албасты, алмасты (салст. кбалк. алмасту) `єйел жынысты алып бойлы тіршілік иесі`, Даѓыстан тілінде албасты – кеудесінде балтасы бар єйел. Егер де оныњ бір тал шашын ±стап ‰лгерсењ онда ол сеніњ ќалаѓаныњды орындайды (Услар 1889, сµздік). Тєджіктер де албасты – ашулы єйел жынысты тіршілік иесі (Андреев 1972: 53, 78). Н.И. Ашмаринніњ сµздігінде алпаста сµзіне (чув. диал. алпас, алпάс) кењінен этимологиялыќ т‰сінік берілген (Сµздік. I: 164-167). Автор, кµптеген этнографтар мен тілшілер б±л сµздіњ татар тіліндегі алып басты `алып (жын) бастырѓы` сµз тіркесінен шыѓуы м‰мкін деп болжайды. Б±л этимологияны кµптеген татар тілшілері ќайталады мысалы, Г. Алпаров, Л. Заляй т.б. (Серебрякованы – ќарањыз, 1979).

Дегенмен, м±ндай этимология кµптеген кµзќарастар бойынша єлсіз (етістікті сµз тіркестіњ µткен шаќ етістіктіњ жекеше т‰рініњ зат есім болып келуі µте сирек ќ±былыс); алып сµзі б±л арада жын немесе басќа таза к‰ш иесі, зиянды аруаќ маѓынасында ќолданылмайды; сондыќтан чув. диал. алпас жєне т.б. ќандай жаѓдайда ќалыптасќаны беймєлім. Фонетикалыќ варианты жаѓынан ењ кµне ќырѓ. (албасты) сµзі кµрінеді., кр. -тат., осман. албарсты `єйел бейнесіндегі демоникалыќ тіршілік иесі, д‰ниеге келмекші жас сєбиге ќастандыќ ойлаушы, манаурап жатќанныњ алќымын сыѓымдаушы` – наќты айтќанда албасты иектеп алѓан тіршілік иесі. Ќазіргі ќырѓыз тілінде албасты `болат ж‰зді тік жалман (м‰мкін демоникалыќ тіршілік иесі албастыныњ ќаруы (ќанжар); с‰леме (с‰ле) (албастыѓа ќарсы у?)`. С‰ле – сын. 1. С‰зіліп, айыќпаѓан ±заќ ауру (ЌТТС, 293 б.). Чув. алпас вариантыныњ Сібірде кµптеген параллельдері бар; ќар. як (сах)., эвенк. албас, алмас, монѓ., бур., ќалм. алмас, тув., алт. албыс, алмыс, шор. ылбыс `ж‰н жауып кеткен адам, от аруаѓы`, `от шашушы, жынның бірі` В. Радлов [10, б.434, 439, 1380], сонымен бірге салст. як (саха). албас `айла-шарѓы, алдау; басќа жолѓа т‰сіру`, албастаах `ќу, жылпос`-сияқты қолданылады дейді Ахметьянов [2, б.16]. Г. Потанин: Если во время родов женщина падает в обморок, думают, [что ее] давит албасты [143, б.60]. Ш. Уәлиханов: Албастылардыњ жалѓыз кµзді патшасы – Ќазаќтардыњ жалѓыз кµзді дєулер туралы ањыздары, єйгілі Полифеме туралы ањыздарыныњ ерекше варианттарын ќ±райды. Осы жалѓыз кµзді дєуге байланысты ањыздардыњ шыѓу тегі µте ерте заманѓа кетеді [3, б.545]; С. Ќасќабасов: Албасты туралы хикаялар кµркем емес, сондыќтан єњгімеде оныњ да, адамныњ да сырт пішіні, келбеті аныќ суреттелмейді дейді [8, б.106]. Албасты сөзінің шыққан жері көне Месопотамия, ал бейненің өзі Элам елінің мифімен байланысты деген пайымдаулар бар (С. Қасқабасов, 108).

Кейбір деректерде әсіресе, Ахметьяновта: албасты < албарсты т±лѓалары: албас < албарыс сµзі -лы // -ты ж±рнаќтары арќылы пайда болѓан дейді. Албарыс сµзі алтай-шор мифологиялыќ бейнеде ара парс, ала марс (немесе алты кöст‰ ала парс) – ертегі єлеміндегі мысыќ баќсыныњ тері керілген аспабыныњ т±тќасында салынѓан тіршілік иесіндегі бейне (Potapow 1963: 230). Тура маѓынасында алты кöст‰ ала парс `алты кµзді ќызыл ала барыс` жєне хакас тілінде ќатарласа. алты кöстиг ак чагал, алты кöстиг пай чагал `алты кµзді аќ жыртќыш ањ, алты кµзді текті жыртќыш – баќсыныњ тері керілген аспабыныњ бір тетігініњ аты` (Dioszegi 1962: 87-96). Сонда да кењ тараѓаны жыртќыш ањ (шакал) емес, барыстыњ бейнесі болды. Б±л жµнінде сіб.-тат. илбис `барс, тигр` (Гиганов 1804: сµздігі.); ќырѓ. илбирс `ирбис, ќар барысы`, як., тув. илбис `ашулы ќ±дай, соѓыс ќ±дайы`, алт. илбис `жер мен судыњ т.б. аруаќтары.

Т‰ркімендерде л, л-арвах `ќорќынышты т‰с, аруаќтыњ рухы, ±йќыдаѓы адамныњ бастырылуы` (аравх `µлгенніњ аруаѓы`), ќырым татарларында ал карысы `ашулы аруаќ кемпір, босануѓа бµгет жасайтын` (кары `кемпір`). Иран халќында ал, л – `оттыњ аруаѓы, от басыныњ иесі, `баланыњ тууын созады` (ќара.: тєжік., ауѓан. модариол `от анасы`: модар `ана`, ол `от`).

Жалпы алѓанда ал жєне барс сµздері бірлікте алѓанда: ал барс ирандардан ауысуы м‰мкін. Кейбір монѓол жєне т‰рік тілдерінде албас, албарыс аруаѓыныњ бірнеше варианты бар: албан, албын, алмыш, албар, м‰мкін монѓол тіліндегі ал барын `ал-барыстан` шыѓуы, ќарањыз.: монѓ. бар, барун, барин `жолбарыс, барс` (ауслауттық с-ныњ т‰сіп ќалуын былай т‰сіндіруге болар еді, м‰мкін с кµне монѓолдыќ кµптік ж±рнаќ ретінде ќабылданѓан) (-із//-ыз кµне кµптік маѓына беретін ж±рнаќ ретінде ќарастыратыны т‰ркі тілінде де бар-автор). Бір ќызыѓы, монѓол халќы алби, албан, альбан сµздерін от аруаѓы – деп т‰сінеді Ахметьяновты қараңыз: (Номинханов 1975: 176). В. Радлов: аруақ – души умершихъ, предковъ, призракъ – [10, б.282]. Шайтан, пері, дию, жын мұсылман дініндегі – ғажайып ыбылыстарды жатқызады [3, б.547].

Түйін. Ібіліс > барыс сияқты діни мифология дәрежесіне дейін көтерілген аңның аты болуы мүмкін. Ыбырсып – сөзі осы ыбылыс <> ібіліс. Қалай дегенмен албасты сөзімен мағынасы жағынан өте тығыз байланысты екендігін зерттеу көрсетті. Ібілістің > ілбріс > илбарыс > ыбылыс > элбэрс > илбис > ірбіс > ала парыс > ал барыс т.б. варианттары ұшырасады. Ібіліс пен албасты (қара албасты) байланысты екендігі жоғарыда айтылғандықтан тағы да қайталап жатпаймыз. Қара эпитеті қосылып албастының жаманшылық іс-әрекеті, рөлі одан сайын күшейді. Тілдің даму барысында қара албасты ықшамдалып, қара бассын түрінде айтылған. Мазмұны жағынан бұл екі тіркестің бір-бірінен айырмашылығы шамалы ғана. Мәшһүр-Жүсіп ібіліс лексикасын албасты сиқты мағынада қолданған. Қара албасты мен қара бассын синоним сөздер екендігі байқалады.

Қара албасты. Ќара албасты ќабаќты (Ер Тарѓын, 289); Хан емессіњ – ќасќырсыњ, Ќара албасты басќырсыњ (Махамбет, 45); Жања т‰скен келінін – «Ќара албасты бассын!» (Базар жырау, 109); Ќара албасты басќырсыњ, Алтын таќта жатсањ да (Марѓасќа жырау); Інжіл» «Ќ±ран» - бєрі айтып т±рса – даѓы, Адасып ардан к‰сіп, ќара басар (Шєкєрім, 292); Аќымаќ шал аќылы жоќ жаман састы, Ќозыдан ќорќып итті ќара басты (ЌКБС, 20); Ќ±діретке шек келтірер ќандай пасыќ, Парахзат µлтіртті ѓой ќара басып (М-Ж., 209);

Ә. Қайдар: Қара басу «черт попутал; поддаться соблазну» демоническом представлении, где в образе «черта», «беса» выступает переосмысленное понятие *қара – «черный», который призван творить человеку зло и всякие неприятности. По представлениям казахов, олицетворенное существо *қара (в полном варианте – қара албасты – «черный бес», есть и сары албасты, ақ албасты) имеет обыкновение (с наступлением темноты, особенно в грязных, запущенных местах) нападать на человека, особенно на слабых, беременных женщин, а так же на детей, и издеваться над ними, как ему вздумается. Они группами могут нападать и на спящего человека (отсюда и кошмарные сны) и т.д. [112, б.204-205]. С. Қасқабасов албастыны – ќара, ќызыл, сары эпитет-алмасу ауыспалы маѓынада атаѓан болу керек. Ќазаќтыњ «ќара бассын!», «ќара басќыр!» деп ќарѓауы, я болмаса «не ќара басты?» – деуі осы т‰сінікке негізделген болу керек. Жын-сайтанды «сары ќыз» деп, соныњ т‰рінде кµрінеді деп ±ѓыну да «сары албасты» туралы т‰сінікке байланысты болуы да ыќтимал [8, б.110]. Л. Будагов: кир. قربشهќар-баша. ќара бассын, (изъ п. خربجه харбажһә – осленокъ) бранное выраженіе, относимое къ двочкамъ [19, б.49]. Ќазаќтар «албасты басты ма?» – деп, оянбаѓанын айтса, «албасты басќыр» – деп ќарѓауы да осыны білдіреді. Албасты бас + ќыр тіркесіндегі -ќыр ж±рнаѓы (тілекті) ќалау мєнін білдіреді. Ал т±тас алѓыс, ќарѓыстыњ беретін жаѓымды, жаѓымсыз мєні алдыњѓы есім сµздердіњ маѓынасымен єрт‰рлі т±лѓада келіп, етістікпен байланысуыныњ нєтижесінде айќындалады дейді С. Төлекова [118, б.36, 43-45]. Ахметьянов былай дейді: Ќырѓыздарда албын `жынды – ќыз` монѓол тілінен алмасќан сыњайлы. Сібір - тат. албарты `жоѓары кµтерілгенде µте ауыр, ауыр, орашолаќ`, м‰мкін албарсты сµзінен де шыѓуы. Албасты аруаѓына тат. диал. алгазы жатќызуѓа болады (ДС.II; ТТДС: 34), мар. диал. алгазе `ќомаѓай – аруаќ`; ‰й иесі – кінєлаушы, ±саќ т‰йектерді ±рлаушы`, чув. алхас `екі жаќты`, т‰рік., т‰ркім. лгызы, л кызы ` ‰й иесініњ ќызы, аруаќтыњ ќызы л, як. илбис кыыћа `Ілбістіњ ќызы, соѓыс пен жауыздыќтыњ ќ±дайы. Кµне немесопотамдік almostu `ашулы ќ±дай` (Климов, Эдельман 1979: 57-63) албасты сµзімен генетикалыќ байланысы жоќ болуы м‰мкін дейді [2, б.16-17].

