Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы Мамандығы «Музыкалық білім беру»

Балалар мен жастардың өндері көшпелі өмір сүрген халықтың күделікті тіршілігіне байланысты туыңдаған. Балалардың өздеріне қоршаған табитаттағы жан-жануарлармен, кұстардың дыбысын, іс-әрекеттерін қызық көріп бейнелегендері "Асау мәстек", "Қоғый гөк", "Соқыр теке" және сол сияқты турлі ойын элементтерінде кездеседі. Осы ойындардың өндері де бала табиғатына сай, ойнақы, көңілді, ширақ болып келуі олардың музыкалық-эстетикалық кабілеттерімен, мәнерлеп ән салу дағдыларын дамытуға септігін тигізіп отырған. Ал "Камажай" сияқгы жастардың ауыл арасындаға той-томалақ, алдыбақан және басқа ойындарында айтылатын әндері оларды әсерге бөлеп, әнге деген ынта-ықыласын канағаттандырып, сүйіспеншілігінг арттырады. Балалар мен жастар әндерінін бәріне тән ерекшеліктері олардың, ойнақылығы, эмоциялық көңіл күінің көтеріңкілігі, дидактикалык; мән мағынасы күнделікті оку тәрбие жұмыстарында пайдалануға өте қолайлы жағдай жасады.

Егіншілік әңдері Наурыз мерекесіне байланысты тақырып елеулі орын алды. Сабантой кезінде "Кеусен", ,,Ат желі" сияқты речитативті әндер айтылған.

Жұмысшы әндері Қарағанды, Қарсақпай, Жезқазған, Риддер шахталары мен рудниктері иелерінің зорлық-зомбылығы, жұмыскердің ауыр еңбектері, көрген мехнаты тақырыптары аркау болған. Оған "Ауыр еңбек астында", "Ақшамды бермей қойды ғой" тәрізді әңдерін жатқызуға болады.

Үйлену әндері - казақ халқының от басының тағдырына, жас буынның өсіп, мұрат-мақсатына жетуіне, арман-кайғысына ортак әндер. Үйлену әндерінің алуан түрлері жасалып, халықтың тұрмыс тірішлігіне, әдет-ғұрпы мен салт-санасы, ой сезімі мен арманниетін білдіретін танымдық мәні елеулі. Әдет-ғұрыпқа байланысты бұл әндердің өзі жар-жар, сыңсыма, қоштасу, жұбату, беташар, той бастар түрінде айтылады, Халыкпен бірге жасасып, өркендеп келе жатқан бай салт-дәстүрінің ішіндегі өміршеңі - келін түсіру той-томалағы. Бұл жоралғы халқымыздың қадір қасиетін, өнеге өрісін, тұрмыс тіршілігін сонымен қоса адамгершілік-этикалық кағидаларын танытады.

Халықтың педагогикалық шарттары мен талаптары беташарда мол көрініс береді. Жаңа түскен келінге тойдың ең көңілді кезінде өнеге түріңде айтылады. Беташар әдетте "Келін, келін келіп тұр, келін үйге кіріп тұр)" деп басталып, келінге келген үйі мен бүкіл ауылдың адамдарын таныстырып, олардың өмірдегі, ауыл арасындағы алатын орны мен беделі, мінез ерекшелігі әзіл мен ңақыл сөздермен айтылады.

Ұлыс күңдері еңбекпен тығыз байланысты әндер айтылады. Казақ халқы ұлыс күнін "жыл басы" санайды. Бұл күндері жастар ойын-сауық құрып, қарт-қариялар еңбек адамдарына бата береді.

Наурыз мейрамы күндері жарапазан айтылады. Жарапазан "Шахарзабан" - парсы тіліңде шахар кезуші, тақыр, күлдіргі ақын деген ұғымды береді. Бізде ол үй арасында кезіп жүріп ән айтушы болмак; "Тұсында келіп тұрмыз ақтап қана, жарапазан айтамыз мақтап қана" - деген жолдарға қарағаңда, оны кейде жұптасыпта айтатын болған. Жарапазан халық поэзиясының дәстүрінде жасалып мақтау ниеттестік, кейде әзіл-күлкіде болады. Бірде жыр, бірде кара өлең түрінде айтылып, басы хикаялау, мақтау, аяғы-алғыс, бата болып келеді. Сый-сияпат көрсетпеген үй иелерінің сараңцығын бетіне салық қылып аямай сынаған.

