Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Николай САНДЖИЕВ
- Николай БУРУЛОВ БЁРЮ КЪАПХАН (Хапар)
| Валентина ЛИДЖИЕВА
* * * Ашым да, сууум да сенсе, Къалмукъ ёзен, кечгинлик! Къызынгма сени, – билесе, Назмум да – гюлханийлик. Сенден узакъда – ёксюзме, Жерсиннген этгенликге. Сен ёмюрде да кёзсюнмей Турлукъса эрттенликлей. Кимди санга аулакъ деген? Шауданынг – зынгырдауукъ. Сен бар эсенг, мен да – иги, Сен барда – кюнюм заууукъ. Сенде бара, къууанама, Хычыуунса, сюйдюмлю! Эрменинге къулланама, Жиляу алса кюнюмю. * * * «Ёллюк эсем, башхамыды къайда да?» Деген хазна табылсын бу дунияда. Ханс сыйыргъан къабырны бек къыйынды Кёрмеклик – болмазмы бир чалыр адам? Келеме бери, тёзюмюм да къуруй, Жазыуу да жокъду, не – бир гюл кибик. Тюбейди бир болгун тёбечик къуру. Таза ниетли болсун кёре келлик! О, жерим!.. Ол къуру топуракъ тюйюл, – Аппаланы, аталаны кюйлери. Тюшмесин биягъы тыш жерге тюнюм, Жылытмазла тыш жерлени кюнлери. * * * Алай сюеме «Джангарны» окъургъа, Жанымы домбра макъамы ауларча. Болуучулары кибик халкъ таурухла, Огъурлу ниетлери орналырча. Эслирек болургъа сюерик эдим, Анга депдиле «Джангарны» дерслери. Хазна жетишейим бу сур ёмюрде Окъуп чыгъаргъа ахырына дери? 4 «Минги Тау» №4 50 Алп кючню болса менде бир кесеги, Тамычысы окъун сыйлы къаныны: «Къалмукъ халкъым, ёретин тут кесинги!» Дер эдим, дунияны бери къаратып. Бетлерине тамсала кёз жашларым, Ачыуум да манга сыйлы кёрюнюп, «Джангар» атлы къыралымда жашауум Элтир мени дуниялыкъны ёрюне. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Николай САНДЖИЕВ АНА ТИЛИМ Бутакъда гагула Кёгет терекни Битимли боллугъун Бизге айтханча, Бизни тилибиз, Турду да ёретин, Кёрюндю дунияны Алып къойгъанча; Жазда терекле Къуйкъаланнган кезиу, Аны жарыгъы Аумалап кёклени Кёрюнсе, къууанмай Къалмайды кёзюнг, Къарт жюрекни да Къан жюйрюгю келип; Ана тилими Сёзлери да – алай, Ананы бешик Жырында эхчеле, Барадыла, бютюн Бютюн уллу кюч ала, Жюреклеге хошлукъ, Токълукъ да келе; Ана тилим, Тамырла тым бергенча, Ишиме кюч Бередиле, къарыу да, «Ачыкъ жазыу» Къалмукъ халкъгъа белгича, Тилим халкъны Ёмюрлюк къадарыды. Уяла турсунла Бир бирле ана Тилимде салам Берирге окъуна, Мени уа ана тилим – Жаным-къаным, Суу къуйдурмазма Мен аны отуна. Ана тилим! Мен – ёмюрге шекиртинг, Сен – мени къачым, Жашау ниязым да. Эрттеден да къуллукъ Этгенсе керти, Келир кюннге да Атлашынг базгъынды. Къарындаш от жагъада 51 КЪАЛМУКЪНУ АЛГЪЫШЫ Ёхтем ойрат тайпаланы тёртюсю Халкъымы къурагъанды бек тамырын. Огъурлулукъ, Къарындашлыкъ тёрлери Турсунла, гыржынча, элге табылып. Къалмугъум жашап, жашнап тур ёмюрге, Жан халаллыгъынг дунияны кекирте, – Озгъан кюнледен кели ёмюрлеге Аталаны аманатларын элте. Ёмюрлени бир бирлерине байлап, Намыслары да къала огъарыда, Жашасынла, зарлыкъдан кери бола, Джангарны туудукълары мамырлыкъда. Къалмугъум, бу ариу аулакъларынгы Отха-ёртеннге алдырмасын буруш, Жашнауунг ушап агъаз отларына, Жашларынгы онг къоша онгларына, Аманын да сёкмеген ана болуп. Сен, аманлыкъ бла сюрмей аманны, Бизни Динибиз айтханнга тийишли, Халаллыкъ жолгъа тюзет хар адамны, Хар ким ахшы муратына жетишсин. Кече – толгъан айгъа къарап, кюндюзде Кюннге къарап, хар ким ана тилинде, Жаз жауунну халал, жылы кёзюнден, Женгил аяз бла келип тюзледен, Махтасынла халкъла сени элинги. КЪАЛМУКЪ ЧАЙ Кюн жылытханда, бузла тюйгенде да, Туурабыздан къарап турса да оба, Чай иги умутланы тюгендирмей Келеди, аны халкъ аты уа – джомба. Сюедиле аны къарты, жашы да, Ёмюрледен жюрюген адетинде. Ол бизге балхамды, бизге жашауду, Олду от жагъабызда от этдирген. 4* 52 Кёлкъалдылыкъгъа багъыуда – дарманды, Ачыу жараны да этеди сылтын. Ол бизни кёп палахдан къутхарады, Къууаныргъа да ол – сёнгмезлик сылтау. Мени къадарым, халкъны да къадары Джомбада кёрюнедиле толулай. Ол – саусузлагъа саулукъну къайтаргъан, Ол насыплы экеуленнге – толгъан ай. АУЛАКЪ ТЁРЕСИ Чал Къудурет бизни халкъны сюйгенден Къалыубаладан берисинде бизге Буюргъанды эркин, азат ёзенни, Ойрат тайпаланы къоймай жерсизлей. Аман акъыл – тёре тюйюл халкъыма, Жалан азатлыкъды аулакъ тёреси. Ол бизге тёреди адам акъылы Жаратылгъанлы – хар ким аны билсин. Кётюрмегенди биреуню таягъын Къалмукълу, – душман уруш бла кирсе, Къарангы терк болгъанды аны тангы, Буддабыз бек биледи тюзню, терсни. Кече да эшигин этмеучю къалмукъ, Керексизге чыкъмагъанды мардадан. Жууукъгъа, тенгнге, къоншугъа ол – мамукъ, Ашыкъмайбыз чыгъаргъа адамлыкъдан. Аулакъ. Ёзен. Кёк, Затлыкъ. Эркинлик. Къудурет – барыбызгъа да туугъан журт. Мени тёлюм, сен бу дуниягъа келип, Айбатла да жерни, айыбын а – жут. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Къарындаш от жагъада 53 Николай БУРУЛОВ БЁРЮ КЪАПХАН (Хапар) Терезелери шимал жанына къарагъан алаша агъач юйчюкде энчи отоу жокъду. Битеу да бир уллу мекямды – аш юй, жатхан жер, къонакъ отоу да. Эшикден киргенни кёзюне теренде орус печь урунады, андан ары уа агъачдан ишленнген иги да кенг кётюртмеле тизилипдиле; аллай кё- тюртмеле эшикден киргенлей, онг жанында да бардыла. Аш къанганы, ундурукъну, шинтикни орунларына да аладыла. Мында башха тюрлю жашаргъа онг да жокъду. Мекямны иелери башха тюрлю жашауну излеген да этмейдиле, юйреннгендиле. Юй арты къабыргъа – кюнбатышха айланнган жаныды, терезеси, эшиги болмагъан. Ол жанындан юйге бир азчыкъ да кюн жылыуу жет- мейди. Тюшден сора уа мында къарангы болуп башлайды. Да къарангы, жарыкъ заманда да бу журтда жашагъанланы табийгъатны халына, ариулугъуна къарар заманлары да жокъду. Анга къарап, зауукъ этерге эслерине да келмейди. Бу алаша агъач мекямда жашагъанланы таматалары, алтмыш жылгъа чыкъгъан болур дерча, къарт кишиди. Тизгинли, сабыр, кёп сёлеше турмаучу, келбетли адам. Хар заманда тизгинли, не ишге да хазыр, кёп сёлеширге сюймеген сабыр къарт. Аны къычырып, биреуню сындырып, тырман этип сёлешгенин бир заманда бир адам да эшитген болмаз, неге да кесаматлы къарап, акъылындагъын сабыр айтыучу къылыгъын бу журтну адамлары эрттеден биледиле. Алгъын да, кесини туугъан же- ринде жашагъанда, ол аллай эди, артыкъ сёз айтмаучу. Мында да, бу тыш жерли адамланы арасында, тюрленмегенди. Сибирни жашаргъа къыйын табийгъаты аны да замансыз къарт этген эсе да, адеплилигин бузалмагъанды. Ким биледи, бир кесек тынгысызыракъ, тёзюмсюзюрек болгъан болур, – башына тюшген къыйынлыкъ аны да жарсытмай не амалы бар эди. Кюн батханлай, жерге къара ауанала терк тюшдюле. Терк жетген ингир лик къысха кюнню олсагъатдан тумалады. Кечеги къалауур болуп ишлеучю Саксык да ишге тебиреди. Анга колхоз фермада малны сакъларгъа буюргъанларына ол бек ыразы эди. Аны себепли кече жет- генлей, тизгинин жыйып, ишге келеди. Асламысында алгъаракъ окъуна, фермада кюндюз ишлегенле кетгинчи. Бу кече уа бютюн да эрттерек барыргъа сюе эди. – Тарас кеч келликди, жумушлары болур, – деди ол къарт къатыны- 54 на. – Бийче анга эс буруп тынгылагъанын эслеп, ангылатды: – Жашы келликди, аллына къарап турадыла. Алгъаракъда жаралы болгъанма, юйге атландырадыла деп, жазгъан эди ол Тарасха. Энди уа жетеме деп билдиргенди. Саксык кеси аллына аны юсюнден эки кюн сагъыш этгенди, жарсып. Къалмукълуланы Сибирге кёчюргенли экинчи жыл барады, аны жашы уа – урушда. Саран жазгъаннга кёре, уруш къыралны чеклеринден тышында барады, аны уа къайтыр заманы да белгисиз. Энди, Тарасны жашчыгъы, жаралы болгъан эсе да, сау-эсен къайтып келгенин эшитип, ичин къалтырауукъ алгъанды. Айтмаса да, ичинден ажым этеди: жашы- быз урушну къызыу ёртенинде, биз а, туугъан жерибизден къысталып, киши жеринде. Аны себепли ол Баерхагъа Тарасны жашыны юсюнден жукъ айтыргъа сюймеди. Сагъыннган да ишге башха кюнледен эртте- рек нек тебирегенин ангылатыр ючюн этди. Жашы бир такъыйкъагъа да эсинден кетмеген, жилямагъан