М. Фасмер: албàст «домовой» вятск., албастый, лобастый (от лоб), лопастый – то же и. албаста, лобàста, лопаста «русалка», перм., вятск. Заимств. из тат., казах., кыпчак., крым.-тат., тур. albasty «злой дух» (Радлов. I, 434) чагат. аllast. см. об этой группе Рясянен. Tatl. 20; Паасонен, Сs. Sz. 3 (ЭСРЯ, 1964: 69). В.В. Радлов: алмыс – покрытые шерестью люди, которые, по преданіямъ, когда то жили на Алта; злые духи, служители Эрлика – [10, б.439].

«Х‰н-гурэсу» – «ањ адам» яѓни жабайы адам (Н.М. Прежевальский); «кши-гыик» (кісі киік) (А. Хохлов); «алмас», «алмасты» (Ц. Жамцарано); «биабан-гули» (кавказдыќтар); «ќаптар» (єзірбайжандар); «бигфут», «о-ма», «саскватч» (американдар); «шурали» (татарлар); «албасты» (ќазаќтар); «йети» (непалдыќтар); «ќар адамы» (эскимостар); «жабайы адам» (ќытайлыќтар); т.б. атайды. Албастыны орыстар кісі киік, ќар адамы дегенге саяды. Б±л туралы сан-саќќа ж‰гіртіп т‰рлі ќиял-ѓажайып єњгімелер, ертегілер шыѓарады. Албасты, кісі киік туралы єлемніњ ѓажайып, ќ±пиясы кімді болса да ќызыќтырады. Є.К. Ќабаев ќ±пия ќ±былыстар жµнінде бірталай мєліметтер берді [149, б.21]; Албасты қазақ әдебиетінде көрнекті орын алған діни мифологияның бірі.

Осы мєліметтіњ бєрі, сайып келгенде, от (ал) ќызыл ±ѓымына алып келеді. Б±л жµнінде С. Ќасќабасовтыњ да ќазаќ мифологиясына байланысты зерттеулерінде ±шырасады [150, б.199-202]. М. Д‰йсенов: Тегінде «албасты» деген ат одаѓай мен етістіктен ќ±ралмаѓан. Б±л оныњ бас салатын ќимыл-єрекетіне байланысты аталѓан емес. Кµне т‰ркілердіњ «ал» сын есімі ќызыл, ќызѓылт т‰сті береді. «Ал ќызыл кµрінеді ќашќан т‰лкі» дегендегі «ал» ќызылдыњ синонимі. «Бас» зат есім адамныњ басы, «ты» ж±рнаќ. Сонда «албасты» дегеніміз «ќызыл басты» маќ±лыќ дегенге саяды. Ендеше «албасты» атауы оныњ єрекетіне байланысты емес, басыныњ бояуына, т‰сіне байланысты ќойылѓан деп білеміз: «Ал» деген сын есім тілімізде пайдаланудан шыѓып ќалуына байланысты б±рынѓы маѓынасы жоѓалып, одаѓайѓа ауысќан «басты» сµзі де солай. Осы «албастыны» ж±рт адамѓа теліп «кісі киік», «жабайы адам», «ќар адамы» деп те айтып ж‰р (Білім және Еңбек, 1972. №5: 18-20).

Албасты – Шыњѓыс ханныњ «Ќызылбас» – деген ±лы болѓан екен, елді ќан ќаќсатыпты, Ќызылбас келе жатыр десе, ‰рген ит, бесіктегі бала жылаѓанын ќояды екен. Алый – ќызыл к‰рењ – дейді. Ал – деген (ќызыл деген) сонда ќызылбас – албасты (жаулады келіп ќалды) деген маѓынаны береді. Иран елін «Ќызылбас» – деп атаѓан. Кейбір зерттеушілер «Ќызыл бас» деп Ауѓан жеріндегі сефевилер династиясын айтады. Олармен ќазаќтар тµтелей байланыста болмаса керек. Ќыпшаќтар ХV ѓасырѓа дейін ислам дініне кірмеген. «Ќызыл бас» деп біздіњ дєуірімізге дейінгі IV-II ѓасырларда Алтай т‰ріктері ѓ±ндерді, одан соњ ќытайлыќтарды атаѓан. Жужандар ќытаймен «Ќызыл бас» елімен де соѓысќан. Ќазаќ ±ѓымында «Ќызыл бас» – жау елі, бірде иран, ќалмаќ, бірде Ќараман, Ќазан – дейді Ә. Қоңыратбаев [151, б.158]. Ќызылбас – перс. (ЌЖ, 287). Демек, «ќызыл бас» бастыњ ќызылдыѓы емес екен «ќызылбас» албастыныњ синонимі болуы мүмкін. От – от, алау (МЌ, 163); В.В. Бартольд: тюркское слова кызыл, как известно, значит `красный`, а не `желтый`, так что монгольское сара – тологай было бы очень дурным переводом выражения кызыл – баш – дейді [107, б.310]. Л.З. Будагов: тур. дж. ал хитростъ, обманъ, стратегія ала аяқ хитростью; алалғқ обманутъ (= алы амқ Али-Шеръ). 2) алый, красный цвтъ, السيما, السو алсима, алсу аловатый, ال ات ал ат рыжая (масть лошади съ красноватою гривой и такимъ же хвостомь), ال رشته ал раштәһ красная бумага хлопчат. ал қызыл реңкі пунцовый цвтъ т.б. [19, б.76]. В.В. Радлов: ал а– алый ал қызыл (екі беті ал қызыл); алау – пламя, огонь – деп түсіндіреді [10, б.355]. М. Фасмер: алый «ярко – красный», др. русск. алъ в грамотах с ХVV в.; см. Корш 8, 647; Срезн. I. 20; укр. àлий – то же. Из тур., крым. –тат. al «светло - розовый», тат., кыпч., казах., чагат., уйг., aL «алый». (Mi. TEC. 1, 244; CM 3; Радлов I, 349 и сл) [89, б.73]. А. Ибатов: Ал – ал ќызыл /2/. Ашыќ ќызыл Тутет уртурѓе алтын ќышанлыќ єл тамѓанлыќ йарлыќ берілді /ТЌ-50/ – устай туруѓа алтын нышанды, ал ќызыл тањбалы жарлыќ берілді. Тута туруѓа ал тамѓалыѓ йарлыѓ берілді /т2-14/ - устай туруѓа ал ќызыл тањбалы жарлыќ берілді [124, б.64]. Э.С. Кулиев: -ал соответствует тюрк. «ал» со значением «красный», «алый» (ср.: gyzуi красный), указывающий на цвет плода кизила [153, б.20].