Тұрмыс салт жырларының бұл арнасын біз мұң-шер өлеңдері деп те айтамыз. Адамның көңіл-күйін, өмір құбылыстарын терең толғайтын жаназалау әңдерінің тәрбиелік мәні бар.

Накиялы әндер қатарына, мысал, алғыс-бата, тілек, әндері кіреді. Бұл әндерде халық педаготкасының ең құнды жинақтары бар. Салт дәстүрлердің сәнін мәнін арттара түсетін ән үлгілері - бата-тілек әндері. Шынайы халыктық сипатқа бөленген, бірақ кез-келген жайға арналып айтыла бермейтін бата - тілектің карапайым тәрбиелік, тағлымдық мәнінің орасан зор екендігін оның өн бойындағы, ой ұшқырлығын, ақыл-парасатты, өмірлік тәрбиені, кемелдік пен көсемдікті шешендік пен шеберлікті байкауға болады. Ол өзі - терең философиаық астарымен ерекшеленіп тұрады.

Күн шуақты болсын,

Көлің суатты болсын!

Қонысың өрісті болсын,

Еккенің жемісті болсьш! - деген бірер шумақтың өзінде көңілге көп жайды тиіп, оның халық тіршілшндегі, тұрмысыңдағы орны мен рухани салмағын толық түсінгендей боламыз.

Нақлият әндерде аса бағалы дидактикалық бай тағлымдық қазына жатыр, қоғамдағы адам өмірін бағыттайтын жақсылық пен жамандықтың, әсемдік пен парсыздықтың, моральдык, этикалық ұғымдарды жырлаған.

Нақлият әндерінің бір түрі - мысал әндер. Оларда аллегория түрінде ақыл-кеңес, мораль мәселелері айтылады. Сондықтан халық жыршыларының шығармаларында параллелизм, астарлап айту, символикалар жиі кездеседі. Олардың басты кейіпкерлері қорқау қасқыр, қу түлкі, аңкау қой, әнші бұлбұл, ақылсыз есек, өсекші карға тағы сол сияқтылар. Мысалы, Ж.Жұмабаевтың ән-мысалында:

Қарға менен сауысқан

Түбі бірге туысқан.

Тілейтіні қарғаның,

Ағайынның бірлігі.

Шықыддаған сауысқан,

Ед бүлдіру тірлгі, - деп еңбекшіл қарға мен өтірікші, өсекші және жалқау сауысканның тірлігін баяндайды.

Мысал әндерде параллелизм мен символика астасқан түрде де пайдаланылады. Мысалы аққу - сұлулық символы, сұңқар - батырлық, көгершін - бейбітшіліктің, қарлығаш - достықтың, өгіз - еңбекқордың, туйе - дала кемесінің символы ретінде беріледі. Мысал - әндерде кейіпкерлер ретінде құстар мен жануарлар келтірілген.

Жұмбақ өлеңдерде дидактикалық тәлім-төрбие мәселелері арқау болған. Ән-жұмбақтардың әр түрлі өзінің көркемдік ерекшеліктерімен коса аса бағалы төрбиелік мәні бар. Жұмбақ өлеңдер I, 2, 3 немесе 4 жолдардан құралады. Көркемдік мәнерілілігі жағынан мақал - мәтелдермен пара - пар деуге келеді. Мысалы, Ертай, Құлсариевтің трактор туралы ән-жұмбағында:

Бір базар көшіп келген Мәскеу жақтан,

Білмеймін ауырлығы неше батпан?

Ақын - жырлар ән - жұмбақтардың екі түрде: біреуінеде жұмбақтай отырьш, қолма - қол жауабын беріп отырса, еккіншісінде, халықтың өзі шешімін табуға арнап айткан. Мысалы, ән жұмбақтарда салыстырмалы метаформалар мен антитездер көптеп кезігеді.

Қиял ғажайып әңдердің катарына аңыз - әңдері, өтірік өлеңдері де жатады. Олардың сюжеттік мазмұны әр тұрлі болғанымен, негізінен халық өмірінен алынады. Карапайым адамдардың болашақка деген үміт-арманы, бақыт пен шынышылдық, ақиқат туралы сенімі арқау больш ән соңында дидактикалық ой-тұжырым мен байқаулар жасальш отырады.

Сатиралық-юморлық әндер ақын-жазушылардың орындауында халық тұрмысындағы келеңсіздікпен күресте айбынды қару балды. Халық жаршылығы күні бүгінге дейін юморлық, әзіл-қалжың, әжуа әңдерді шығарып келеді. Сан қилы әндерде жақсы әзіл, сын, сарказм, ирония кезігеді. Құрбы кұрдастарына арналған достық шаржлар, табыстары мен жетістіктеріне, олардың кәсіптік және мінездеріндегі кейбір қасиеттеріне тоқталады. Халық ақындарының ішіңде өте көп таралған сатиралық әндерде адамдардың ақылы тарлығы, тәрбиесіңдегі сорақы мінездерін аямай әжуалаған. Арсыз жалкаулықты, арсыздықты тамаша өткір теңеулермен шенеп - мінеген.

Мысқылдың ең шарқау шегі - сарказм екені белгілі. Өткір сатиралық әндер Сүйінбай мен Бахардың, Баймағамбет сұлтанның қыздары мен әйелін мақта дегеңде айткан Шернияздың ирониялық әндерін жатқыызуға болады. Сондай-ақ антитезге Т.Ізтілеуовтың, К.Тәкежановтың диалог, монолог түріндегі өзіл-қалжың, сатиралық әңдерін атауға болады.

Сатиралық әндер әрдайым кемшіліктермен күресу құралы ретінде өзінің карапайымдылығы және стилінің айқындығымен, идеялық мазмұнының тереңдігі мен оқу-тәрбие жұмысының аса пәрменді құрал болмак, әрі олардың азаматтық, қоғамдық мотивтермен, отансүйгіштік идеялармен үнемі байып отыруы жастар тәрбиесіңде кеңінен пайдалануға кең жол ашады.

Тарихи уақиғаларды суреттеу әндері халықтың тағдырына байланысты өмірлік маңызы бар көптеген оқиғаларды үлкен көркемдік дәрежеде бейнелеп отырған.

Тарихи әндердің бір түрі - шежіре әндер, терме түрінде ата-бабаларымыздың тарихи шежіресін тарату мақсатында өмірге келгендер. Шежіре әуендерде ірі уакиғалар суреттелмегенімен, айбынды аталарымыздың кімдер екенін, кім-кімнен тарайтындығын анық көруге болады. Сонымен, тарихи әндер казақ музыкасының үлкен бір бөлігін құрайды, тақырыптарының идеялык мазмұны күшті, халық есінен өткендегі тарихи жайлар ұмыт калмай, ұл-қыздарымызды едін-жерін сүюге, ұлтжаңдылыққа тәрбиелеуге маңызы зор.

Әлеуметтік-теңсіздік әндерінің тақырыптары қазақтың ән жанрларының әр түрлерінде көрініс тапқан. Олар әсіресе еңбек такырыптарындағы сонымен бірге сатиралық әндерде көп кездеседі. Халық творчествосында демократиялық бағыттарының дамуында больш, негізгі тақырыбында әлеуметтік мәселе басты орын алады.

Өзінің кұрлымы жағынан әлеуметтік-теңсіздік әңдер лирикалық әндерге жақын болғанымен, өзінің мақсаттылығымен, интонациасының қаһарлығымен, мелодиясының айшықтылығымен және сергек те ширақ ырғағымен, кең диапозонымен ерекшеленеді.

Ертедегі халық сүйген жанрдың бірі - эпикалық жырлар. "Эпос-идеялық, көркем мәні және композициялық құрлысы жағынан музыкалық- поэтикалық фольклордың ең күрделі, ең ірі жанры. Өйткені оның негізінде халық тарихындағы қиялы-қилы кезеңцер, халық тағдырына байланысты ірі проблемалық мәселелер алынған. Эпостарда қанатты философиялық сөздер жиі ұшырасады. Батырлар жырында кездесетін афоризмдер елге үлгі боларлықтай ерлік істі, каһармандықты бейнелесе, ғашықтық жырларындағы қанатты сөздер, жырдың ішкі мазмұнына сай әр алуан лирикалық сезімдерге құрылған. Бұған Асан, Қазтұрған, Бүхар жыраулардан бастап, Махамбет, Базар жырау, Кашаған, Нұрым, Майлықожа, Нұралы, Жамбыл, Мұрын, Тұрмағамбет секілді сөз жүйріктерінің туындыларынан мол мысал келтіруге болады.

Терме дидактикалық пәрменділігі риториялық сауалдар аркылы "Біріншіден не жаман?" - деп оған қолма-қол жауап беріліп, тәрбиенің шұрайлы сөздері мен жүрек қағысын еліктетін әуені мен қысыла отырып, тағылым сырлары төгіле береді. Сөйтіп, тыңдаушының назарын негізгі мақсатқа аударып, мәселеге ойланып, адамның ақыл-ой мен санасына эмоционалдық әсер береді.

Желдірме - жеддірме, речитативті әуен. Оның синонимі - "төкпе","төк" жылдам екпіндегі дыбыстар төгілмесі. Терме жоғарғы дауыспен басталған кіріспеден, кейде кіріспесіз айтылады, екпінді, жүрдек, ырғақты әнге құрылды.

Толғау - қазақ фольклорының көп тараған жанры, түрі мен мазмұны жағынан термеден кенірек те, дастанға қарағанда шағыңаду болып кедеді. Толғау - дала өмірінің дидактикалық, педагогикалық дастаны деуге келеді.

Дәстүрлі философиялық толғау Асан қайғы творчествосымен байланысты. Ел қамын ойлап, толғауын толғауларында дүниеде не жаксы не жаман деген ҰҒЫМ төңірегінде философиялық пікір тастаушы Асан қайғы ой пікірлері - жастар үшін мән-мағынасы жойылмаған дидактикалық қасиеті күшті тәрбиелік құрал.

Халық қамын жеген, біркелі бірлікке, достыкқа шакырып, сөз маржанын тізбектеп, терең ойды топшалай келе Асан қайғы:

Таза мінсіз, асыл сөз,

Ой түбіңде жатады.

Ой түбіндее жатқан сөз,

Шер толқыса шығады, - деп толғана келе көрікті ойдың адам

Сезімімен, өңіл-күйіне байланысты туатынын қортыңдылап, философиялық байлам жасады.

Казақ халқының аса мол дамыған дербес саласы - айтыс. Айтыс -"айту", "айтысу" деген сөздерден туған. Айтыс поэзиясының нышандары казақтың эпостык жырларынан көп кездесіп отырады.

Лирика әндер - қазақ музыкасында ең бай мұрасы. Идеялық-эмоциялық мазмұны кең, тақырыптары адамзаттың қуаныш-мұңы, өкініші, махабаты, табиғат сұлулығы, жан-жануарлар әлемі, сұлу қыз, жүйрік ат, алғыр тазы, өкіншті өмір т.б. туралы сан қилы болады.

Лирикалық әндердің поэтикалық мазмұны музыкалық әуенмен тамаша үйлесіп, көркем тоғысады. Сонымен бірге интонациялық ерекшелігі мен мәнерлік қасиеті сұлу сомдалады. Қайырмаларындағы "Ай-ай", "Беу-беу", "Ей", "Ахау", "Қарағым-ау", "Сәулем-ай", "Шіркін-ай" сияқты әсем әуен қозғалыстармен көмкеріліп әдемі көрік берді.

Қазіргі күні казақ халқы өзінің жаңа дамуын басынан кешіп, тәуелсіздік алып, өз туын қабылдап, тілін, дінін тереңірек игеруге бет алып отырған жағдайда "Елім-ай" әнінің ыргағы әр жүректі дүрсілдетіп, елін, жерін, Отаным деген ой-санасымен болашақтағы зор үмітімен астасьш жатқанын айтуға болады. Үлкен жүректі ел ағалары көтерген игі бастамаларын осы "Елім-ай" атымен айдарлап халық игілігіне үн қосуда. Дәстурлі халық әңдері өмірлік мәні бар дидактикалық маңыздылығы мен бала тәрбиесіне қолдануға өте қолайлы болып келеді. Оның поәтикалық тексі сезімді билеп қана қоймайды, ақыл-қиялын шарықтатып, түрлі ой салады, терең толғанысқа түсіреді.

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында мектептердің жағдайы өте ауыр болды.

Казак, мектетеріңдегі оку-жоспарлары мен алғашқы оқулықтар 1922 жылы казақ халық ағарту комиссариатының "РСФСР-дің I және II басқыштағы бірыңғай еңбек мектептерінін программалары" негізінде жеті жылдық казақ мектептерінің оқу-жоспарын бекіткеннен соң ғана қолға алынды. Оқу тәрбие ісіндегі мұқтаждықтар балалардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесін кажетті деңгейге ұйымдастыруға мүмкіңдік бермеді.

Қазақстандағы мектептерде ән-күй сабақтарының өте төмен дәрежеде өткізіліп, сапасының канағаттандырғысыз болғандығын Казақ ССР халық Ағарту Комиссариатының 30 жылдардың аяғындағы есептерін талдау барысында байкауға болады.

Салыстырмалы талдауға Б.Ғизатовтың (1984) және М.Балтабаевтың экспериментті (1988) оқу бағдарламалары алынды.

Казақтың халық әндері 1984 жылғы бағдарламада тым аз беріліп, әндер туралы теориялық мағлұматтар жуйесіз енгізілді. Мысалы, 1 сыныпта бар-жоғы 2-ақ ән енгізілген. Оның біреуі "Камажай", тыңдау үшін енгізілген де, авторлар осы әнді әнге салып айтуға, би билеуге болатындығын хабарлауды мақсат етіп қояды. Ал екінішсі - "Елім-ай" алынып, тыңдауға және үйреніп орындау барысында әннін шығу тарихын әңгімелеу, сипатын ажырату сияқты дидактикадық және тәрбиелік мақсаттар кең қойылған. Біздіңше, осы бағдарлама бойынша оқытқанда бірішпі синып окушыдары казақ халқының ән мұраларынан мүлде мақұрым калды десек артық айтқандық болмас еді.

Біздің ойымызша, осы мәселені шешудің бірден-бір жолы, ән үлгілерін дидактикалық принциптерді қатаң сақтай отырьш, ірікітелген оқу материалы осы еңбекте ұсынылған педагогикалық классификация негізінде қолданса, музыкалық-эстетикалық тәрбие өз мақсатында жетеді.

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті идеалогиялық комиссиясының 1988 жылғы казан айының 4-дегі мәжілісінде бекітілген, "жас ұрпақка адамгерішлікті - эстетикалық тәрбие беру жөніндегі концепциясында "Республикамызда осы кезеңге дейінгі рухани өнер тәрбиесіңдегі орын алып келген кемшіліктердің беті ашылып көрсетілді. Олар мына тұрғыда болады: мектептегі музыкалық-эстетикалық тәрбие ұлттық және аймақтық мәдени ерекшеліктер мен дәстүрлерге бағдарланбады; сол себепті жастардың ұлттық сана-сезімдерінің дамуына түрткі бола алмады, оқу-төрбие жұмыстары халқамыздың ғасырлар бойы қалыптасқан халық педагогакасымен байланысты өтілмеді Сонымен катар бұл концепцияда осы кемшіліктерді шешудің жаңа принциптері, бағдарламалары берілді. Онда жастарға музыкалық-эстетакалық тәрбие беруде қазак поэтикалық мәденитіміздің түлеріне /айтыс, қисса, жыр, терме, мақал - мәтелдер т.б./ халық билері мен халықың қолтаңбалары өнері, фольклорлық ұлт аспаптарын игеруге балалар оркестр-ансамбльдерінің ұйымдастырылуына ерекше көңіл бөлінуі керектігі айтылады. Міне осы айтылған талап-тілектерге сай ұлттық мектебі концепциясының негізінде "Елім-ай" атты ән-күй пәнінің жаңа бағдарламасы дүниеге келді. Профессор М.Х.Балтабаевтың баскарудағы шығарымпаздар тобы казір де республикамыздағы жастарға музыкалық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасының алғашқы кезенде әжептәуір жинақталды.

"Елім - ай" бағдарламасының басты мақсаты - окушының рухани дүниесін байытып, идеялық-эстетикалық талғамды дамыту және өмірді саналы да терең түсіне білуге баулу.

Осыған орай бағдарламада оқытудың сабақтастып, өнер түрлеріне сай музыкалық іс-әрекеті интеграциялылығы, тарихи принциптері де карастырылған. Көренекілік, білімділік сабақ процесін оптимизациялау сияқта жалпы оку принциптері де орын алады.

Сөйтіп "Елім-ай" - бағдарламасында ұлттық көркемдік мәдени дәстурге ерекше көңіл аудара отырып, халқымыздың рухани дүниесінің шығармаларын кеңірек пайдалануға ұмтылған. Оқушылар музыканы тек кабылдап қана қоймайды, оның өмір мен байланысы жайлы түбігейлі мәліметтер алады. Екінші жағынан мұнда жол басқа да халықтың ән-күйін түсінуге жоя ашады.

Енді бір көңіл аударарлық мәселе ән-күй тәжірибе жүзінде ұйымдастыру көзделген. Аспапты іс жүзінде игеру баланың білім дағдыларын дамыту (аспаппен өн айту, би билеу, сұйемелдеу, т.б.) "Елім-ай" бағдарламасының казақтың халық әндері материалдары ретінде көлемді орын алады. Сонымен бірге халық күйлерінің негізіңде әуен-жаттығулар айтқызу өте ұгымды педагогикалық тапқырлықпен карастырылған. Бағдарламада І-ші тоқсаңда казақтың халық әндерін іріктегенде бірізділік, жүйелік, жас ерекшеліктері тағы баска принциптер жақсы сақталған. 2-3 тоқсаңдарда "Бала уатудан" соң "Той бастар", одан кейін "Карлығаш" келесісінде "Әй-әй бөпем", "Жаңа" әндеріне ұласады. Авторлар әрине, халық дәстүрін кеңінен пайдалануға ұмтылғанымен, шешуін таппаған мәселелер алі де болса өз мәнінде жүзеге асырылуын қажет етеді.

Біздің ойымызша, "Елім-ай" бағдарламасында халық әндерін енгізуде логикалық жүйелілік, жекеден жалпыға, карапайымнан күрделіге өрістеуде бірізділік тәрізді дидактикалық принциптердің сақталмауы балалардың қазақ фольклоры туралы түсінік, кабылдауларының біртұтастығын қамтамасыз ете алмады. Яғни музыкалық - эстетикалық төрбиелілігін оқу материалы ретінде халық әндерінің күңделікті өмірмен, халық тарихымен, елдің тыныс-тіршілігімен, сана-сезімімен түсіндіре алатын жанрлық сипатына сүйенгенде ғана өз мәнінде жузеге асыруға болады.

Т.Тажибаев
Психологические взгляды Абая Кунанбаева
Вторая половина XIX века, а также начало XX века ознаменовалась в России крупными достижениями в области естественных наук, среди которых почетное место занимает учение великих русских ученых И.М.Сеченова и И.П.Павлова, заложивших научные основы физиологии и обогативших материалистическую науку учением о физиологии высшей нервной деятельности. Их учение явилось ценным вкладом для научного понимания механизмов психической деятельности, а также в борьбе материалистов против идеалистической психологии и философии. <...>

Высказывания Абая по вопросам психологии говорят о некоторой его осведомленности о материалистической психологии в современной ему России. Именно русская материалистическая психологии И.М.Сеченова, а также психологические взгляды К.Д.Ушинского, а не эмпирическая и позитивистская психологии Милля и Спенсера, которые также изучались Абаем, оказали влияние на формирование его психологических взглядов.

Абай Кунанбаев не был ученым-психологом в прямом научном смысле этого слова. Однако его бессмертные поэтические и прозаические произведения свидетельствуют о том, что их автор был тонким знатоком человеческой души. В большинстве своих стихотворений и назиданий Абай исключительным мастерством вскрывает характерные особенности психологии людей, принадлежащих к определенной эпохе, классу, возрасту и т. п. Психология людей вскрывается Абаем в их конкретно-исторической трудовой и бытовой жизни. Это и определило глубокий реализм его произведений, их доходчивость до широких масс, их огромную воспитательную силу.

Наряду с кропотливым изучением психологии людей в их практической жизни Абай с помощью своих русских друзей изучал также труды русских и зарубежных психологов, критически перерабатывая их и отбирая лишь то, что соответствовало его мировоззрению. Абай первый среди казахов формулировал свои взгляды на психологию. Изучение Абаем психологии преследовало троякую цель, в чем он видел, как нам представляется, и предмет психологии как науки.

«Не вывесть живых

Узоров твоих

Алмазом, не вышить иглою.

Ценней жемчугов,

В глазах знатоков -

Ты прах перед темной толпою.

Для низких невежд - бессердечных, глухих!»

В своих стихотворениях «Не для забавы я слагаю стих» (1889), «Птица мысли повсюду стремит крылья» (1896), «Красивой песней под струнный звон» (1897), «Грубый крик» (1897) и других Абай подчеркивает, что красивая песня и сладкая мелодия охватывают все чувства человека, будят его мысль. Песня имеет большое значение в жизни людей: она радостно приветствует рождение человека и печально сопровождает его в могилу. И в шильдехане по случаю рождения младенца, и при встрече жениха с невестой, и при свадьбе, в труде и при смерти - везде и всегда — песня. При помощи песни сохраняется мудрость народа, его традиции и обычаи передаются от поколения к поколению

Слушая проникновенную песню, говорит Абай, человек впадает в какое-то забытье, у него возникают возвышенные думы, сердце согревает все тело, и человек находится во власти своих чувств. В этот момент он «глух» ко всем внешним раздражениям; они как бы не существуют для него. Песня воскрешает печаль и радость, заставляет перебирать в памяти все пережитое до мельчайших подробностей. То кажется, что ты слышишь чей-то шепот, обращенный к тебе, то начинаешь верить словам бессовестных лжецов и принимать их ложь за чистую монету. Отрава пройденной жизни, говорит поэт, вспоминая коварные интриги и козни своих врагов, снова волнуют его, но он не сходит лишь с ума потому, что нет яда, который бы он не испробовал.

Говоря о воздействии песни на психическую деятельность человека, Абай указывает на то, что переживания человека являются отражением его глубоких дум, а песня являегся тенью, отбивающей такт этих переживаний:

«Льется и реет песнь, паря,

Сердце баюкая, ум бодря...

Бренного мира вся сладость в ней,

Лишь тугоухий к ней влекся б зря!

Песнь и в спящее сердце влетит,

Все исцелует и истомит...

То счастьем, то грустью звенит напев,

То раны зажившие бередит».

Песня окрыляет человека, будоражит его чувства и одухотворяет его. Песня-блаженство, но ее может уловить не всякое ухо, а только «мыслящее ухо» («ойлы кулак»)- Песня может разбудить дремлющие чувства, оживить радость и печаль, встряхнуть человека, отражать думы и настроения его.

«Но, песнь заслыша, постичь сумей:

Мудрость ли дышит, иль глупость в ней?

Вздорная песня лишь ранит слух,

Мудрой упьешься - я стал мудрей...».

Песню может понять только тот, кто имеет чуткий слух, отзывчивое сердце и прозорливый ум. Из подобных высказываний Абая напрашивается вывод; поэзия является мощным фактором воздействия на психологию людей. Следовательно, каждый, кто занимается поэзией, должен изучить и хорошо знать особенности психической деятельности человека, закономерности ее развития.

Во-вторых, путь избавления казахского народа от политического бесправия, экономической и культурной отсталости, от невежества и нищеты Абай видит в просвещении и нравственном воспитании народа, прежде всего подрастающего поколения. Он требует, чтобы казахская молодежь изучала русскую культуру и русский язык, чтобы она перенимала у русских все прогрессивное.

Обучение, согласно Абаю, должно быть действенным и успешным развивающим ум детей. Для этого надо построить обучение и воспитание детей так, чтобы они не только учитывали особенности детской психологии, но и были бы направлены на ее всемерное развитие.

В целом ряде стихотворений поэт сумел метко передать свои сокровенные думы и волнующие эмоциональные переживания. Он дает яркую психологическую характеристику людям различных сословий, профессиий и возрастов.

При рассмотрении вопросов психологии Абай принимает установившиеся в его время трехчленное деление психической деятельности человека (ум, чувства и воля) и пытается раскрыть содержание последней (см. Стих «Разум льду подобен», «17-е слово», «27-е слово», «43-е слово» и др.)- К умственным явлениям он относит ощущения и восприятие, представление, память, воображение, мышление и разум (или сознание). Уму приписываются черты хладнокровности, ясности и остроты. К чувствам относятся «теплота» психические переживания, радость и и гнев, страсть и любовь и т. п. Характер рассмаривается вместе с волей. Выносливость, стремления, уменье управлять своими страстями считаются волевыми процессами.

«Разум льду подобен: он ясен, остер,

Сердце жарко пылает, словно костер.

Коль терпенье и страсть подвластны тебе,

Волей ты победил их, настиг в упор».

Ум, чувства и воля, по Абаю, должны находиться в единстве, в полном сочетании и гармонии, ибо они друг без друга обойтись не могут; их разобщение может привести человека к нежелательным последствиям, выбить из колеи нормальной жизни. Поэтому задача науки заключается в том, чтобы эти стороны психической деятельности человека и обеспечить их единство.

«Чувство, волю и разум сведи в одно.

Лишь тогда величье тебе суждено.

Друг без друга они цены лишены,

И безвольное сердце, поверь, смешно!

Нет ни гнева, ни радости, ни ума,

Ноет сердце, постыла ему тюрьма.

Разноречье трех сочетать умей,

Этой мудрости учит нас жизнь сама».

Воля, ум и разум (что одно и тоже в понимании Абая) и чувства должны быть объединены. Но если между ними будет разлад, человек должен слушаться «сердца», т. е. веления чувства, за которыми всегда должна оставаться главенствующая и руководящая роль. Оно должно вести разум по правильному пути и правильно использовать силу воли. В другом месте Абай говорит о том, что ум и воля являются ведущими в жизни человека. Но они будут бесполезными и не выполнят своего назначения, если не будет справедливости, которая исходит от сердца.

«Если воля есть, ум живет,

доброты же и правды нет,

впереди огонь, сзади лед,

и никак не уйти от бед».

Как мы видим, в этих высказываниях Абая Кунанбаева ярко выражены его сенсуалистические взгляды, приближающиеся к взглядам великого русского педагога и психолога К.Д.Ушинского. Ушинский рассматривал чувства не только как связующее звено между явлениями сознания и воли, но и как «первую причину человеческой деятельности, в области сознания и воли, в них же окончательную цель этой деятельности». В конечном счете, сознание сводится им к одному из чувств, и, таким образом, тройственное Деление душевных явлений сводится к двойственному делению, т. е. чувствам и воле.

В «Семнадцатом слове» своих «Назиданий» Абай более подробно описывает свою мысль о природе воли, «сердца» и ума и их единстве. Поэтому содержание «17 слова» мы приводим полностью:

Воля, Сердце и Ум спорили, кто из них важнее. Они пришли к Науке, чтобы она решила этот спор. Воля сказала: «Послушай, Наука, ты ведь сама знаешь, что без меня никто не может достигнуть своей цели. Ведь только благодаря мне люди отстраняют лень и упорно, настойчиво стремятся познать тебя.

Даже для богатого нельзя без воли и труда достигнуть совершенства. Разве не я руковожу выбором людей? Не я ли предостерегаю их от легкой наживы и злых повадок, не я ли возвращаю людей на путь истинный, когда они покидают? А вот эти двое со мной спорят».

Разум сказал: «Но ведь только я знаю, что вредно, что полезно как для этого, так и для того света. Слова понимаю один я. Без меня нельзя получить прибыль, без меня нельзя избежать убытков. Только я постигаю науку. Как же эти двое, - сказал Разум, - и оспаривают мое первенство? И на что они годятся без меня?»

Заговорило Сердце: «Я царь человеческого существа. Я гоню кровь по жилам, без меня нет жизни. Только я заставлю сытых, беспечных людей, валяющихся в тепле и мягкой постели, тревожится и думать о том, как живут бедные и обездоленные. Я отравляю сны беспечных, заставляю людей ворочатся в их постели. Во мне почтение к старшим и милость к младшим. Как часто не сберегают меня в чистоте, как часто меня унижают. Но если сердце честно и безупречно, то нет обиды между людьми. Я восторгаюсь добродетелью и заставляю людей отскакивать от зла, как от змеи. Все доброе - скромность, справедливость, милосердие, отзывчивость, - все исходит от меня. Как же эти двое могут спорить со мной?»

Тогда Знание, выслушав всех, заговорило: «Слушай, Воля, все, что ты говорила, справедливо. Более того, ты обладаешь многими другими достоинствами, тобой не упомянутыми. Но хотя и не могут жить те двое без тебя, но вместе с силой у тебя есть и жестокость. Много от тебя и пользы, но бывает от тебя и вред. Иногда ты крепко держишься за добро, но иногда и за злодеяния. Это плохо в тебе». Так сказало Знание. Потом оно продолжало: «Разум, то, о чем ты здесь говорил, тоже правильно. Без тебя ничего нельзя найти. Только ты знакомишь нас с тайнами творения, жизни, души, но и от тебя бывает зло. Ты рождаешь хитрости, проделки, ты являешься руководителем и хороших, и плохих людей. Ты ведешь людей по пути добра и зла одинаково. Вот это в тебе плохо».

И продолжало Знание: «Я приказываю Вам троим объединиться в одно целое, и повелителем трех будет Сердце. Разум, ты слишком разносторонен. Пускай Сердце следует за тобой в добро, пускай оно иногда с тобой соглашается и радуется. Но пускай оно не идет за тобой по дороге зла. Более того, пускай оно тогда будет тебе приказывать вернуться. Воля ты сильна, но пускай и тобой руководит Сердце, пускай и доброе и полезное дело оно не будет жалеть твоих сил, а на зло пускай оно накладывает запрещение.

Посоветовавшись, соединитесь все трое вместе, но помните, что Сердце - повелитель. Если Вы все трое будуте в одном человеке и так, как я это говорю, то человек, который будет руководить Вами, станет праведником и даже пыль его ног сможет исцелять слепых. Если же будут раздоры между Вами, то пусть человек послушается Сердца».

фольклорлык-этнографиялык журнал №10 (22}

- Алматы, 1994. - Б.36.