Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы мифологиялық лексика 3 Том
жүктеу/скачать 1.02 Mb.
|
Түйін. Ұмай//анай -й атаушы жұрнақ екендігі дәлелденген. Сондықтан, ана ұмайдың фонетикалық варианты болып табылады және бір түбірден өрбіген сөз сияқты. Чув., амай дейді. Э.В. Севортяннің сөздігінде ене сөзінің 8 түрлі мағынасы барлығы, аба, апа, ава, ав(а) ав айтылатыны, ұрғашы жынысына да қатысты абысын сөзінің де аба сөзімен байланысты болуы керек дейді академик Ә. Қайдар (Түркітануға кіріспе. – Алматы, Арыс: 2004. 113 б.). Ұмай<>Ана<>Аба деген қорытынды шығаруға болады деп ойлаймыз. Ене (іне) інген сөзімен де байланысты болуы мүмкін. Ін (ен) ене, енек - ен > қозғалыс>ұмай деп те қарастыруға болатын сияқты. Мәшһүр-Жүсіп ана лексикасын қасиетті ұғым ретінде қолданған. Бірақ, ана ұмай сияқты мифтік дәрежеге шыға алмаған. Шындық өмірден әрі аса алмаған образ болып табылады. Э.В. Севортян ава сөзін ана (мать) сөзімен түбірлес санайды (Ә. Қайдар). Ана <> аба. Аба. Жаңбырдан аба нисан дүрлер тамып, Шарапат баршамызға сонан болған (Мәшһүр-Жүсіп., 259). Ата-ана Һәм бабасы өлгеннен соң, Жетімдік сол күндерде болды уайым (Мәшһүр-Жүсіп., 137); Аб т‰бірі эпостыќ (аќын-жырау) жырларда кездеседі. Аб//аба түбірі екі мағына берген сияқты. Л. Будагов: ابا аба – батюшка (так д  ти называють отца); اباغاي абағаы абагай дядя по отцу; اباقاي абакай, супруга (уважитель по), госпожа [8, б.791]; اجا аба – батюшка, اباقاي абақаы жена, женщина, اجي ағы меньшой братъ [8, б.811]. Аба//ава сµзі мен оныњ абай//авай//абый сияќты диалектілік формалары кµптеген т‰ркі тілдес халыќтарында «аѓа», єке, ата, ќ±рметті, ќадірлі» дегенді білдіреді. Е. Жанпейісов осыған ұқсас «Ағалау» сөзінің түркі тілдеріндегі семантикасын ашқан [10, б.173-174]. Л. Будагов ازْدَرْها аждархаќ, ажи – жылан, (ажи - змя) дахакъ – тістейтін, немесе, ‰лкен улы жылан т.б. [19, б.38]; аба – батюшка (такь дти называють отца; абашъ – дъдъ по отцу (монг. ебуке); абаѓай дядя по отцу (мог. абаѓе), абаќай – супруга (уважительно, госпожа [19, б.791]; апа – сестра, аба – сиб. тат медвдъ; апчакъ или апшиаќ старецъ. сиб. тат. аепши – женщина, женскій пол, абдыра – ящикъ, абысын золовка [19, б.391]; В. Радлов аба – дядя со стороны отца, старшій барать, абака - батюшка, т.б. [10, б.620-622]. Ғ. Айдаров: Аб – ањ (Орхон-Енесей), аб – ањ, ау (¦йѓыр жазба ескерткіші) [86, б.145-153]. М. Мусатаева, Л. Шеляховская: Аё/аёв/аю, м., обл. (ниж., астрах.) медведь. «На Каспийском море промышленники не смеют поминать медведя, опасаясь бури, а называют его аё, аю» (СД.I. 6; СФ, I, 62; СШп, 24). [87, б.14]. Є. Жаќыпов: (ав: ав авла-ањ аула, ав–зат, ау тор; авла–те, аула А. Ибатов, 174), «Древнетюркский словарь» (авла – ав авла устраивать облаву на аверей...) Ан. СССР. Л., 1969 («Абла» топонимі не айтады? // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1992: №5-6, 93). Ертеде аң атауларымен үлкен деген мағынаны түсіндірген сияқты. В.А. Аврорин нанай тіліндегі: агби `старший брат (мой)`(основа аг-); аилби [аілби]=[аjілби] `старшие братья (мои)` (основа аи-); нэуи `младший брат (мой), младшая сестра (моя)` (основа нэу-), нэилби [нэилби]=[нэjіилби] `младшие братья и сестры (мои)` (основа нэи-) єрт‰рлі т‰бірден: ага ~ аг ~ аи-; нэку ~ нэу-~ нэи- µрбігенін айтады [88, б.134]. Өтіпті нәби Мурсал хисабы жоқ, Өніпті сол Ысхақтан зүрияты көп (М-Ж., 135). Кейіннен ‰лкен деген маѓынаѓа ауысќан: äu (äv, еv) – «дом» (О. Сулейменов); Академик Ә. Қайдар äu (äv, еv) үй екендігін айтады (‰й – деген бµлімде айтылды-ќарањыз) немесе äв–ќысќы ‰й (Тарих оқулығы). Ал қырғ. Басынан айыра шапты дейді, ‰й т‰гіндей кєуірді (Манас) Үй-сиыр, ќара мал. Сиырдыњ жабайысын – ањ деп білген. Оларды үлкен деген ұғымның орнында қолданған сияқты. Үй>Аба сөзі т‰ркі тілдерінің көбінде ‰лкен деген маѓына береді. М. Фасмер: Абà «местное, толстое и редкое белое сукно; плащ из него» кавк. (Даль), укр. габо // заимствовано из тур (араб) ава «грубая шерстяная материя; плащ из нее» Радлов 1, 620); см. Мі. ТЕI. 1, 241 [89, б.55]. Аба: ел, ж±рт (ар. Аба «отцы», «предки»); абадан (от своих людей, от родины). «Аќын», 1912, 12. Абасын – єйел маѓынасын беретін «абы» не «епчи» (епчи – Будаговты жоғарыда жазылды ќарањыз – автор). Ғ. Мұсабаев Аба – ‰лкен ата [90, б.37]. «Аба» сµзі т‰ркі тілдеріндегі «аба», иби, абы» сµздері емес пе екен ал, Абай есімінің құрамындағы соңғы й дыбысы – еркелету жұрнағының варианты – дейді Мұсабекова [91, б.52]. Аба зат. Сыртќы жамылѓыш (ҚТТС, 32), К. Есмағамбетов «Абилер» – кµшпелі скифтер, «аби-белгілі ќонысы жоќ» – дейді [92, б.15]. Р. Ахметьянов чув. слово отец передается словом атей -с афф. -й, образующим формы обращения от терминов родства деп жоғарыдағы ойды айтады [93, б.112]. Абай есімініњ ќ±рамындаѓы соњѓы «й» дыбысын – еркелету ж±рнаѓыныњ варианты екендігін көрсетеді [94, б.52]. В. Радлов Абаі – отецъ, старшій брать [10, б.620]. Г.И. Рамстетд: -га, -ка, (мо. -г, -га (-ка), тунг. -ки, тюрк. -к): Алтай тілдеріндегі б±л ж±рнаќтар туыстыќ атаулардыњ ж±рнаќтары дейді де мысал келтіреді: мо. абага `барт отца`, аба `отец`, абагаи`жена`, мо. ечиге `отец (др.мо. ече, могол. ече `отец`, тюрк. ачи, чув. аза `отец`);`т.б. (51б.); Й. Бенцингтіњ зуй > т.м. -зу/-зи/-з т.б. ж±рнаќтар туралы, ќытай тілініњ єсерінен болар дейді де Г.И. Рамстедт зат есімніњ кішірейткіш -зи ж±рнаѓы: кор. аба `отец`, аба-зи `папочка` (тунг. ававчи `лесной дух` (?) не зарегистрировано), еме `мать`, еме-зи`мамочка`, кä-зи `собачка`, соа-зи `бычок` (со- `бык`), мäа-зи `жеребенок` (мал `лощадь`) и.т.п. кµрсетеді [95, б.51-113]. К.Б. Бектаев: казах., каракалпак., кирг., кумык., тат., уйг. -ана; башк.-инэ; туркм.-эже; узб.-она; хакас.-ине; чув.-ане; якут.-ийэ; турец.-ара; древнетюрк.-ара `мать`; азерб., башк., казах., каракалп., кирг., кумык., тат., турк., уйг. -ата; узб.-ота; хак.-аба; чув.-ате; якут.-ака; турец.-аtа; древнетюрк.-аtа `отец` [96, б.17]. Л. Будагов тур. ад. ننهнэнэ, нінэ, мать, матушка; ننه قادن нәне қадн, اغا بابا аға баба батюшка – деген мағынасын көрсетеді [19, б.293]; Р.Г. Ахметьянов ќ±дай-аналардыњ аттары Поволжье халыќтарына т‰ріктер мен фин-угор халыќтарыныњ ќарым-ќатынасы негізінде пайда болды деуге болады. Мысалы: Считается, что мар. и удм. ава `мать` заимствованы из «древнечувашского», т.е. булгарского *аба, откуда, очевидно, тат. єбє `бабушка и чув. апа, ама `мать, женщина` (чув. аппа<тат. апа `старшая сестра` является другой линией развития этого слова) деп нақты дәлелдер келтіреді [16, б.10]; [93, б.141]. Э. Севортян: Поволжско-тюркск. Аба//єбє – это одно из многочисленных семантических модификаций общеалтайского корня аба с общим значением `старший родственник` ср. тат. абый < абай `старший брат`) – дейді [97, б.220-221]. Л. Будагов: тур. тат.انا (ط) اته ата (та) атеһ 1) отецъ (въ обширномъ смысл, и о животн.); мн. аталар اتالار въ баш. отец и старшіе братья; اتا وانا ата ана, отец и мать, родителей. тур.اتا بابالار ата бабалар илиاتا وددهلر ата үдделер, اتالار аталар, предки; въ кир. также просто اتاата, напр:جتي اتاسن بلمكان مرتد жеті атасын білмеген жетесіз т.б. [19, б.8-9]; Б±л айтылѓандарѓа мына мысалдыњ ќатысы болар: Кешегі єтекем мен єжем марќ±м атастырып кеткен к‰йеуі (Шєкєрім, 515); Ќара інген от басында єжем баќыр, Бозша тайлаќ дегені бізді айтќаны! (ЌКБС, 64);
Әже ~ әте ~ ажо > үлкен. Р. Ахметьянов «апа», «ата» сµздері т‰ркі тілдерінде аю-ата баба сµздерімен жиі-жиі бірге айтылады, б±л мифология тотемінен, ањшылыќ культтен бертін болѓан тарихи ќ±былыс дейді. Т‰ркілер µздерініњ ата-бабасын аюдан шыѓару сияќты дєст‰рі м‰лдем болмаѓандай еске де алмайды. Ал, ањшылыќ культ Солт‰стік Еуразиялыќтардыњ бєрінде де бар екен. Аю ќазаќ елінде культќа айналмаѓан. Ауыз єдебиетінде онша ±шыраспайды, мифологиялыќ бейнеге кµтеріле алмады. Біраќ, аюдан ‰лкен кісілердіњ аттарын (туыстыќ атауларды кейбір т‰ркі тектес халыќтарда) шыѓару барлыќ т‰ркі халыќтарына тєн ортаќ ќасиет сияќты. Өтіпті Шұғайып (Аюб) пен хазірет Аюп, Дүниенің көп жан өтті таңғажайып (М-Ж., 311); Ќазаќтар кµбіне шер//жолбарыс//барыс ±ѓымына байланысты ертегі - ањыздарѓа ќ±мар. Бұл орайда М. Мағауиннің «Шақан шері» кітабы үлгі бола алады. В.А. Аврорин: ама `отец, папа`, эниэ `мать, мама , ага `старший брат`, эгэ `старшая сестра` т.б. деп жазады [88, б.187]; Ал, Б.Я. Владимирцов: монѓ. ахха `старший, старший барт` // еххе `старшая, мать` сингармонизмніњ нєтижесіндегі арѓы монѓолдыќ тілдіњ т‰зілісі негізінде пайда болды дейді [99, б.160]. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев аба сөзін үлкен мағынасында қолданған. Аба >ав>ав(а)>аб – деп бөлшектеуге болатын сияқты. Аб түбір тұлғасы түркі тілінде бірнеше мағына берген сияқты. Соның: 1. үлкен (абаданы, абышы), (Сібір тат. аба//аю үлкен деген мағынада). Қырғ. үй (сиыр) дегені сияқты қолданған. Äв>қысқы үй. 2. су (абжылан сияқты) Ә. Қайдар: Абақан (аба+қан) аба (ана) қан (су) -деген мағына беретінін айтады (Қаңылы, 2004). П. аб – вода, жидкость, сокъ (Будагов, 1869: 1). Аб түбір тұлғасынан пайда болған лексика ерлерге де әйел жыныстыға да қатысты айтылған сияқты. Аба ең алғашында ұрғашыға (матерархат) қатысты айтылған, кейіннен ер адамдарға да байланысты айтылған. Мәшһүр-Жүсіп аба сөзін үлкен құдірет иесі және үлкен адам нәби (қаз. әліби) сияқты түрінде қолданған. Осы айтылғандардан: А > аб > ав > аю > аба > ‰лкен > абыз (аб + ыз) аб (аб // аба // ‰лкен ) (әбзи) -зы // -зуй/-зу, -зи, -з ќытайлыќтардыњ єсерінен туѓан ж±рнаќ болуы мүмкін деген қорытынды да шығаруға болады. Аб түбір тұлғасы абыз (аб+ыз) сөзінің пайда болуына түрткі болған. Абыз. Б±л шежіреніњ жоѓарѓы жаѓында ќаракесек бес мейрамныњ бірі атанып, Болатќожадан µсіп-µнгендігін Шаншар абызѓа шейін сµйледік. Шаншар абыздыњ ‰ш ќатыны болды дедік. Ќызбике, Айбике, Н±рбике, Ќызбикеден Єлсай, ол µскен жоќ (Мәшһүр-Жүсіп., 28); Ол кезде балгер болѓан Нысан абыз, Шын даулескер баќсыныњ µзі наѓыз. «Ей, абыз! Аш балыњды, ќобызыњды тарт. Ќара ќалмаќ Ќорќыттыњ к‰нін тартын» (Шєкєрім, 294); Абырой беріп оњдаса, Т‰гел ±ста абышќам (Манас, 334); Түркі мифология әлеміндегі абыздың алатын орны ерекше. Көшпенділер өмірінде архаикалық бейне абыз (абыш) көп білетін, түсінігі жоғары адам ретінде саналған. Фасмер: абыз, абс «мулла, татарский священник» (ряд, тамб., также «язычник, безбожник, горлопан, негодяй» (яросл., перм., тобольски.). // Займств. из тат., казах., тоб. aвuz «мулла», алт., тел., авуs «русский священник» – деп жазды сөздігінде [89, б.58]. Ал Радлов бұл сөздің бірнеше мағынасын көрсетеді. Абыз – орыс священнигі, бауырының әйелін, ағасының әйелдерін (абыз келін), Тобыл руының аты т.б. И.Г. Андреев абыз туралы жан-жаќты суреттей келіп: После, вскочив, бил в бубен, скакал и вертелся разнообразно до того что подлинно можно человеку от того взбеситься – дейді [99, б.71-72]. Академик Р. Сыздық Абай шығармаларындағы абыз, алаш, қол, дүр, қар, қарындас, дат айту, қынаменде, шөншік, талай, әшкере, ұлық (ұлы), арық (арыған), түзік (түзу) т.б. сөздеріне тоқталып Абыз сөзі түркі руларында ислам діні енгенге дейін оқыған адамды атағанын жазады (2004:112-113). Хафиз (Будагов); хапыз (Әуезов). Түйін. Аба > абыз > абыш > абышқам. Қырғыздар да абышқам (абыш және қам) екі сөздің бірігуінен жасалған Қам түбір тұлғасы қамшы, қамыт сияқты сөздердің құрамында сақталған. Мәшһүр-Жүсіп абыз сөзін әулие, киелі адам мағынасында қолданған. Абыз бен абыш фонетикалық өзгеріске түскен тұлғасы да, мағынасы да бір сөздер. Аб түбір тұлғасы: еркектің ұрығы, тіршіліктің бастауы - деген мағына береді. (с мя (мужское), источникъ жизни, источник безсмертія (Будагов, 1869: 1).
Абыш. Келіпті сәлем беріп қарт абышың, Көңілі толмай отырды кем табысың (М-Ж., 235). Єлейік‰м сєлем абышќа байым, Есен-аман ж‰ргенмін, байым (Манас, 333); М. Қашқари абышға – қарт кісі [9, б.173]; Ш. Уәлиханов Абышќа – ќария – деген сµз [3]. В. Радлов: Абышка – старый, старик, старуха, супругъ, мужъ; абуз – ученый; аба–старшій барть, абыш – уголь между ногами т.б. [10, б.629-630]. Л. Будагов абашъ اباش д дъ по отцу (монг.ебуке) [19, б.791]. Абыз: білімді, аќылды (умный, ученый). СсЖО. Абышќа: шал (старик). Оно имеется в киргизском языке. Ж.Ж., 1946 [100, б.353]. Сиб. тат. абышка `муж, старик` (Ахметьянов, 142). Абыз а. [хафез: 1. хранитель, блюститель; 2. человек, знающий наизусть Коран} – ученый, много знающий человек (Р‰стемов, 16). А. Құнанбаев: Ол кезде шала–п±ла хат таныѓан кісі болса – оны «абыз» дейді екен. Ол «абыз демек єуелде шаман дініндегілердіњ µз молдасына ќоятын аты екен [101, б.492]. Р. Сыздықова абыз//хафиз лексикасын ертеде қолданылғанын, көне түркі сөзі екендігін жоққа шығармайды (2004: 113). Абыз (а) (хафез) 1. Діни оќымысты; білгір, дін ќызметкері. 2. Сєуегµй, балгер (ЌТАПС, 18). Абыз – білгір, оќымысты [102, б.63].
«*Ќобыз» сµзініњ басќы «ќ» дыбысы т‰сіп ќалѓанда, «о»-ныњ орнына «а» дыбысын ќолданѓанда «абыз» болады. Ќазаќта ескі кездегі шаманды «абыз» – деп атаѓан. Єйелдіњ ‰лкенін де ќазаќтар – абысын, татарлар – абысай, аѓаны – абзи дейтіндері сол «абыз» ±ѓымынан шыќќан сµздер [103, б.281]; Т‰рік тілінде hafiz-ќ±ранды т‰гел жатќа білетін адам; абті – ќ±дайѓа ќ±лшылыќ ететін, ќ±дайѓа сенетін кісі. -ыз аффикс болуы ыќтимал (салыстырыњыз: жау-ыз) – (Махм±тов) [104, б.98-99]. «Шыњныњ» (Шыњыз) маѓынасы ±лыќ жєне ќатты деген болар, -ыз – оныњ кµпшесі [105, б.59]. Абадан ар.зат кµне. К‰шті, мыќты (ЌТТС, 32). Абадан – ќасќыр єуегініњ кµсемі, бастаушысы (Б. Ќыдырбек±лы). Ішінде абаданы бір болар, Абаданынан айрылса, Олардыњ ћєр біреуі Ћєрбір итке жем болар (Шєлкиіз). Түйін. Б±л сµздердіњ т‰бірін аб//аба деп ќарастыру керектігіне жоғарыдағы зерттеулер бұлтартпас дәлел бола алады. Абыз (аб+ыз) т‰бір мен ќосымшадан т±рады деп ойлаймыз. Абыз (абыс) бен абысын түбірлес сөздер екендігі -ын қосымшасы арқылы жасалған сөз екендігі байқалады. Абыз (абыш) > шаман (саман) > абадан > хафиз >абзи> бақсы сияқты даму сатысын көрсетуге болады деп ойлаймыз. -ыз қосымшасы түркі тілінде көпше мағына берген. Абыз – лексемасы көпше түріндегі үлкен деген ұғым болып табылады. Мәшһүр-Жүсіп абыш лексикасын қасиетті ұлағатты, әулие адам мағынасында қолданған. Абыз//абыс//абыш > бақсы лексемасымен тығыз байланысты. Бірақ, бақсы абызға, абысқа, абышқа қарағанда мифке бір табан жуық кереметтерге жатады. Абыз адамдармен аралас-құраластың нәтижесінде мифтік дәрежесі біраз солғын тартқандығын байқаймыз. Ал, керісінше бақсы шындық өмірден бір табан қашықтағанын көреміз. Бақсы бейнесіне ислам дінінің де элементтері жұғысқандығын байқаймыз. Абыз көне түріктің сөзі екендігінде дау жоқ. Арабтар хафиз (һалқа) дегені сияқты сөз алдынан дыбыс қосып өзгертіп жіберген. Сол сияқты абыздың түбір тұлғасы А <> аб > аба > абай > абыз > абысын т.б. туынды сөздер өрбіген болуы керек. А > тіршіліктің көзі (басталуы). Баќсы. Баќсыдай бал ашып, т‰лкідей т‰с кµріп, жаурын жаѓып, ќ±малаќ салып айтып отырѓаным жоќ (М-Ж., 12); Ол кезде балгер болѓан Нысан абыз, Шын даулескер баќсыныњ µзі наѓыз (Шєкєрім, 294); М. Ќашќари: ќам – шаман (баќсы) дейді [9, б.159]. В.В. Радлов баксы – бақсы киргизскій шаманъ, д йствующій кобузомъ (скрипкою) или асою (окованной желзомъ палкою); баксылык – камланіе, колдовство деп түсіндіреді [10, б.1445]. Л.З. Будагов: кир. باقشي баќшы (изъ монг. بقشي бќшы дж. بخشي бахшы) лекарь, шаманъ, ворожея, колдунъ (преимущественно т киргизскіе лекаря, которые имютъ сношеніе съ духами, или имють власть надъ ними; нын они потеряли свое жреческое значеніе, но считаются знахарями. Въ значеніи лекаря также: باغشي баѓшы ايمشيайымшіدروكر друг и.т.д. [19, б.234]; С. Малов қам сµзі хакмаскі тілінде ілчі деп айтылады. Ќам – шаман деген маѓына береді [106, б.52]. Шама`н: У нек-рых народов сохраняющих веру в духов и в возможность ритуального общение с ними: служитель культа; колдун-знахарь, способный приводить себя в состояние экстаза. п. ж. шаманка, -и.//прил. шаманский, -ая, -ое (ТСРЯ, 891).
В. Бартольд Интересно еще сообщение Рашид ад-дина, что лесные народы были главными носителями того религиозного культа, который теперь известен европейской наука под названием «шаманизм». Каково бы ни было происхождение слова шаман в этом значении, в котором оно употребляются теперь, оно заимствовано у тунгусов, лучще всех сохранивших как черты охотничьего быта, так и черты шаманизма. У турок и монголов в том же значении употребляются термин кам; в эпоху Чингиз – хана больше всего камов было в стране Баргуджин–Тукум (Рашид ад – дин, изд. Березина, 113), где жили урянхиты и другие лесные народы – деп жазды [107, б.470];. Л. Будагов شالمان (шалман) шамãнъ – қате оқылған – А.Қ. شالماه шалмаһ (отъ جالمق, алт. гл. جالماداшалмада) петля, арканъ съ петлей, силокъ, شالمه تاستاو шалма тастау накинутъ арканъ деп тағы бір мағынасын көрсетеді [19, б.406]. Шамандар аспан тәңірі мен рухтың жердегі қолдаушы адамдары есебінде саналады. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, күйші де, сәуегей және емші, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған. Қазақтар шаманды бақсы дейді, ол сөз монғолша оқытушы, ұйғырлар бахшы десе, түркімендер осы атаумен өздерінің ақындарын атайды. Командар шаманды кам деген, сібір татарлары да дәл солай атайды [3, б.175]. Шаман баќсы сµзініњ баламасы болып табылады. Баќсы зат. кµне. Єр т‰рлі тєсілдермен [тамыр ±стау, дем салу, ойнау] ауруларѓа ем-дом жасаушы тєуіп (ЌТТС, 56). Баќсы-балгер, баќсы-ќ±шнаш дегендер б±л аталѓан сµздікте ылѓи ќ±быжыќ есебінде кµрсетіліпті. В.В. Бартольд, П.А. Фалев, В. Радлов алдыңғысы (Бартольд – А.Қ.) баќсыныњ ќалай ќобызда ойнаѓанын, Ќорќыттыњ к‰йі туралы тамсана отырып жазады, ќобыз `сарынына` бєрі де ќатты мєн беріп, баќсы сµзімен байланысы барлыѓын жазѓан. В место барабана языческих шаманов казахский заклинатель (баксы или баксы) пользовался чем-то вроде скрипки или скорее виолончели, от 3 до 4 футов вышиной, называемой кобуз – дейді [107, б.478]. Ќобыз, абыз, бақсы туралы Қ. Ж±бановтың жазғаны құнды мәлімет береді: Ќазаќтыњ баќсылары емші т‰рінде ѓана болатын болса, тарихта баќсы сµзініњ єр заманда єр т‰рлі ќолданылѓанын, баќсыныњ жалѓыз емші болмаѓанын кµреміз. Алѓашќы єзірде ќобыз немесе басќа т‰рлі инструментке ќосып µлењ айтып, сол µлењмен ауруды емдеп, немесе басќа т‰рлі аспап ‰німен, сиќырлы істерімен тиісті міндетін атќарып ж‰рген шамандар бері келген соњ ќоѓам ішіндегі алуан т‰рлі зиялылардыњ аты болып кетті. Ежелгі ±йѓырларда б±л сµз оќымысты маѓынасында болѓан. Стамбул университетініњ єдебиет - тарих профессоры Гюперлизаде: б±л сµз єуелде баќсы формасында еді, бері келе араб, иран, ±йѓырларда «єнші» т‰ріне айналып кетті дейді. Біз м±ныњ ќай формасыныњ б±рын болѓанын сµз ќылмаймыз. Алѓашќы єзірде екі т‰рдіњ де болу м‰мкіншілігін кµрсетіп µтеміз. Ќазаќта «ауруды баѓу» дегендегі «баќ» т‰бірі, бірі, осы «баќсы» сµзімен т‰бірлес болуы керек. Париждегі ±йѓыр-ќытай сµздігінде б±л сµзді «оќытушылыќ» – деп аударѓан. Паве де Куртейль сµздігінде баќсыны «парсыша білмейтін соттыњ перісі» деп аударѓан. Т‰рік жазушысы С‰леймен Єпенді сµздігінде «баќсы» сµзіне мынадай баѓа береді. «Вамбери: єнші, кітабында «баќсы» сµзініњ т‰рлі заманда, т‰рлі орында, т‰рлі маѓынада болѓандыѓын ашыќ кµрсетеді. Ноѓайларда «баќсы» - музыкант, кµркемµнерші маѓынасында ќолданылатын. Ќырым хандыѓында «баќсы» хатшы маѓынасында ±сталѓан. Осы к‰нгі т‰рікпендерде де музыканты «баќшы» дейді. Осы к‰нгі Сибирь елдерініњ кµпшілігі – алтай, ойрат елінде музыка аспабын кµрінген кісі ±стамайды, ол елдерде музыкант тек шамандар ѓана болѓан. Т‰рікпендерде «баќсы» атанатын музыкант жєй µнерші, жєй музыкант ѓана болып ќоймайды. Б±л µнер оларда т±ќым ќуалап отырады [58, б.279-280]. Баќсы // баќшы с дыбысы мен ш дыбысыныњ сєйкестігі кµне т‰ркілік тєсіл. Є. Ќайдаров т‰ркі тілдеріндегі с ~ ш дыбыстарыныњ сєйкестігін атап өтті [108, б.123]; М. Томанов: -чы, -чу, -шы, -ші; кµне жазбалар тілінде: кэлч‰, бармачу, ќазаќ тілінде: баршы, кµрші, башќ±рт тілінде: ал-сы, татар тілінде: -алчы, µзбек тілінде: алчы, ќарашай-балќар тілінде келсінчі т‰рінде айтылатынын кµрсетеді [109, б.154]; -шы, -ші зат есімініњ (етікші, ж±мысшы, кµрші) сµздердіњ ќ±рамындаѓы -шы, -ші сияќты сµз тудырушы ж±рнаќ. Қамшы бөлімін қараңыз. Є. Диваев: баќсы сµзі шаѓатай тілінде емші, тєуіп, кµріпкел, сиќыршы деген маѓынаны білдіретін баќшы сµзінен тарайды дейді [6, б.56]. Ш. Уєлиханов: Ќазаќтардаѓы алдын ала болжаушы, сєуегейді баќсы дейді. «Библиотека для чтение». Шаманство у народов Средней Азии. Ястребов. Киргизкие шаманов, «Москвитянин», (1852, №8), и статья Воронов. Банзаровтыњ «Черная вера или шаманство у монголов» зерттеу ењбегін атауѓа болады [3, б.169-170]. Ә. Ќоњыратбаев «Оѓыз-ќыпшаќ ±лысы жєне шамандыќ культі» – деген мақаласында: Моңѓолдар баќсыны «кєм», ќазаќтар «кєміл пір» - деп атаѓанын айтады [110, б.129]. Л. Будагов قام камъ قم 1) вм. а غمпечаль. 2) خام невыдъланный и пр. 3) алт.коман. шаман, колдунъ قامنامق, قاملامق сиќыршы, шамандыќ, кємілдік (камланіе) «кім µлім аузында жатса, шаманда ќ±тќара алмайды» дейді сөздігінде [19, б.25]. Шаман /саман/ «елірмесі бар» деген мәндегі тұғыс сөзі. Оның қазақша баламасы – «бақсы». Бақсы қытай тілінде бо ши «үйретуші, тәрбиеші, білімдар» мағынасында қолданылады деп түсіндірген (ДТС. 1969: 82). Бұл ойды Қ. Ғабитқанұлы да зерттеуінде қостағаны байқалады (1995: 19) Д. Банзаровтыњ айтуынша, «шаман» манжур тіліндегі «саман» сµзінен шыќќан. Ал, манчжурлар ж‰ріс-т±рысы, сµйлеген сµзі елден ала бµтен оќшау мінезді адамды «саман» дейді (Соб. соч. 1955: 87); Мысалы: Сандығаш самандардың дауысындай, Қандай қыз сөйлер дейсің Гүлшат сынды (М-Ж., 235). Ш. Уәлиханов шамандыќ – єрт‰рлі халыќтардыњ, кењ кµлемдегі анимистік діншілдік пен табынуѓа тєн рулыќ ќоѓамдаѓы дін. Б±л діндегілердіњ ортаќ ерекшеліктері ата-баба аруаѓына табыну, жекелеген адамдардыњ асќан µнері арќылы елді сендіретіндей к‰йге келтіру, єркімге м‰мкін емес, ана д‰ниемен, ќ±діретті к‰штермен тілдесуі... Шамандар (баќсы) ойыны жол-жорасы єсерлерімен сенім туѓызу болып табылады [3, б.546]; Е. Жұбанов қазақ тіліндегі «бақсы», қырғыз тіліндегі «бақшы» шаман, тәуіп мағынасында, түркі тілінде «*бахшы» – әнші, музыкант дегенді білдіретінін жазады [111, б.218]. Ә. Қайдар Бақсы – бахши, казахского знахаря, когда он, лишившись шаманского духа, бурного, возбужденного настроя, вмиг превращается в жалкое и безобидное существо, апатичное и безразличное ко всему окружающему десе [112, б.156], Л.Н. Гумилев ХII ѓ. «ќам» термині де, сол ќамдаудыњ µзі де ќаѓаз бетіне т‰седі, ендеше Жоњѓария мен Алтай т‰ріктерінде ќамдау сөзі VII ѓасыр мен ХII ѓасыр арасында пайда болѓан деп айтуымыз керек дейді [113, б.84]. Ќазаќтыњ баќсылары негізінен ауруларды баѓып, оныњ бойына жабысќан кесірден ќ±тќарушы магия иесі емші болѓан – дейді Б. Уахатов [114, б.138]. С. Аманжолов бєдік- балгер, баќсы (знахрь, колдун) Чил. ААО. [100, б.368]. Б. Саѓындыќ±лы баќсы, басќаша айтќанда жын иесі деген сµз дейді [115, б.78]. Б. Досымбек±ѓылының баќсылар туралы «Тєуіптер ћєм баќсылар» деген мақаласы; О. Әлжановтың «Баќсы, дуаналар» деген маќаласы жарыќ кµріп, сол уақыттағы баќсылардыњ ел арасындаѓы ќыры мен сыры сµз болады. О. Әлжанов «Баќсылыќ т±ќым ќуып, бірден-бірге келеді» – деп жазды [116, б.186-187]. Є.К. Ќабаев адам бойындаѓы ќ±пия ќ±былыстардың діни мәні және оның рухани өмірдегі орнын жан-жаќты зерттеген (Кан. дис.автореф. 2000: 16-21). А. Сейдімбеков тєњірдіњ жердегі µкілі деп есептелетін баќсылардыњ ел ішіндегі беделі елеулі болды дейді (Егеменді Қазақстан, 2001: 4). Р.М. Мустафина [117, б.134]; Н. ¤серов, Ж. Естаев [118, б.127] А. Янушкевич еңбектерінде де сөз болады [119, б.117]. О. Сулейменов: «бахус может вызвать ураган и задуть огонь, - ответил он,- кто преследует, тот и селен» – деп жырѓа ќосќаны шынайы баќсыныњ суреті еді деп жазды [70, б.184]. Б.Ќ. Тлепинніњ мына сµзі кµњіл бµлерлік: «Баќсы ауру ќаратсањ паќыр дейді, ќара ешкініњ µкпесімен ќаќтыр дейді». ... ќара т‰сті ешкі басќа т‰сті малѓа ќараѓанда к‰нніњ сєулесін мол сіњіретін болуы керек – деп баќсыныњ шын мєніндегі емші болѓанын, шыѓыс медицинасына с‰йеніп отырып дєлелдейді [120, б.20]. Бұл орайда Н. Уәлиевтің Қарапайым тілде де қамшы сөзі шаман мағынасында жұмсалады. Бұл салыстырулардан бақсы мағынасын білдіретін сөздің бірде қам, бірде қамшы түрінде айтылатынын байқаймыз [121, б.53]. жүктеу/скачать 1.02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|