Б. Саѓындыќ±лы: арсал – «рыжий»; арсал сач / рыжие волосы //ДТС, 56/. Кµне т‰ркі тіліндегі «арсал» сµзініњ ќазаќ тіліндегі ±ѓымы – «ќызыл-сары». «Арсал» – біріккен сµз: арс + ал. «Лексикадаѓы ‰немдеу ќ±былысы» атты тараушада кµне заманда с, т дыбыстарыныњ сµз басында жиі т‰сетінін, «оттыњ жалыны» тіркесінен ыќшамдала келіп жасалѓан «ал» формасыныњ «ќызыл» ±ѓымын беретіндігін дєлелдеп бердік. Сонда кµне т‰ркілік «арсал» сµзініњ т‰п н±сќасы – сарс + ал мынадай маѓына береді: «сарс» – «сары», «ал» – «ќызыл» [154, б.29]. М. Қашқари арсал – жирен; ақшам – ақшам [9, б.137]. Л. Будагов жирен // жирн йееренъ, дзеренъ, антилопа (ant dutturosa, монг. дзеренъ) [19, б.388]. Демек, арсал қызыл мен сары емес жирен түсі болған сияқты. Албасты ( ал ~ ќызыл + бас) «албасты», «ќызылбас» – деп аталуы зањдылыќ. Е. Жанпейісов: ќара (ќаралы адам) дегенге байланысты «Ќара» ныњ ќызылдан да болатынын Ә. Диваев дерегіне с‰йеніп дєлелдейді [59, б.33]. А. Ибатов: ал ќызыл, ал ќара кµк деген тіркестерде ѓана ќолданылатын ал сµзін «ќызыл» деген маѓынада «ал тамѓалы» деп жеке айтатын болѓан [152, б.4]. Ал ќызыл галстук тіркестегі ал (ќызыл) деген ±ѓымды береді. Ал – ал ќызыл, ќырмызы ќызыл (МЌ, 147); Ш. Сарыбаев: Парсыша ал сµзі «солѓын ќызыл» маѓынасында ж±мсалады. Орыс тіліндегі алый сµзі ал сµзімен байланысты болуы ѓажап емес – дейді [31, б.491-492]. В казахском языке есть прилагательное «алќызыл» (ярко - красный), которое разлагается на ал и ќызыл. Первое из них самостоятельно не употребляется, а второе означает красный. Здесь ал можно связать с монг. ал – красный (ал улаан алый, ярко – красный) [31, б.159]. Ә. Қайдар: Біздіњ пайымдауымызша албасты (ал + бас + ты) ал (ќызыл) сын есім, бас етістік, -ты кµне ж±рнаќ – деп жазды [46, б.146]. М. Дүйсенов бас – зат есім (бас) – деп қарастырады (Білім және Еңбек. 1972. – № 5. 18-20).

В. Радлов: Дуа сµзі ду+а т‰бір мен -а (ана//а+на) екінші компонентініњ бірінші буынынан т±ратын сияқты. Ду`аlа 1) молиться, 2) колдовать [10, 1783]. Дівана–съумасшедшій, юродивый, нищій, дервищъ; дівані – предавшійся Богу; дівар –стна; дівä – злой духъ [10, б.1779]. Дуана=діванä дервишъ, нилигримъ, юродивый [10, б.1783]; Г.Потанин: Дуана – «юродивый», «блаженный», которому приписывается дар исцелять болезни, предвидеть события и пр [143, б.118]. Диуана п. [ ديوдив: злой дух+ انه ане: суффикс, образующий прилагательные и наречия. ديوانهдиване: безумный, сумашедший, юродливый, блаженный] -1. чудной, чудаковатый; 2. попрошайка, нищи (Рүстемов, 94). Л. Будагов: п. дивъ, демонъ, нечистый духъ; иполинъ, побдитель духовъ. Диваръ – стна; ديوانه диванэ, сумашедшій, бшеный, дикій, юродивый (въ зниченіи юродливого или шатающагося дервиша, въ Туркестан произносится дуванъ т.б.) [19, б.582]. Р. Мустафина дуана-этимология и семантика этого термина связаны с таджикско-персидским «девонэ» («одержимый дэвом»), юродивый, скиталец [117, б.143]. Диуана (п) ескі дионее (диване) шашаќтап сылдырмаќ таќќан аса таяќты, аллалап сарнап садаќа с±райтын адам (Бекм±хаметов, 62). Өзі көкайыл, өзі дию, пері, Өзі долы қатын (М-Ж., 54);