заманы хазна болмаучу Боерха тынгылай эди. Тынгылагъаны жилягъанындан башха болмагъанын кёре, Саксык, юйден чыгъалмай, тиреледи. – Къайтсын, харип, ол да. Жашланы урушдан сау къайтханлары къалай игиди, – деди ол Боерханы къулагъына, аны жанын къайгъыдан бир кесек бошлар ючюн. – Бизни Нараныбыз а къайда? Не заман болады, биз андан хапар ал- магъанлы? Ол да, Тарасны жашыча, келип къалса уа! – деп шыбырдай эди ол. Сёзлери тамагъына тыгъыла, кюе, ол аланы бери, Саксык эши- тирча, кючден чыгъаргъаннга ушай эди. Къарт къатынын ачыу кюлтюмю къутуртханын кёрюп, Саксык аны жапсарырдан болду. – Кюйме, бизни Наран да келип къалыр. Окъуулу жашха атасын- анасын тапхан къыйын болмаз. Урушда саулай дунияны жолларын арытхан жаш Сибирде бизни къалай тапмаз! – Тарасны жашы юйдегили болмагъанмы эди? – деп сорду Боерха. – Угъай дегенди Тарас. – Ол да бизни жашдан башха тюйюл. Артында бир ыз къоймай, урушха жашлай кетген жарлы… Къалай насыпды урушдан сау къайт- ханы! Мени жашым а, кёз жарыгъым, къачан къайтыр… – Тарас Тихонович жашы жетгинчи энтта эки-юч шинтик этерге ай- тханды. Ол тургъан гытыда да бош тырхыкладан сора чёгер жер жокъду. Адамлагъа олтурур жер болмаса, жарамаз… Аны себепли бюгюнлю да агъач бла кюреше болур. *** Къыш сууукъда къалмукълуланы келтирип, Новосибирск областха тёкгенлеринде, ала Осиновка деген эл къалайда болгъанын билген да этмей эдиле. Темир жол станцияда чаналагъа жюклеп, эки элни юсю бла элтдиле да, бери кече жетдирип, клубха жыйдыла. Танг атаргъа уа эллиле, асламысында оруслула, бизни келтиргенлерин эшитип, клубха Къарындаш от жагъада 55 жыйылдыла. Агъач юйде жылы эди. Мекямны ичин башсыз фатекен чыракъла жы- лытханнга ушайды. Кёп кюнлени тыкъ вагонлада келген адамлагъа бу юй жаннет кибик окъуна кёрюнеди. Сууукъдан жылыгъа кирген къал- мукълула кеслерин печь таба атадыла, жылыныргъа кюрешедиле. – Бюгече мында къаллыкъсыз. Артда сизге жашар жерле излерикбиз, – деп ангылатды тышындан келген адам. Ол кёчгюнчю къалмукълула-
– Былайда сизге жылы аш берликдиле, – деди ол дагъыда. Ач, сууукъ адамлагъа, таукел этдирирге кюрешгенча, жандауурлу жылы къарамы бла къарап чыкъды. Бери келтирилген жыйырма адамны ичинде экиси онглу кёрюне эдиле: Очиров Сангаджи бла Дачаев Гаря. Экисине да къыркъышар жыл бола болур эди, саулукълу, тири адамла кёрюне эдиле. Келгенле- ни арасында ишге жараулу жангыз экиси… Къалгъанлары - кими къарт, кими сабий, кими къатын. Ол санда Саксык Кензеев да. Биргесине къарт къатыны, келини, эки къызчыгъы. Тамата жашы Наран 42-чи жылда урушха чакъырылгъан эди, ол да не хазна биле эди халкъына келген къыйынлыкъны. – Алгъын не ишде ишлеп тургъансыз? Ким неге жарарыкъды? – деп сора эди эл тамата. Бирсиледен тири Сангаджи аны къатына терк жетеди. – Мен колхозда ишлеп тургъанма, аш-азыкъ складны тута эдим. Ол жангы таматагъа билгенича айта эди, башын булгъай, орус сёзле- ни чайнай. Андан ары да айтыргъа сюе эди ол, алай эл таматаны андан кёлю чыгъып, бирси къалмукълулагъа бурулду. Аны къарамы орусча хазна бир сёз да билмеген Дачаев Гаряда тохтады. Гаря, уяларакъ бола, жунчуду да, сёзюн ангылаталмады. Ангылатып да не ангылатыргъа бол- лукъ эди. Бир тюрлю усталыгъы да жокъ эди аны, урушха дери чабакъ жюклеген жерде ишлеп тургъанды. Кеси элинде да ол кёзге кёрюннген адам тюйюл эди, тынгылагъанлай тургъан болмаса, киши жеринде уа берилген соруугъа орус тилде жууап этген – аны къолундан ахыр да кел- мезлик иш эди. – Ол бош, къара ишде ишлей келген адамды, – деп, Сангаджи Очиров бу жол да хапаргъа кесин къошду. Гаря, аны айтханын ангылагъанча, башын ыразы халда къакъды. Элли эр киши, жеринде тургъанлай, тиширыула таба бурулду. Ала уа сууукъ болгъан сабийлерин къоюнларына къысып, шум болгъандыла. Тамата, аланы да къоюп, мюйюшде хапчуклары бла кюреше тургъан къартны къатына келди. – Тамата, къалай келдигиз? Сууукъдан къыйналгъан болурсуз? – деп сорду. – Бу жокку да сизни юйюрюгюз болур? – Не айтырыгъы, къалай келгенибизни уа сорма, – деп, къарт орус тилде шатык сёлешди. Эл тамата къарт къалмукълугъа сюйсюнюп къарады. – Тамата, баям, сиз… ишлей келген адамсыз? 56 – Энтта да ишлейме. Кёчер кюнюбюзге дери колхозда не айтсала да этип тургъанма. – Не ишде ишлерге сюесиз? – Агъач уста болурма. Стауатла, хастанла къураучу эдим. Ат жерле да
– Ангыладым, – деди келген тамата. – Тынч кечели болугъуз. Къалгъан ишлени юслеринден тамбла сёлеширбиз. – Сора оту иги жана башлагъан печни къатында, отха тынгылап тургъанча, бир кесек сюелди да, эшикден отунла кётюрюп кирген тиширыугъа не эсе да бир жылы сёзле айтып, агъач клубдан чыкъды. Кёпкюнлюк жолоучулукъда азгъан, арыгъан адамла, биринчи кере жылы чай ичип, болгъанчыкъларын печни тёгерегине жайып, жатар къайгъыгъа кирдиле. Тюз да ол кези- уде тышындан бир борбайлы къарт киши кирди. Къалын къашларыны тюбюнде кёзлери кёрюннген да этмейдиле, мыйыкълары да эки ууур- тун жабадыла, къалын тюкню ичинде жаланда бурну кёрюнеди, ёрге дуппур болуп. Жомакъдан чыгъып келген батыргъа ушайды. Ичкери кирип, ол артха бир къарады да, эшикни гам этди. Андан сора мын- дагъылагъа кесин билдирирге сюйгенча, эки кере жёткюрдю, сейирге къалгъан кёчгюнчюлеге андан сора къарады. – Къалай келдигиз? Бушуусуз жыйылгъан эсегиз? – деди. Алыкъа жукъугъа, арыугъа хорлатмагъанла, ол асыулу оруслу къар- тха сейир этип къарайдыла. Аны аллында кеслерин къалай жюрютюрге билмей, шум болгъандыла. Тап, тынымсыз Сангаджи окъуна жунчугъан- ды. Саксык, мыйыкъларын сылады да, ашыкъмай сёлешди. – Келгенбиз, къалай келген эсек да. Келген къартны юсюнде къысха тону бар эди, белине да эшилген къалын бел бау къысылып. Башында чырпа бёркю. Къарыулу, къалын ауазы да аны кефине келишеди. Кесин, бу юйню иеси кибик, эркин тута, ол мындагъыланы бирине да айырып энчи къарамай эди, кишиге бой- суннган халы да жокъ эди. Юйню ичинде адам юсюне олтурур зат жокъ эди. Оруслу, къарады да, бир тюкгючню ёрге сюеп, юсюне олтурду. Тон хуржунундан тютюн орунун алып, ичинден иги да деменгили юллени чыгъарды, анга тютюн- ню ашыкъмай тыкълады, къабындырды. – Къайсы жерледен келгенсиз, кимсиз? – деп сорду. Юй ичинде, чибин учса билинир кибик, шош болду. Келген къарт айырмады: ангыладыламы бу жарлыла аны не соргъанын, ангыламады- ламы? Жаланда _____печде отун жаркъаланы чыкъырдап кюйген тауушлары эшитиледи. Саксык аппа, андан кёп тынгылап туралмай, айтды: – Къалмукълулабыз биз, Къалмукъ АССР-ден. Келген къарт, юллесин ауузундан алып, Саксык аппагъа тюрслеп къарады. Ол кеси оруслу болмай орус тилде алай шатык сёлешгени ючюнмю, огъесе Къалмукъ деген сёзню ёмюрюнде биринчи кере эши- типми, – сейирге къалып, сюеледи. Къарындаш от жагъада 57 – Къайдады ол Къалмукъ АССР а? – деп сорду ол. – Каспий тенгизни жагъаларында, – деди Саксык.
– Къатыгъызда уа къаллай халкъла жашайдыла? Сизге жууукъда къайсы шахар бар эди? – Бар эдиле, хау, – деди Саксык. – Кёп тюрлю халкъла, Астрахань… Оруслу къарт, къалмукълу къартдан кёз айырмай тынгылай эди. Не сагъыш эте эди. Ким билсин… – А-а, ангыладым, узакъдан келгенсиз, – оруслу башын бек жанда- уурлу чайкъады. Бир кесекден а юллесин жангыдан тартып башлады. Баш чайкъагъанын тохтатмай, айтды: – Расея! Русь! Россейден келгенсиз, къысхасы? Тынгылап тургъан къалмукълула оруслу къартха сейир этип къара- шдыла, аны не айтыргъа сюйгенин ангыламай. Дачаев Гаряны да жокъ эди айтыр заты. Сёзге къалай къошулургъа Очиров Сангаджи да билмей турады. Саксык аппа да, оруслуну «Расея!» деп, алай тасхалы не ючюн айтханын ангыламай, андан ары кесин къалай жюрютюрге билмейди. Аны себепли юй ичинде шошлукъ жангыдан тохташады. Оруслу къарт, башында бёркюн тешип, тобукъларына салады, тон жагъасын кенг ачады. – Мен а сиз Къазахстандан, Къыргъызстандан келген суннганма. Ким биледи, Татарстанданмы деп. Мени къызым бу юйню эрттенликден бери жылытып кюрешеди. Къуллукъчула алай буюргъандыла. Сизни юсю- гюзден манга да ол айтханды. Оруслулагъа ушамайдыла деп. Мен а бери къызымы орунуна келгенме, халгъа бир къарайым деп. Энди барын да ангыладым. – Бу биз тохтагъан эл не элди? – деп сорду Саксын. – Аты да неди? Оруслу аппа сорууну жауабын олсагъатдан берип къоймады. Бир кесек тынгылап, Саксык таба бурулду. – Осиновкады бу, Осиновка эл. Былайда Осинов деп биреу жашап болгъанды. Бек эртте заманлада. – Уллу адам болур эди, баям. Бу жерледе бары адамлагъа оноу этген? Бизнича айтсакъ, зайсанг… – Алайды, хау. Деменгили адам болгъанды. Батыр, ёхтем. Биринчи болуп, ол келгенди былайлагъа. Юй да ол ишлегенди, биринчи жылы юйлени. Оруслу къартны айтханы Саксык аппагъа бек хычыуун эшитиле эди, ол тюз да къалмукъ тилде сёлешгенча. «Биз да ишибизни алай къурар- гъа тюшерик болурбуз, – деп ойлай эди ол. – Жер юйле ишлерге. Мында сууукъдан башха тюрлю сакъланыргъа амал болмаз». Оруслу къартны сагъышларындан бёлюрге болмай, Саксык кесин булжута эди. Бёлюп да къалай бёлсюн, кеси жукъ айтмай эсе. Болсада, андан кёп тёзалмады. – Къаллай миллет жашайды мында? Оруслула, татарлыла? 58 – Биз жашайбыз! Бек эрттеден бери. Башхала жокъдула. Биз чалдон- лабыз. Барыбыз да бир кезиуде келгенбиз. Бизни алгъыннгыларыбыз… Расеядан, оруслула. Арабызда башха жокъду. – Мени атым Тарасды. Лукин Тарас Тихонович. Мени атам Тихон мында туугъанды. Ата-бабаларыбыз а жюз жыл мындан алгъа келген- диле. Бизни журтубуз, тамырыбыз – Кюнбатхан жанындады. – Тарас Тихонович, тынгылап, юллени тартыргъа къалды. Сора Саксыкка тюр- слеп къарады. – Сени атынг кимди? Саксык, тынгысызлана, мычыды. Оруслу къалмукъ атны ангылар- мы? – Мени атым Саксыкды. Саксык Кензеев. Маргишов Кензени уланыма. Атамы аты алайды – Маргишов Кензя. Лукин, ангыладым дегенча, баш къакъды. – Ахшы, – деди ол. – Бара бара иги да танышырбыз. Бизни элибиз- де жашап къалсагъыз. – Аны айтып, Тарас бёркюн кийди. Эки къолун тобукъларына салып, уллу ауур тёммегин кючден кётюрюп турду. Акъыр- тынчыкъ печь къатына атлады. Печни эшигин ачып, къычхач бла отну шыхырын ышырды. Сора печь эшикни азчыкъ ачылгъанлай къойду. – Ахшы кечели болугъуз. Тюбеширбиз къысха заманда, – деп кетди. *** Томуроуладан ишленнген колхоз конторгъа юч эр киши – Очиров Сангаджи, Дачаев Гаря, Кензеев Саксык, эрлери урушдан къайтмагъан Батмаева Цаган, Надбитова Болха, Коджаева Улан келдиле. Конторда тиширыуладан сора да бир эр киши бар эди – тюнене алагъа келип, ким неге жараргъа боллукъду деп соргъан. Андан къалгъанларын бу кел- генле биринчи кере кёре эдиле. «Красное знамя» совхозну директору Григорий Михайлович Синьков, къалмукълулагъа ышанлап къарады. Аны бети, желим сюртюлген алма кибик, сып-сыйдам эди, боюнундан башлап, мангы лайына дери къызыл тартып. Ауузундан алгъан папиро- сун эки бармакъ арасына къысып, ол тюнене къалмукълулагъа тюбеген кишиге айтды: – Да сора Дмитрий Архипыч, кимни аласа быладан? Дмитрий Архипыч дегени мал ферманы таматасы Демьянов кёреем да, ол а, келгенлеге къарап, хазна огъурамагъан ауаз бла сёлешди: – Эки эр кишини алама, аладан бири агъач устады. Къалгъанла уа… Кими сабий, кими къарт. Ала неге жарарыкъдыла. Ол чакъда конторну эшиги кенгнге ачылды да, андан ичкери сууукъ бурдум, толан болуп, ычхынды. Мыйыкълары къырпакъ этген къарт киши кирди. Къалмукълула, аны танып, жарыдыла: ол Тарас Тихонович эди. – Ишге жарарыкъ эки эр кишини фермагъа жиберирге керекди, бичен ташыргъа, отун жарыргъа. Къысхасы, амал болгъаныча. Ишге жараты- гъыз, – деди председатель. Сора папиросну тартып, ичине ала, тынгылап, къошду: – Къайда жашарыкъдыла? Кирилловну юйю бош ушай эди да? – Анда киши да жокъду. Къарындаш от жагъада 59 – Аны терезелери, эшиклери да жерлеринде турадыла дегендиле. Фер- магъа барлыкъ эки киши юйюрлери бла ары кёчсюнле. Анда эки отоу барды, сыйынырыкъдыла. Къалгъанла клубда турсунла. Амалгъа кёре, жарашдыра барырбыз. Контор бир кесекге шош болду. Сора иги да тамакълы ауаз эшитилди. – Сабыр болчу, Михалыч. Айтырыгъым барды. Бери тынгылачыгъыз. Бары да Лукиннге къарап къалдыла. – Айт, айт, тынгылайма, – деп, Синьков анга битди. – Мен кёргенме. Аланы клубда къояргъа жарарыкъ тюйюлдю. Бек суу-
– Сора не дейсе да? – Синьков анга ачыулу къарады. – Элде юйлеге юлеширге керекди. Элде хар юйюр бир къалмукъ
– Ол а къайсыды? – деп къарады келгенлеге Синьков. – Ма ол алайдагъы къартды, орусча да билген. Мени бла ишлесин,
– Малланы тюплерин кюрерге манга адамла керекдиле, – деди ол. – Келгенледен манга бир ненча адам бериригизни тилейме. Ийнек сауу-
– Ма былайда адамла, кесинг сайла да, ал, Мариша, – деди Демья- нов. – Мен аланы нелерин билеме, – деп, арсар болду бригадир. – Неби- лейим, къайсы неге жарарыкъды. Оноу этигиз да, ийигиз. – Не айтсанг, аны этерле, – деди Демьянов къысха. Тап оноула этип, келгенлени да барын, Тарас Тихонович айтханча, юйлеге юлеширге келишип, жайылдыла. *** Саксык Кензеев Лукинлагъа фатаргъа бармагъан эди, къыйнаргъа сюймегенден. Иш алайдан болгъанда, Лукин, Саксык бла бирге, аны къа- рындашындан туугъан жашчыкъны да болушлукъгъа алып, къачан эсе да Меланья Кузьменко жашаучу юйню керегине къарадыла да, Саксык юйюрю бла ары кёчдю. Юй бек тап эди, кеси да тап жерде. Саксыкны юйюрю алай гитче тюйюл эсе да, жетише эди. Саксык, айтханыча, фермагъа иги кесек алгъа келди. «Биягъы сен, – дедиле анга фермада ишлегенле, – юйде олтуралмаймыса, биз алыкъа иш къоймагъанбыз, сен а келдинг да къалдынг. Саксык, аланы шуёх 60 тырманларына эс бурмай, маллагъа къараргъа болду. Ийнек саууучула, башха ишчиле да кетгенлей, жау чыракъны жандырып, саулукъ ийнек- ле жыйылыучу халжаргъа кирди. Мында ийнек къозларгъа боллукъ эди да, ийнек саууучу Аня Захарова аны къоюп кеталмай тура эди. Саксык, ариу айтып, арыгъан къызны юйге ашырды. Тарас Тихонович келгинчи аны малларына да къараргъа керекди деп, аны халжарларына да барды. Алай эте турду да, Тарас Тихонович келгенден сора уа экиси да олтуруп, хапар айтдыла, аны-муну эскердиле. – Жашдан а не хапар? – деп сорду Саксык. – Хапар жокъду, алай келе болур. – Аллым юйгеди деп бир айтхан эсе, жете болур, – деди Саксык, ауур кючсюнюп. Тарас аны къайгъысын ангылай эди. – Да бусагъатда халкъ жолдады, – деди Тарас. – Жаралыла, сакъат- ла… Уруш баргъан заманда кёчюрюлгенле да къайтадыла. Газетледе жазгъанлары алайды. – Чырмаула кёпдюле, айхай. – Сизни… къалмукъ солдатладан а хапар бармыды? – Хапарла эшитиле турадыла, экисинден да бар эди… Алай энди… бири жутулгъан кибикди. – Саксык, кёлю тола, жерге къарады. – Эсимдеди, хау. Ол Найинни атасы болур? – Ол эди… Юйдегини къарындашчыгъы. Кёпден бери да жокъду
– Ёз уланынг а? – Аллаха шукур, хапар бере-бере турады. Къагъыт келмей, кёп турса
– Сен дагъыда Очирни атасы да фронтдады дегененг… – Хау, киеуюбюз. Ол а биринчи кюнден окъуна урушдады.
– Эрттен ахшы болсун! Не ишлейсиз? Саксык арбазда шуёхуну къалын къаты ауазын эшитип, уянды. Ол кёп болмай, фермадан келип, бусагъатда жукълагъан эди. Жукъу арасында Тарасны былай къаугъалы келгенине шекли болуп, акъылы минг тюрлю бёлюндю. – Солуйса сора? – деди Тарас, юйге кирип. – Бар эди, хау, аллай умутум. – Тарасха къатында жер къоюп, арлакъ
– Саксык, мен жумуш бла келгенме… – Бир затмы болгъанды? Ы-ы ? – Саксык бютюн да тынгысыз
– Угъай, угъай, къайгъы жокъду. Бир иш чыкъгъанды. Мен къара- гъан ууаныкладан бири бюгюн ёлген этгенди. – Къалай ёлгенди? – Саксык энтда да тынчаялмай, Тарасха битген- ди. – Ол деген а не сёздю! – Бюгюн кюн ортада, суу ичирирге сюрген жеримде. – Ай, тоба, Тенгир – Бурхан…
– Сора къалай? Ким терсди? Биз? – Киши да тюйюлдю терс. – Кимге атарыкъдыла да? – Билмейме, эшитмегенме.
– Саксык, ёлген ууаныкны этинден алыргъа керекди. Сени уллу юйюрюнг барды. Ууанык бек саулукълу хайыуан эди. Эрттенликде Карпов аланы суугъа сюрюп баргъанлай, Великан уруп ёлтюргенди. Колхоз бугъа. Бу затланы эшитип, Саксык бютюн да ырхым болду. Боерхагъа къа- рады. Ол да бушуулу тынгылайды. – Сора энди не этейик да? Бир да билмейме… – Не этиб а? Ууаныкны этин юйге келтир. Ол ашды да. Юйюрюнг а
– Аны бизге ким берликди? 62 – Киши да берлик тюйюлдю, – деп, чорт кесди Лукин. – Алай а къор- къур зат жокъду. – Бир кесек тынгылап, айтды. – Къачан эсе да, биз сабий заманда, артда окъуна, биз уллу болгъандан сора, бизни аталары- быз ёлген малны этин талагъа элтип атмай эдиле. Ёлген малны терисин сыдырып, мыллыгын санлай эдиле да, юлешип, ашай эдиле. Саксык тынгылап тура эди. Лукин, анга тюрслеп къарады да, жун- чугъанын кёрюп, аны таукел этерча, жарыкъ сёлешди. – Ууаныкны мыллыгын сюйреп, элден тышына чыгъарыргъа деп ту- радыла. Конторда аны манга кече бла элт деп буюргъандыла. Адам да кёп эди, Очиров Сангаджи да анда. Ол а, бир да болмай эсе да, терисин сыдырыгъыз дегенни айтды. Алай анга киши тынгыламады. Юй ичин шошлукъ бютюн да тумалады. Саксык, адам ёталмазлыкъ индекни аллына келип тохтагъанча, армау болгъанды. – Мени акъылым алайды… Къарангы болгъанлай, эки жаш нёгер ал да, арт жоллагъа чыкъ… – Къайры дейсе? – Арт жоллагъа… – Сау бол, Тарас Тихонович, сен бек огъурлу адамса. – Фермада мен сени орунунга ишлерме. Сен хар затны да тап этгин-
– Кензеев, айтып къой, ууаныкны эти къайдады? – деп къычырды Синьков, Саксык кире келгенлей. Саксык, жерине битип къалгъанча, сюелген жеринде къатхан турукъ болуп къалды. Кёзлери къарангы этип, ким не айтханын эшитмейди. Председатель жумдуругъу бла стол- гъа ургъанын эшитип, сескенди. – Сени тюрмеге олтуртургъа керекди! Вредительни жери – тюрмеди! Ол кезиуде конторну эшиги кесгин ачылды да, огъурсуз бет алгъан Лукин хыны кирди. Къаш тюплеринден Саксык таба бир къарап, пред- седатель таба ётдю. – Михалыч, не болгъанды? Нек къадалгъанса бу адамгъа, – деди сух- уракъ. – Бу адаммыды?! Вредитель! Душман десенг аллайны кёр! Муну кибиклени тамырлары бла къурутургъа керекди. – Тохта, сабыр бол, председатель! Бошуна къызма! Не ючюн жокъ этесе муну? – Ууаныкны этин урлагъанды. Бёрю къапхан бла бирге! Ким дейсе? Ма бу! Тарас Тихонович председатель таба дагъыда бир атлап, аны бетине къарап тохтады. – Сен, председатель эсенг да, алыкъа жашса. Адам бек алгъа ишни болушуна тюшюнеди. Сюд андан сора этеди. Алайсыз бек уллу жангы- Къарындаш от жагъада 63 лыч этип къояргъа да болады. Шеклик бла тюз адамны ууатыргъа жарамайды. Санга да аллай эркинликни алыкъа киши бермегенди. Конторгъа жыйылгъанла бары бирча солууларын ичлерине алып, шу- майдыла. Синьков къызара кетип тохтады, ауузуна къууут алгъанча. Эс жыйып, сабырлана, къаш тюйгенин а къоймай, дыбылдады. – Сен бу дущман къанны къорууларгъа нек къалгъанса? – Мен аны къорууламайма, мен тюзлюкню къоруулайма. Кишиге бет
– Айтырыгъынг бар эсе, айт. Жагъангы нек жыртдыра эсенг да бир кёрейик. – Билеме да, айтама. Алай а ал бурун, Аллах ючюн, Григорий Миха- лыч, бу адамны олтурма къой. Терслиги болмагъан адамны алай амалсыз этерге жарамайды. – Хо, олтур Кензеев Саксык, эшитди-эшитмеди эсе да, къымылдамады. Уялгъандан жерге кирлик болуп, къуругъан терекге ушагъан эди да, ол халинде сюелген- лей къалды. Ичкеридегиле бары да анга битипдиле. Тарас Тихонович аны шуёху къаллай палахха тюшгенин кёрюп, тургъан жеринде къыйналып бурулду да, акъырын тепчий, Саксыкны къатына келди. Къолун акъыртынчыкъ инбашына салды. Саксык шуёху не тилегенин ангылап, шинтик къыйырына чёкдю. – Мени айтханыма тынгылар къарыуугъуз бар эсе, иги эс буруп ты- нгылагъыз, – деди ол. – Тынгылагъыз да, айтханыма оюм этигиз. Тарас Тихонович председательни къатына келди да, аны бла бетме- бет олтурду. – Сен, Григорий Михалыч, бусагъатда бу адамланы бери жыйып, бек уллу жангылыч эте тураса, – деди ол тюзюнлей председательни бетине. – Мен ангылайма, сен колхоз мал ючюн кюрешесе. Ол тюздю. Болсада, жангылычынг барды. – Кертта да дейсе? – деди председатель масхара ауаз бла. – Айтып къой, ол не жангылыч болгъанын! – Бек алгъа уручу ким эсе да, аны табаргъа керек эди. Алгъа этери- гинг ол эди. Терслиги болмагъан биреуню уа орамдан бери сюрюп келип, уялтыргъа жарамай эди. Ма бу тюз адам, сюргюн къалмыкълы, Саксык, да билемисе сен аны, юйюнден фермагъа, фермадан юйюне болмаса, жолну да танымайды. Тюненеден бери уа бир жары да чыкъмагъанды. Мен аны бек иги билеме. Нек десегиз, танг атхандан ингир къарангы- сына дери, андан а тангнга да мени биргеме болгъанды. Сен билесе, председатель, ол да, мен да къалауурлабыз. Колхоз малны юсюнде бирге турабыз, аны жанлы-жаныуардан сакълап. Бёрюледен къалай сакълар- гъа керегин а мында ким билмейди. Къачан ычхынып барлыкъ эди ол ууаныкны мыллыгын урларгъа? Огъесе, алай жашмыды? Синьков аны сёзюн бёлдю. – Да сора, сени акъылынга кёре, къайры жутулгъанды ууаныкны мыллыгы? Къапхан къайры думп болгъанды? Контор ичи дауур-дууур болду. 64 – Не къапхан хапар айтады председатель? – Бёрю къапхан. – Терекге темир жип бла байлап кетгендиле! – Былай деген колхоз къоруучу Ерохин болду. – Къапханны бёрю тутаргъа салгъан эселе, аны бёрюлеге сорургъа керекди! – деп осмакълады Тарас Тихонович. – Адамланы уа къыйнар- гъа керек тюйюлдю. Кензеевни терслиги жокъду, мен аны билеме. Ол бек тюз адамды, ёлсе да колхозгъа хата этерик тюйюлдю. Колхоз председатель Тарас Тихоновични айтханына бёлмей тынгы- лады. Башын кётюрмей айтды: – Аны бла сёзню бошайыкъ. Хар ким юйюгюзге барыгъыз. *** Ол чакъда Очиров Сангаджи юйюне ашыгъып келе эди. Аны ызын- дан, узакъ болмай, Дачаев Гаря жёбелейди. Бу орус элге тюшгенли да ала бир юйде жашайдыла. Сангаджи юйюню аллында Гаря жетгинчи турду. Сора аны бла бирге кирди. Гаря, анга бир зат айтырыгъы келип, аузун ачханлай, жётел къысып, жукъ айталмады. Солуу алып, дыбыл- дады: – Мен санга айтханем. Саулай алмайыкъ деп. – Аз, кёп алсанг да, боллугъу бирди. – Не этейик да? Юйню къозгъарыкъдыла. Къайда букъдурлукъбуз аллай бир этни? – Гаря дыгаласха къалыпды. – Тапсала, тутарыкъдыла. Шуёхуну артда айтханы Сангаджини этин зызылдатды. Ол секирип туруп, терезеге чапды. Жолну огъарысына, тёбенине да къарады. – Муравьевкагъа барайым да, комендантха айтайым. Ким биледи, болалсам, бери алып окъуна келирме. Алайсыз ишибиз кыртыды. Кёр- дюнг, мени айтханым ётмеди, Синьков хорлаялмады. Къайдан чыгъып келди эсе да къуругъан Тарас. Къалай къоруулады ол Саксыкны! Эрт- тенликде уа мен алай тап келишдирип айтхан эдим Синьковха. «Эки къарт къатын, эки тиширыу, эки жашчыкъ, эки да къызчыкъ, ууакъла да бар… Бары бир кибик ач – деп. – Басындыла да, мыллыкны сюйредиле да кетдиле, къапханны да алып…» Синьков ол Саксыкны юйюрю бол- гъанына сёзсюз ийнаннган эди. Энди уа кёресе, къалай болуп къалды. Ашыгъыргъа керекбиз, бизни жаланда комендант къутхарыргъа бол- лукъду. – Да сен колхозну председателине этдиралмагъанса айтханынгы, ко- мендантха этдиралырмыса? – Этер, юйюн бир къарматсын да… Сангаджи таша жолла бла Муравьевкагъа келгенде, комендант Шилкин бахчасында кюреше эди. «А-а, Очиров, – деди ол Сангаджини кёргенлей. – Айт, энди уа не типиски этип келесе?» – Сенсиз къайда да не иш… Эт юлюшюнгю келтиргенме. – Жапмада ёрге такъ да къой. – Иш былайды… Къарындаш от жагъада 65 Комендант Шилкин Осиновкагъа ингир къарангы тюшгенде жетип, ат чанасын Очиров бла Гаря тургъан юйню аллында тохтатды. Кеси, мычымай, Саксыкны юйюне келди да, аны эки хоншусун да шагъат- ха тутуп, тёгерекни-башны, юй ичин, тышын къармады. Бир жерде бир зат да тапмай, ачыудан кесин урлукъ болуп, артха къайтды да, чанасы- на минип, колхоз конторгъа жол алды. Чананы къатында сюелип, аны сакълап тургъан Сангаджини ол эслеген да этмеди… Тарас Тихонович, шуёхуна жетген артыкълыкъ ючюн кеси терс кибик, Саксыка сёлешалгъан да этмей, къатында тынгылап олтурады. Кече узуну олтурдула, бир бирге бир сёз да айтмадыла. Ахырында, Тарас Тихонович, тобукъларын отха жылытып олтура, кеси кесине сё- лешгенча, баш чайкъап, мурулдай эди: – Бек сейирди… Адам ийнанмаз кибик… Бёрю адамдан эсе амаллы болгъанына сейир этеме… Ол аллай бир акъыллы жаныуармыды ууа- ныкны этин да, къапханны да думп этерча? Саксык бу жол да, тили байланып къалгъанча, аузундан сёз чыгъар- мады. Кёп турмай а ала Сангаджи Очиров Осиновка элден кёчюп кетге- нин эшитдиле. жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|