Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін

Мисолو:

اِتَّضَحَ يَتَّضِحُ مُتَّضِحٌ مُتَّضَحٌ لَم يَتَّضِحْ لا يَتَّضِحُ اِتَّضِحْ لِيَتَّضِحْ لا تَتَّضِحْ مُتَّضَحٌ.

اِتِّضَاحٌ негізінде اِوْتِضَاحٌ болған. و бірінші түбір әріптің (ف) орнында тұр - اِفْتَعَلَ, сондықтан و әрпі ت әрпіне кіріккен: اِتْتِضَاحٌ. Идғамға қажеттілік туды: бірінші ت әрпі екінші ت әрпіне кірігіп кетті: اِتِّضَاحٌ. Басқа барлық жіктелулерде де осылай.

Қағида: Егер و ـيـ, ث, әріптерінің бірі اِفْتِعَالٌ бабында бірінші түбір әріптің (ف) орнында тұрса, онда олар ت әрпіне өзгертіледі.

Мысалы: اِتَّضَحَ اِتَّسَرَ اِتَّقَرَ негізінде اِوْتَضّحَ اِيْتَسَرَ اِثْتَقَرَ болған.

Бұл шарттарға сай болмағандықтан, اِيْتَكَلَ сөзі اِتَّكَلَ сөзіне айналмаған, өйткені ол негізінде اِئْتَكَلَ болған.

Мысалы, اِدَّمَعَ اِذَّكَرَ اِزَّجَرَ сияқты. Олар негізінде اِدْتَمَعَ اِذْتَكَرَ اِزْتَجَرَ болған.

اِصْطَلَحَ اِضْطَرَبَ اِطَّرَدَ اِظْطَلَمَ бұрын اِصْتَلَحَ اِضْتَرَبَ اِطْتَرَدَ اِظْتَلَمَ болған.

يَقَتِّلُ يَبَدِّلُ يَعَذِّرُ يَنَزِّعُ يَبَسِّمُ يَخَصِّمُ يَنَضِّلُ يَلَطِّمُ يَنَظِّرُ алғашқыда يَقتَتِلُ يَبْتَدِلُ يَعْتَذِرُ يَنْتَزِعُ يَبْتَسِمُ يَخْتَصِمُ يَنْتَضِلُ يَلْتَطِمُ يَنْتَظِرُ болған. Бұл музариъ етістіктерде бірінші түбір әріпті (ف) кәсрамен айтуға болады: يَقِتِّلُ يَبِدِّلُ. Құранда: يَخِصِّمُونَ қолданылған ( «Йасин» сүресі, 48-аят – ауд.еск.).

өткен шақ етістігінде ت әрпін өзгертіп, идғам жасағандар: قِتَّلَ بِدَّلَ خِصَّمَ деп қолданған. قِتَّلَ негізінде اِقْتَتَلَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында екінші түбір әріптің орнында ت әрпі тұр. Бірінші ت әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізіледі: اِقَتْتَلَ; ассимилцияға қажеттілік туды: бірінші ت әрпі екіншісіне ауыстырылды - اِقَتَّلَ; Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсіріледі: قَتَّلَ. Бұл етістік تَفْعِيلٌ (فَعَّلَ يُفَعِّلُ) бабындағы етістікке ұқсап қалды. Бірдейліктен сақтану үшін фатха кәсраға ауыстырылды: قِتَّلَ.

بِدَّلَ негізінде اِبْتَدَلَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында екінші түбір әріптің орнында د әрпі келген. ت әрпі د әрпіне өзгертілді: اِبْدَدَلَ. Бірінші د әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді: اِبَدْدَلَ. Ассимилцияға қажеттілік туды: бірінші د әрпі екіншісіне ауыстырылды: اِبَدَّلَ. Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсірілді: بَدَّلَ. Бұл етістік تَفْعِيلٌ (فَعَّلَ يُفَعِّلُ) бабындағы етістікке ұқсас болып қалды. Бірдейліктен сақтану үшін фатха кәсраға ауыстырылды: بِدَّلَ. Басқа жіктелулердің барлығының да эълалы осындай.

Мисал ـيـ:

اِتَّسَرَ يَتَّسِرُ масдары اِتِّسَارٌ құмар ойындарын ойнау.

اِتَّسَرَ يَتَّسِرُ مُتَّسِرٌ مُتَّسَرٌ لَم يَتَّسِرْ لا يَتَّسِرُ اِتَّسِرْ لِيَتَّسِرْ لا تَتَّسِرْ مُتَّسَرٌ.

اِتِّسَارٌ алғашқыда اِيْتِسَارٌ болған. ـيـ әрпі اِفْتِعَالٌ бабындағы бірінші түбір әріптің орнында келген, ـيـ әрпі ت әрпіне айналып кетті: اِتْتِسَارٌ. Ассимиляцияға қажеттілік туды, бірінші ت әрпі екіншсіне кірігіп кетті: اِتِّسَارٌ. Басқа жіктелулердің барлығының да эълалы осындай.

Ажваф و:

اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ масдары اِقْتِيَاتٌ қоректену, тамақтану.

اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ مُقْتَاتٌ (исм фаъил және исм мафъул) لَم يَقْتَتْ لا يَقْتَاتُ اِقْتَتْ لِيَقْتَتْ لا تَقْتَتْ مُقْتَاتٌ.

اِقْتِيَاتٌ негізінде اِقْتِوَاتٌ болған. اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ негізінде اِقْتَوَتَ يَقْتَوِتُ болған. و харакатты, оның алдына фатха келген, و әрпі ا әрпіне өзгертілді. Басқа сөзжасамдарда да қағида солай.

اِقْتَاتَ мажхулі– اُقْتِيتَ. اِقْتَاتَ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: اِقْتَوَتَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: اِقْتَوِتَ, одан бұрын тұрған, әрі харакатсыз әр әріпке замма қойылады: اُقْتُوِتَ. Кәсра و үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: اُقْتِوْتَ. و сүкунды, оның алдында кәсра келген, و әрпі ـيـ әрпімен ауыстырылады: اُقْتِيتَ.

Ажваф ـيـ:

اِكْتَالَ يَكْتَالُ масдары اِكْتِيَالٌ өлшеу.

اِكْتَالَ يَكْتَالُ مُكْتَالٌ لَم يَكْتَلْ لا يَكْتَلُ اِكْتَلْ لِيَكْتَلْ لا تَكْتَلْ مُكْتَالٌ.

жүктеу/скачать 0.81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: