Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін



бет11/12
Дата25.02.2016
өлшемі0.81 Mb.
#21867
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12

Нақис:


اِخْتَفَى يَخْتَفِى масдары اِخْتِفَاءٌ нгізінде اِخْتِفَاىٌ жасырыну.

اِخْتَفَى يَخْتَفِى مُخْتَفٍ مُخْتَفًى لَم يَخْتَفِ لا يَخْتَفِى اِخْتَفِ لِيَخْتَفِ لا تَخْتَفِ مُخْتَفًى.

Эълалы رَمَى يَرْمِى эълалына ұқсас.

Лафиф:


اِحْتَوَى يَحْتَوِى масдары اِحْتِوَاءٌ біріктіру.

اِحْتَوَى يَحْتَوِى مُحْتَوٍ مُحْتَوًى لَم يَحْتَوِ لا يَحْتَوِى اِحْتَوِ لِيَحْتَوِ لا تَحْتَوِ مُحْتَوًى.

Бұл етістік барлық ережелерде اِخْتَفَى يَخْتَفِى етістігіне ұқсас.

Мултавий:


اِتَّقَي يَتَّقِي масдары اِتِّقَاءٌ . Ол негізінде اِوْتِقَايٌ сақтану, қорқу.

اِتَّقَي يَتَّقِي مُتَّقٍ مُتَّقًي لَم يَتَّقِ لا يَتَّقِي اِتَّقِ لِيَتَّقِ لا تَتَّقِ مُتَّقًى.

اِتَّقَي негізінде اِوْتَقَيَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында و әрпі ت әрпінің орнында тұр. و әрпін ت әрпіне ауыстырамыз, содан соң бұл ت әрпі екінші ت әрпіне кірігіп кетеді: اِتَّقَيَ. ـيـ әрпі харакатты, оның алдында фатха келген, ـيـ әрпі ا әрпіне өзгертіледі: اِتَّقَى.& يَتَّقِى негізінде يَوْتَقِيُ болған. و әрпі ت әрпіне ауыстырылған, ت әрпі ت әрпіне кіріккен: يَتَّقِيُ. Замма ـيـ үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы түсіріледі: يَتَّقِى. Басқаларының да ережелері осындай.

БЕСІНШІ БАП

Бесінші бап һамзаи васлия және ن әрпі қолданылатын اِنْفَعَلَ يَنْفَعِلُ бабы болып табылады. Масдары اِنْفِعَالٌ.

Бұл бап мыналар үшін жұмсалады:

1) үнемі فَعَلَ етістігіне ергесу үшін: قَطَعْتُ الْخَشِشَ فَانْقَطَعَ мен шөпті ордым-да ол орылды.

2) сирек жағдайларда أَفْعَلَ етістігіне ергесу үшін: أَزْعَجْتُ الْبَابَ فَانْزَجَعَ мен есікті сындырдым, және ол сынды.

3) дене мүшелерімен жасалатын етістіктерге қатысты. Сондықтан عَدَمْتُهُ فَانْعَدَمَ деп қолдану қате болып есептеледі. (Мен оны жойдым-да ол жойылды. Яғни адам жойылу үшін өз дене мүшелерін қолданбайды. Немесе ауыру үшін де ол өз дене мүшелерін, өз күшін қолданбайды, бірақ сыртқы әсерлерден ауырып қалады مَرَضَ, сондықтан اِنْمَرَضَ деп қолданылмайды – ауд.еск).


Сахих:


اِنْسَحَبَ يَنْسَحِبُ масдары اِنْسِحَابٌ таразға тартылу.

اِنْسَحَبَ يَنْسَحِبُ مُنْسَحِبٌ مُنْسَحَبٌ لَم يَنْسَحِبْ لا يَنْسَحِبُ اِنْسَحِبْ لِيَنْسَحِبْ لا تَنْسَحِبْ مُنْسَحَبٌ.


Музаъаф:


اِنْقَضَّ يَنْقَضُّ масдары اِنْقِضَاضٌ байбалам салып (дүрбелеңдеп) жүгіру

اِنْقَضَّ يَنْقّضُّ مُنَقَضٌّ لَم يَنْقَضَّ لا يَنْقَضُّ اِنْقَضَّ لِيَنْقَضَّ لا تَنْقَضَّ مُنْقَضُّ.


Ажваф و:


اِنْقَادَ يَنْقَادُ масдары اِنْقِيَادٌ негізінде اِنْقِوَادٌ бағыну.

اِنْقَادَ يَنْقَادُ مُنْقَادٌ لَم يَنْقَدْ لا يَنْقَادُ اِنْقَدْ لِيَنْقَدْ لا تَنْقَدْ مُنْقَادٌ.

Бұл етістік барлық ережелерде اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ етістігіне ұқсас.

Ажваф ـيـ:


اِنْقَاسَ يَنْقَاسُ масдары اِنْقِيَاسٌ қандай да бір затты өзі тектес затпен салыстыру.

اِنْقَاسَ يَنْقَاسُ مُنْقَاسٌ لَم يَنْقَسْ لا يَنْقَاسُ اِنْقَسْ لِيَنْقَسْ لا تَنْقَسْ مُنْقَاسٌ.


Нақис:


اِنْجَلَى يَنْجَلِى масдары اِنْجِلَاؤٌ ашылу.

اِنْجَلَى يَنْجَلِى مُنْجَلٍ مُنْجَلًى لَم يَنْجَلِ لا يَنْجَلِى اِنْجَلِ لَيَنْجَلِ لا تَنْجَلْ مُنْجَلًى.

اِنْجَلَى يَنْجَلِى негізінде اِنْجَلَوَ يَنْجَلِوُ. و сырттан келген, әрі оның алдында замма жоқ, و әрпін ـيـ әрпіне ауыстырамыз: اِجَلَيَ يَنْجَلِيَ. Мазий етістігінде ـيـ әрпі ا әрпіне өзгертіледі (ي әрпі харакатты, оның алдында фатха келген – ауд.еск.): اِنْجَلَى. Музариъ етістігінде замма ـيـ ұшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы түсіріледі: يَنْجَلِى.

Лафиф:


اِنْزَوَى يَنْزَوِى масдары اِنْزِوَاءٌ теріні шиырлау.

اِنْزَوَى يَنْزَوِى مُنْزَوٍ مُنْزَوًى لَم يَنْزَوِ لا يَنْزَوِى اِنْزَوِ لِيَنْزَوِ لا تَنْزَوِ مُنْزَوًى.



Бұл бапта мултавий жоқ.
А Л Т Ы Н Ш Ы Б А П

Алтыншы бап – екінші түбір әріптен кейін һамзаи васлия және қосымша ل әрпі келетін бап: اِفْعَلَّ يَفْعَلُّ масдары اِفْعِلاَلٌ. Бұл бап әрдайым асыра көрсету үшін қолданылады, үнемі түр-түстер мен кемшіліктерге тән. Ол барлық уақытта салт түрде келеді. اِفْعَلَّ يَفْعَلُّ дегенде اِفْعَلَلَ يَفْعَلِلُ еске алынады. Бірінші ل әрпінің харакаты түсірілген, содан соң екінші ل әрпіне кірігіп кеткен.


Сахих:


اِحْمَرَّ يَحْمَرُّ масдары اِحْمِرَارٌ қызыл болу.

اِحْمَرَّ يَحْمَرُّ مُحْمَرٌّ لَم يَحْمَرَّ لا يَحْمَرَّ اِحْمَرَّ لِيَحْمَرَّ لا تَحْمَرَّ مُحْمَرٌّ.

Әрбір жіктелуде бірінші ر әрпінің харакаты түсірілген, әрі ол екінші ر әрпіне кірігіп кеткен. Олар жоғарыда өтілгендей, ассимиляцияланған етістіктер (идғам) сияқты жіктеледі.

Ажваф و:


اِسْوَدَّ يَسْوَدُّ масдары اِسْوِدَادٌ қара болу.

اِسْوَدَّ يَسْوَدُّ مُسْوَدٌّ لَم يَسْوَدَّ لا يَسْوَدُّ اِسْوَدَّ لِيَسْوَدَّ لا تَسْوَدَّ مُسْوَدٌّ.



Ажваф ي:

اِبْيَضَّ يَبْيَضُّ масдары اِبْيِضّاضٌ ақ болу.

اِبْيَضَّ يَبْيَضُّ مُبْيَضٌّ لَم يَبْيَضَّ لا يَبْيَضُّ اِبْيَضَّ لِيَبْيَضَّ لا تَبْيَضَّ مُبْيَضٌّ.

Нақис:


اِرْعَوَى يَرْعَوِى масдары اِرْعِوَاءٌ негізінде اِرْعِوَاوٌ жамандықтан сақтану, жалаңаштану.

اِرْعَوَى يَرْعَوِى مُرْعَوٍ مُرْعَوًى لَم يَرْعَوِ لا يَرْعَوِى اِرْعَوِ لِيَرْعَوِ لا تَرْعَوِ مُرْعَوًى.

Алғашқы түп формалары екі و әрпі болған: اِرْعَوَوَ يَرْعَوِوُ. Соңғы و сырттан келген, әрі оның алдында замма жоқ. و әрпін ـيـ әрпіне ауыстырамыз: اِرْعَوَيَ يَرْعَوِيُ. Мазийде ـيـ алифке өзгертілген: اِرْعَوَى. Музариъ етістігінде ـيـ әрпінің заммасы түсірілген: يَرْعَوِى. Бұл бапта екі و әрптері кіріккен жоқ - اِرْعَوَّ يَرْعَوُّ, өйткені اِرْعَوَى يَرْعَوِى деп өзгертіп қолдану кіріктіріп қолдануға қарағанда оңай айтылады.

Ж Е Т І Н Ш І Б А П


Жетінші бап - қосымша біріктіруші һамза және екінші түбір әріптен соң бір алиф, пен бір ل әрпі бар бап: اِفْعَالَّ يَفْعَالُّ. Масдары اِفْعِيلاَلٌ. Бұл бап барлық ережелерде алдыңғы бапқа ұқсайды, тек онда асырып көрсету одан да күштірек болады.

Сахих:


اِحْمارَّ يَحْمَارُّ масдары اِحْمِيرَارٌ қып-қызыл болу.

اِحْمَارَّ يَحْمَارُّ مُحْمَارٌّ لَم يَحْمَارَّ لا يَحْمَارُّ اِحْماَرَّ لِيَحْمَارَّ لا تَحْمَارَّ مُحْمَارٌّ.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет