Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін

Мисал ـيـ:

يَسَّرَ يُيَسِّرُ مُيَسِّرٌ مُيَسَّرٌ لَمْ يُيَسِّرْ لا يُيَسِّرُ يَسِّرْ لِيُيَسِّرْ لا تُيَسِّرْ مُيَسَّرٌ.

Ажвафو:

صَوَّبَ يُصَوِّبُ مُصَوِّبٌ مُصَوَّبٌ لَم يُصَوِّبْ لا يُصَوِّبُ صَوِّبْ لِيُصَوِّبْ لا تُصَوِّبْ مُصَوَّبٌ.

Ажваф ـيـ:

طَيَّبَ يُطَيِّبُ مُطَيِّبٌ مُطَيَّبٌ لَم يُطَيِّبْ لا يُطَيِّبُ طَيِّبْ لِيُطَيِّبْ لا تُطَيِّبْ مُطَيَّبٌ.

Нақис:

رَبَّى يُرَبِّى مُرَبٍّ مُرَبًّى لَم يُرَبِّ لا يُرَبِّى رَبِّ لِيُرَبِّ لا تُرَبِّ مُرَبًّى.

Лафиф:

سَوَّى يُسَوِّى مُسَوٍّ مُسَوًّى لَم يُسَوِّ لا يُسَوِّى سَوِّ لِيُسَوِّ لا تُسَوِّ مُسَوًّ.

Лафиф ـيـ:

حَيَّى يُحَيِّى مُحَيٍّ مُحَيًّى لَم يُحَيِّ لا يُحَيِّى حَيِّ لِيُحَيِّ لا تُحَيِّ مُحَيًّى.

Мултавий:

وَفَّى يُوَفِّى مُوَفٍّ مُوّفًّى لَم يُوَفِّ لا يُوَفِّى وَفِّ لِيُوَفِّ لا تُوَفِّ مُوَفًّى.

Бұл бапта қосымша әріп екінші түбір әріптің (ع) екіленуі арқылы жасалған. Кейбір ғалымдар оны бірінші (ع) деп есептейді. Олардың дәлелі – бірінші (ع) сүкунды, сондықтан ол қосымша болып табылады. Екінші бір топ ғалымдар қосымша әріпті екінші (ع) деп қарастырады. Олардың дәлелі – екілену (қайталану) екінші (ع) әрпінің көмегімен жасалады. Бұдан әрі қайталанатын әріптердің әрқайсысы туралы төмендегідей талас тудырушы (бір – біріне келіспейтін) пікірлер шығады.

ҮШІНШІ БАП

Үшінші бабында бірінші түбір әріптен кейін қосымша ا әрпі келеді: فَاعَلَ يُفَاعِلُ. Масдарының 3 қалыбы бар: مُفَاعَلَةٌ فِعَالٌ فِيعَالٌ.

Бұл бап мыналар үшін жұмсалады:

1) көбінесе амал - әрекетті екі немесе бірнеше субъектінің бірігіп жасағанын көрсету үшін: ضَارَبَ زَيْدٌ عَمْرًا. Зәйд және Амр төбелесті.

2) فَعَّلَ мағынасында қимылдың санын көбейту үшін: ضَاعَفَ اللَّهُ اَجْرَهُ Аллаһ көп сый берді ضَعَّفَ мағынасында.

3) فَعَلَ мағынасында: قَاتَلَهُمُ اللَّهُ Аллаһ оларды өлтірді قَتَلَهُمْ мағынасында.

Сахих:

سَافَرَ يُسَافِرُ مُسَافِرٌ مُسَافَرٌ لَم يُسَافِرْ لا يُسَافِرُ سَافِرْ لِيُسَافِرْ لا تُسَافِرْ مُسَافَرٌ.

سَافَرَ мажхулы – سُوفِرَ: соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: سَافِرَ; одан бұрын келген және харакаты бар әр әріпке замма қойылады: سُافِرَ; ا сүкунды, оның алдында замма келген, ا әрпі و ауыстырылған: سُوفِرَ.

Қағида: Егер ا сүкунды болса, ал оның алдында замма келсе, онда ا әрпін و әрпіне ауыстырамыз.

Музаъаф:

حَابَّ يُحَابُّ مُحَابٌّ (исм фаъил және исм мафъул) لَم يُحَابَّ لا يُحَابُّ حَابَّ لِيُحَابَّ لا تُحَابَّ مُحَابٌّ.

مُحَابَّةٌ негізінде مُحَابَبَةٌ болған. Бірінші ب әрпінің харакаты түсірілген, және ол екінші ب әрпіне кірігіп кеткен. Барлық сөзжасамдардың эълалы дәл солай болады.

