Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
| Гуртуланы Салих
бла Тёппеланы Алим кёчюргендиле. 7* 100 ПРОЗА ШАУАЛАНЫ Хасан ЖАЗЫУЧУНУ КИТАБЫ ПОВЕСТЬ I Тюз хапар керекди адамгъа, - 1982 жылны май айыны жетинчи кечесиди. Сагъат онекиге ишлегенди. Алыкъа жукълар къайгъыгъа уа кирмегенме, - энди жазыллыкъ чыгъармамы сагъы- шы башымы алып, жашаусуз этген чакъ; андан къачып къутулур онг жокъ. Акъылыма келгенни олсагъат къагъыт- ха тюшюрюп къоймасам, болжал эрттенликге бир къалса сау кёрейим, акъылынга келген оюм кече къарангысына жутуллукъду. Не бек кюреш- сенг да артда аны эсинге тюшюралмайса; драматургну жашаусуз этген затладан бириди ол, - эринчеклик… Тёшег’а этгенингден тутуп, ёрге ту- рургъа къоймайды. Бир заманда телефон зынгырдады да сагъышларым чач-тюк болдула. Аны чолпусун, жунчугъаным таныла алдым сол къолума, сора онг къолу- ма бердим «аманатлыгъын». – Замансыз заманда не тынгысыз этерге къалдынг адамланы? – дедим, сёлешгенни ким болгъанын ангылап. – Хо да, тынгысыз болуб а, къой сюрюуюнге жанлымы чапханды? – Санга уа сёз айтып онгму барды… кече белинде менден излегенинг
– Излесем а башым бла этерсе. Ачах улу Хажибийни жангы китабы къолума тюшгенди да, аны окъуп бошагъынчы кёзюме жукъу кирмеген- ди. Тюз бусагъатда къутулдум. – Да санга аллай бир къыйынлыкъ сынатхан китапны хапарын ба- шынгамы ураса? – Хамзат, Хажибий шуёхубуз залим китап жазгъанды. Аны чыгъарма- лары не заманда да кеслерине эс бурдуруучудула. Бу жол а театрыбызны юсюнден сермегенди антсыз. Кёплени дыгъылларына къатылгъанды. – Ол айтханынг? – Театрны жашауун алай суратлагъанды, тейри, аны баш режиссёру
– Шекспирни трагедияларына ушайды деп къойсанг а, - дедим шуё- хуму жюрексиннгенин бир кесек шош этер акъылда. – Хамзат, бош къакъды-сокъду этесе. Жазыучуну жангы китабыны литература жигитлеринде биз таныгъан, - биргебизге ишлеген адамла бардыла. Китапны окъусанг аланы кимле болгъанларын сормай ангыла- рыкъса. Биз – экибиз, этерик иш – китапда суратланнган халны сахнада тюз болушунлай кёргюзтюрге керекбиз. Китапны мычымай къолгъа ал, андан сора бир оюмгъа келлигибизге шексизме: сен – драматург, мен – ре- жиссёр. *** «Артда кюе-бише айланмаз ючюн, бюгюн жашауунга сакъ болургъа керексе». Биз таныгъанлы, литература, театр жашауну орта чыхырында бола келген Ачах улу китабын ол сёзле бла башлап, кимни да сагъайтады. Бек уллу ниет кюч – битеу эсгериулерин, чачмай-тёкмей, акъылында сакълагъанындады. Адамладан алгъан къагъытларыны хар бири – бир энчи инсанны жашау сураты. Театрны отун тиргизгенле – халкъгъа туу- рада, Ачах улу кеси уа ауанада – театрны сахна жабыуну артында. Ачы сёзлери кимни да жашаудан тюнгюлтгенле уа кеслерин алгъа атаргъа кю- решедиле не заманда да. Театрны тутуругъу бола келеген Наурузну уруш да бюгалмагъанды, аман адамла уа аны окъуна тозуратхандыла. Науруз къыйын саусуз заманында гюняхсыз солууу тенгни, жууукъну тынгысыз эте тургъанда да, аны кетерине ашыкъгъанла, ингир болуп, ай кёлден къа- рагъанына къууаннганча, театргъа жыйылгъан халкъ аланы оюнларына толкъун къарс къагъып тюбегенча, къууанып сюеле эди Сырмахан нёгер- леринден кенгирекде, Наурузда уа жырны къанаты юзюлюрге боллугъу бекден-бек сезиле эди. – Народный кетсе да, аны аягъы басхан жерден жюрек жылыуу ур- гъанлай турлукъду манга, – деп шыбырдады Сырмахан аны къатында мудах сюелген Владимир Ахматовичге – театрны директоруна, – театрыбыз- ны оюлмазлыкъ мурдор ташыды народный. Биз Наурузну аты унутулмаз ючюн къарлы аулакълада гюлле чакъдырыргъа, эски да, жангы да жырланы макъамлары халкъны кёлюн таматаны ауазы жарытханча жарытып турур- ча этерге керекбиз. Искусствону адамларыны къолларындан келмезлик не барды?! Оюнларыбызгъа керти жашауну болумунлай кёргюзтсек, ол Нау- рузну аты театрда ёмюрден ахыргъа жашап турлукъ кюч боллукъду. – Аланла, была сау адамгъа не къабыр къазып кюрешедиле? – деди Зурият – сыйлы актриса, – Науруз герман огъундан сау къутулгъан кишиди, бу ауруудан да къутулур, Аллах айтса. Жазыучуну китабы 102 «Сёзлерингде къонгуроу зынгырдагъаны сабий ауазыча эшитиле- ди, ол тазады, гюняхсызды. Алай кёзлерингде уа хыйлалыкъны сураты, аладан элия атылыргъа хазырча кёрюнеди кимге да, – деди директор Га- жаланы Владимир, кеси, Сырмахан таба къарамай, акъылында. – Ненча кере келгенсе манга Наурузну – къарт тонгузну, ишден къыста, ол сахнада не айтханын, къалгъанын билмейди, халкъны аллында бетибизни жояды», – дегенни айтып. Бюгюн а сылтаусуз юрген ит кибик юресе». – Владимир Ахматович, жулдузну кёз къысханын кёргенмисе? – деп
– Не затла жаркъмалайса, ачыкъ айт акъылынгда болгъанны. Директор толу ангылай эди – жашауда не да Сырмаханнга тап тюшсюн ансы, театр тюп болуп окъуна къалсын, – жабып къойсунла, миллет культура, миллет сезим ёчюлсюнле, – ол затланы Сырмахан къара шайына да санамайды. – Народный бизге кёз къысханча кёрюндю манга, аны ючюн айтдым ол оюмну, – деди Сырмахан, аз жётел этип, тамагъын ариулай, базыкъ хырха ауазын кючден чыгъара. – Мен хыйла сёз айтмайма, театрыбызны жулдузу ёчюле баргъанына жарсыйма. – Терсликни кесине алыргъа ким сюйген сунаса, – деди директор, – На- урузну ахыр жолгъа атланыргъа сени кибикле ашыкъдырдыла. – Ол кеси сёзлерин кеси кючден-бутдан эшитди, къулагъы уа эшик таба сагъайды. – Мени бош терслейсе. «… Ашыкъма, сени аллымда аякъ бю- кдюрмесем, мен да адам тюйюлме. Кёремисе аны сен?!» – деди Сырмахан кеси акъылында. Ол директор кёзю къарагъан тиширыуну аллында тобукъланыргъа хазыр болуп тургъанын ангылагъан къызды. Тюзю – Сырмахан, адамланы тили бла сынсытханлыкъгъа, эр киши эс бурмазлыкъ «къыз» тюйюлдю. Агъачыны ишленнгенине, бет сыфатына да танымагъан эр киши чурум табарыкъ тюйюлдю. «Кёзлерингде тау ша- уданны саркъгъанын эследим, тюз биринчи кёргенлей окъуна», – дерикди не хайт деген эркиши да. Ол багъасын да ангылайды Сырмахан. Танымагъан адамыны къа- тында къубулуп тебиресе, сахнада кимни эсе да сыфатын къураргъа кёл салгъан сунарса. Башын кётюрмей, къарамын аякъ бурунларына тиреп сюелир, «жунчугъаны» таныла. Теренден терк-терк солуп, кёкюрегин алгъа этип, аны хар заманда махтандыргъан ёшюнлерин бютюнда уллула кёргюзтюрге кюрешир. Театрда ишлерча окъууу жокъ эди муну; башханы къой, кесине бе- рилген гитче рольчукъну жигитини сёзлерин къагъытха тюшюрюрге окъуна къолундан келмегенди. Театрны режиссёруна бла анда эрттеден ишлеген адамлагъа жаны къурман болсун. Мухарбий бла Тана улу да – халкъ поэтге, халкъ жазыучугъа саналгъанла Сырмаханны ариулугъуна жан атыпмы, огъесе Уллу юйде ишлеген жууугъуна кокаланыпмы, ким билсин, байрым аланы кёмсюн, жаш артистге жакъ басардан къалма- гъандыла. Ала театрны къууанчын, жарсыуун да ёз боюнунда жюрютген Адырайны да къолгъа алгъандыла. Тейри, бара баргъан дунияда Адырай Шауаланы Хасан 103 Сырмаханны къолгъа этерге боллукъду, ол эки народныйге эришип кюре- ширик эсе да алайды. Науруз, бир жол Сырмаханнга, жыйылыуда ауузун тыя билмеген таулу тиширыугъа, ата юйюню терезеси кюн нюрюнден ишленнген сун- нган адамгъа, къатыракъмытда сёлешди. – Сизни кибиклени хаталарындан, палахладан къутулуп, тынчлыкъ жашаугъа абызырап жарашхан биз харипле, – деди Сырмахан, Науруз таба бурулуп да къарамай. Кёзлери жана тургъанлай, басдыракъланнганча болду Науруз. Бир кесекден ёрге ауур кётюрюлдю. Сора, кишиден эркинлик ала да турмай, сабыр айтды: – Дунияда нени да ахыры болады, къартлыкъ жетер, ёлюм заманын- да жол тапмаса да. Тёрени бузарбыз да, озуп кетген затха кимден да бек жарсырбыз, бетибиз саргъалып, чархыбыз тынгысызлыкъны тузагъына тюшюп. Жаш адам фахмусуз да, бетсиз да болса уа, жюрекде мудахлыкъ- ны жаратады. Ол заманда сыбызгъынгы не жарыкъ сокъсанг да, кишини тепсеталлыкъ тюйюлсе. – Сени акъылынг, сёзюнг жашауну кёз туурабызда тутаргъа болу- шады, тамата, – деди Владимир Ахматович, олтургъан шинтигинден кесин аз ёрге айыра. – Къайгъы чарсы окъуна бийлеялмайды бизни сени къатынгда. Жылыусуз сёзлери къан бузгъан адамланы айтханларына эс бурмай къояйыкъ. – Эки бетлилик иги тюйюлдю, – деди Сырмахан, Науруз бла Владимир Ахматович айтханланы «аякъ тюпге» малтап. – «Хычыуун ышаргъанынг къууанч келтиреди манга. Сёзюнг чий алтыннга тенг. Сени кёзлерингде кесими кёре жашарыкъма мен», – дегенди манга биреу кёп болмай. Энди уа мен аны ролюнда артталлыда башха адамны кёреме. «Баргъан сууда сагъыш жокъ», – дегенлери кертиди. – « Тилде сюек жокъ», – деп да айтадыла таулула, – деди Науруз, сол къолу бла шинтик къулагъына жабышып, кесин олтурургъа хазырлай. – Адамгъа заянынг жетмегенден игиси жокъду. Алайда адамла не Наурузну, не Владимир Ахматовични бек артда айтхан сёзлерин эшитмедиле, барысы да Сырмахан айтханланы тузакълары- на тюшюп тохтадыла. Сюймеклигин анга алай чомарт ангылатхан ким болур экен? Тейри, Науруз а тюйюлдю, заманында тиширыуланы ийнакълаудан эрикмеген эсе да, бюгюн ол затха кирлик тюйюлдю. Бирге ишлегенликге, Сырмахандан жол ташлай айланнган Владимир Ахматович да базынырыкъ тюйюлдю ол ишге. Сора кимди да муну жюрегинде сюймекликни отун жан- дырыргъа кюрешген? Аланы сагъышларын Сырмахан бузду: «Мен бир бек сюйген ауазымы эшитдим эрттенликде кюн таякъла бла бирге, – ол сени ауазынг эди, ёмюрден-ахыргъа биргеме жашарыкъ ауаз…» – Ол сёзлени уа ким кимге айтхан сунасыз? – деди Сырмахан. –Тейри, мында санга аллай сёзле айтырыкъ адам хазна болсун, – деди
– ала бек залим суратланнгандыла; анда директорну театрны ишинден, суратлау сёзню магъанасындан уллу хапары болмагъанлыкъгъа, къызла- ны жылыуларын излегенин тышындагъыла да биледиле биз угъай. Хыйла сёз айтмайма, тюзю уа былайды: «Не къыйын кюнюнде да сенден аямам жанымы. Ол сёзюме табылмасам, къыйын ауруп ёлгеннге сана мени. Кюннге къол кётюргенден башха тюйюлдю сени кибик мёлекге къол кётюрмеклик…» Ким айталлыкъды Хамзат фахмусуз адамды деп… II Бу китап, эртте, кеч болса да, жазылыргъа керек эди. Ачах улу сант этген сунмасын киши, бу китапны къолуна алгъан инсан олса- гъат окъуп башларыгъына ийнанама. Мен окъуна сейир этмейме ол ишге; ким да таныгъан адамыны жашауун игирек билирге сюеди. Сырмаханны бла аны шуёхларыны юслеринден жазып тебирегенимде, къаламым бла къара булутланы жыргъанча къууандым, жауурунлары- мы _____керип, тау тёппесине олсагъатда ёрлегенча, солуууму теренден ала. Тау ауузланы къызартхан тангнга да ол заманда тюбегенча болдум. Да, ойнагъанмы этесиз, мен Сырмаханны ачы сёзюн эшитгеним сайын, тилим артха тартылгъанча болуп, жукъ айталмай, аз сюелмегенме жеримден тепмей, къапханнга тюшген жаныууарча, кеси акъылымда жан-жанымы талай. Бюгюн а, хар ишни халкъгъа туура этерге къо- лумдан келгенин ангылап, тейри къылычны тюбюнде ат чапдыргъан сунама кесими. Ол обур тиширыуну жюрегинде адамлыкъ кесине жер тапмазлыгъы бютюнда бек базындыргъанды мени жангы повесть жа- заргъа. Тереклени жалан этген кюзге да, жаз башыны биринчи гюлюню Шауаланы Хасан 105 – жанкъозну чакъгъанына да кёп кере тюбедим, кечени танг жарыгъы- ча, агъартхан сюймекликни да сынадым; къууанчланы бюкген жылланы кючлерин да кёрдюм, алай Сырмахан бла аны нёгерлери халкъ арасын- да бола келгенликге адамлагъа жалгъашалмагъанлары, (харамлыкъ лары хорлап) мени бек сейирге къалдырады. Алагъа тюбегеним сайын кюз чарсы табийгъатны тюрлендиргенча, тюрленмей къалмайма. Литерату- ра жашаудан ангылаулары чубур адамла айтыргъа болурла: Ачах улуну бу китабы суратлау чыгъарма тюйюлдю – документледен къуралгъанды – эригиулю затха ушайды деп. Повестьни окъугъан эсли адам ол оюмдан кенгде боллугъу къууандырады мени. Эсгериуле китабы окъуна сунсунла, автор искусствону ёмюрлюк жетишимлерине жолну артистледен, аланы оюнларына къараргъа келгенледен излейди, кеси уа ташада-ауанада къа- лады деп окъуна айтсынла. Угъай, повестьни лирика жигити литература, театр жашауну ара чыхырында келгенлей тургъанын ангыларыкъла кёпдюле. Сырмахан жыйылыуда ачыуундан адеп-къылыкъ деген затны чотха алмай сёлеш- генликге, Владимир Ахматовичге кишен салгъанын а кеси кимден да иги ангылайды. Адамны эсгериулерини хар бири бир энчи инсанны жашаууну су- ратларыдыла; адам улуну келе келеген жолу уа ызындан къайгъылы жел сюргеннге ушайды. Кёгюрчюнле жауун сууда жуууннганларына къарап зауукълукъ алыргъа окъуна заман тапмайбыз бирде… – Санга тюбегеним сайын, кюн нюрюн эрттенликге жайгъанча, хычыуунлукъ сынайма, – деди Тана улу бир жол театргъа келип, Сыр- маханны къучакълап, жаягъын жаягъына къысып, кёзлери, эринлери да бирча ышара, къызны къатында алашалыгъын билдирмезге кюрешип, ауурлугъун аякъ бурунларына жюклей. – Ол сёзлени кертиликлерине ийнанмай эсем да, халкъ жазыучудан аллай затны эшитмеклик хычыуунду манга, – деди Сырмахан, кёкюрегин Тана улуну кёкюрегинден айыра. – Сюймекликни бетин тырнаргъа бош базынаса, – деди Тана улу, Сырмахан бла эрттеден шуёхлукъ жюрютген тиширыуу бла сёлешгенча сёлеше. – Сюймеклигибиз кюнлени биринде кёк кенглигин жилтиннге алдырыр. – Эй маржа, ол «жюрек сёзюнгю» адамланы къатларында айт да, мени деберими кётюр, – деди Сырмахан жазыучуну керексиз кокаланнга- нын кёзюне тута. – Алай мени жарсытхан бир зат барды: бизге кюз арты киршилени заманында тюберге нек тюше болур? – Кюз артында агъач, таш да кюмюш бет аладыла да, андан. –Жарсыу болуп кирирге кюрешесе жюрекге, – деди Сырмахан бу
– Насыбым тутса, ол ишни да этерме. Сууукъ кечеледе жукъусузма, суху боранны тауушуна тынгылай атдырама тангымы… Санга тюбери- гим эсиме тюшген сагъатда уа эрттенликде кюн тиеригине ийнанама. Жазыучуну китабы 106 – Акъылынгда болгъанны къагъытха тюшюрсенг, пьесанг хаппа-ха- зырды, – деди Сырмахан, жазыучуну бу жолгъу сёзюн да чамгъа буруп, – эрттенликде кюн тиерине ийнаннган сен болмаса адам кёрмегенме. – Уллу ишни алай сансыз этерге жарамайды, – деди Тана улу. – Билеме пьеса жазгъан тынч болмагъанын, аны алайлыгъын ол бери келе тургъан кимден да иги ангылай болур, – деп, Сырмахан Владимир Ахматович бла бирге театрны тюп этажындан ёрге кётюрюле келген дра- матургну кёргюзтдю. Тана улу, ала таба бурулду да: – Ким не да айтсын, къызны кёзлеринде сюймекликни жулдузу жан- маса, бушуу къыйынлыкъны кезиуюнде окъуна, суратлау чыгъарма жерин табарыкъ тюйюлдю, – деди, – Тана улу ол сёзлени Хамзат бла Владимир Ахматович эшитгинчи айтханына къууанып. – Атам ёлмесин, керти сюймекликни азабын сынагъанса, – деди Сыр- махан Тана улуна. – Театрда ишлеген къызларыбызгъа оюнла кёргюзте тургъанынгдан да хапарым барды. Ол заманда жазыучуну уллу бурунуну сыртына тер къакъды, къалын эринлерине аякъ бюкдюргенлей турду ол келгенле аланы къатларында то- хтагъынчы. – Сюймекликни кючю тенгизни теренлигин унутдурады, – деди Сыр- махан, Владимир Ахматовичге бла Хамзатха эшитдирип. – Тюз айтаса Сырмахан, – деди драматруг, – кенг ёзенде от ышыргъан къызыулукъну кезиуюнде жангыз шауданны къуругъанына къарагъандан башха тюйюлдю сюймеклик жерин тапмагъан чакъда сынагъан къыйын- лыгъынг. – Сюймекликсиз жашау къанатсыз къанатлыгъа ушайды. Насып къадарданды деп тургъанлыкъгъа, ол жюреклеге ышаныулукъ, жапсарыу- лукъ бермейди. – Сахнагъа аллай суратлау сыфатла, сёзле керекдиле, – дейди Вла- димир Ахматович, Тана улуна бла Хамзатха кезиу къарай, аллай затны чыгъармачылыкъ иш бла кюрешгенледен кем билмегенин ангылата. – Аз- ладанмы эшитгенди ол директорну театрны ишинден хапары жокъду, партия къуллукъну жюрютген адамны бери обком жибергенди. Аллай адам а къайры барса да, коммунист болгъанын сезип, боюнуна салыннган борчну айыпсыз толтурлукъду. Кимге да кеси болумун ангыламакълыкъ игиди деп жаншагъанланы сёзлерин къулагъына алмайды. «Сиз айтхан- нга бой салыр амалым жокъду», – деп къойгъанды аллайлагъа, ахырында обком аны жанына боллугъун ангылап. *** Жанибек суу башына баргъандан башха тюйюлдю адам билмеген, ангыламагъан ишинде тохтамакълыкъ. Къачан эсе да бирде Атасы тутул- гъан эгенди, кеси уа партия школну бошагъанды, обком берген дерсден суусабын къандыргъанды деген оюмла кёплеге жарыкъ жол ача келгенди- ле, футболчуну аягъы профессорну башындан кёп да багъалы кёрюннген къыралда. Театрда уа директоргъа не жетеди? – артистлени оюнларына хакъсыз къарагъанына къууансын, спектакльлени ахырына дери шинти- Шауаланы Хасан 107 гинден къопмай турургъа тёзюмю жетерик эсе. Алай Владимир Ахматович атын иги бла айтдырыр ючюн а кёкде учхан жулдузну ызындан къууаргъа базынырыкъды. Артдан-артха Сырмахан директорну кабинетинден чыкъмай тебире- жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|