حَابَّ мажхулы – حُوبَّ: حَابَّ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: حَابَبَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: حَابِبَ. Одан бұрын келген және харакаты бар әр әріпке замма қойылады: حُاْبِبَ. ا сүкунды, ал оның алдында замма келген, ا әрпі و әрпіне ауыстырылған: حُوبِبَ. Бірінші ب әрпінің харакаты түсірілген: حُوبْبَ. Бірінші ب әрпі екінші ب әрпіне кірігіп кеткен: حُوبَّ.

Музариъ етістігінің маълум және мажхулының жіктелулері ассимиляцияда бірдей. Музариъ етістігінде тек екі жіктелуде ассимиляция болмайды. Басқаларында ассимиляция міндетті түрде болуы керек:

[يُحَابُّ يُحَابَّانِ يُحَابوُّنَ تُحَابُّ تُحَابَّانِ - (маълум және мажхул), يُحَابِبْنَ – маълум)), يُحَابَبْنَ - (мажхул) , تُحَابُّ تُحَابَّانِ تُحَابُّونَ تُحَابِّينَ تُحَابَّانِ – (маълум және мажхул), تُحَابِبْنَ (маълум), تُحَابَبْنَ (мажхул) ауд. еск. -.]

Мисолو:

وَاظَبَ يُوَاظِبُ مُوَاظِبٌ مُوَاظَبٌ لَم يُوَاظِبْ لا يُوَاظِبُ وَاظِبْ لِيُوَاظِبْ لا تُوَاظِبْ مُوَاظَبٌ.

Мисал ـيـ:

يَاسَرَ يُيَاسِرُ مُيَاسِرٌ مُيَاسَرٌ لَم يُيَاسِرْ لا يُيَاسِرُ يَاسِرْ لِيُيَاسِرْ لا تُيَاسِرْ مُيَاسَرٌ

Ажваф و:

جَاوَبَ يُجَاوِبُ مُجَاوِبٌ مُجَاوَبٌ لَم يُجَاوِبْ لا يُجَاوِبُ جَاوِبْ لِيُجَاوِبْ لا تُجَاوِبْ مُجَاوَبٌ.

Ажваф ـيـ:

طَايَبَ يُطَايِبُ مُطَايِبٌ مُطَايَبٌ لَم يُطَايِبْ لا يُطَايِبُ طَايِبْ لِيُطَايِبْ لا تُطَايِبْ مُطَايَبٌ.

Нақис:

حَابَى يُحَابِى مُحَابٍ مُحَابًا لَم يُحَابِ لا يُحَابِى حَابِ لِيُحَابِ لا تُحَابِ مُحَابًا.

Лафиф:

دَاوَا يُدَاوِى مُدَاوٍ مُدَاوًى لَم يُدَاوِى لا يُدَاوِى دَاوِ لِيُدَاوِ لا تُدَاوِى مُدَاوًى

Мултавий:

وَالَي يُوَالِى مُوَالٍ مُوَالًى لَم يُوَالِ لا يُوَالِى وَالِ لِيُوَالِ لا تُوَالِ مُوَالًى.

ТӨРТІНШІ БАП

Төртінші бабы қосымша һамза васлия және ف әрпінен соң ت әрпі келетін اِفْتَعَلَ يَفْتَعِلُ бабы болып табылады. Масдары اِفْتِعَالٌ.

يَفْتَعِلُ дегенде يَاَفْتَعِلُ еске алынады. Һамза біріктіруші болғандықтан, ал оның алдындағы музариъат қосымшасы үнемі харакатты болатындықтан, һамза түсіріледі. Оның үстіне, һамза оқылуда ешқашан айтылмайтындықтан, жазылуда да түсіріліп, және ف әрпі ت музариъат қосымшасына қосылып жазылады. Өткен шақтан басқа барлық жіктелулерде һамза біріктіруші болуына байланысты түсірілген.

Бұл бап мынау үшін жұмсалады:

1) іле-шала болу (следования): جَمَعْتُهُ فَاجْتَمَعَ мен мынаны жинадым, іле-шала ол да жиналды.

2) түбір сөздің масдарын бөліп көрсету (жасау) : اِخْتَبَزْتُ الدَّقِيقَ мен ұннан нан жасадым (خُبْزٌ) (خَبْزٌ – нан жасау – ауд.еск.)

3) асыра жасау: اِكْتَسَبَ өте көп жазу.

4) кейде فَعَلَ мағынасына: اِجْتَذَبَ (جَذَبَ мағынасында).

5) تَفَاعَلَ мағынасында: اِخْتَصَمَ (تَخَاصَمَ мағынасында).

жүктеу/скачать 0.81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: