Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Андрей ДЖИМБИЕВ, Хасыр Саян-Белгинни эсгере.
- Александр СОЛОВЬЁВ АДАМ БЛА ХАУА 1. Адам
| Гадийланы Ибрагим кёчюргенди.
Къарындаш от жагъада 35 Бося САНГАДЖИЕВА МЕНИ АУЛАГЪЫМ Терен сагъышлы кенг да аулагъым - Тюз къол аязындача анамы, Турады: бешигим, Жырым да – ол, Чексиз къууанчымы сыры да – ол. Мында желле – къыйы от ийисли, Аулакъ къалкъан*, тюе сют ийисли… Хар къумчукъда да – Бабала къаны… Юзмез шууулдауун Сюйдю жаным… Къыйын кюнюмде билегим – аулакъ, Иги кюнюмде тилегим – аулакъ. Кюн къыздыргъан арауаным – мында, Суусап кесерик шауданым – мында. Орман а – жокъ, Тенгиз, таула да – жокъ, Алай мындача тауушлукъ Атхан тангла да – жокъ… Гоккангма мен – гюллерингден бири. Шаудан сууунг – минглерингден бири. Жауун тамычынгма, кёз жашынг сени, – Сенсиз манга Жашау да, Жыр да – не?! Ал, аулагъым, Жырларымы санга Этеме мен Жюрегимден саугъа. Башынг бла озарла желле, жылла… Мен арысам да, – талмазла жырла! ___________ *Аулакъ къалкъан – полынь. 3* 36 НАСЫП Сен манга насып шартын бир айт. Неди ол? Омакъ кийим?.. Хазнамы. Не уа сюйгенин къышда, жазда да, Ийнанып, сакълап туруу?.. Угъай. Неди ол? Жаннет бахча болмазмы? Не да жашлыкъда чырайлыгъынг? Не уа байлыгъынг-къолайлыгъынг? Хау дерге ашыкъма, жаным, базма! Хайырым тийсин деп, халкъына Ишлеген – таза да насыплыды, Аллайны – аты да тансыкълыды, – Насыбын табады хакъына. * * * Фахму теренлик, жан халаллыкъ – бу Эки затдан алгъадасы къайсыды? Оюмунгу ашыкъмай айт, табу, - Хау, бирлеге ариу кийим да – сыйды… Эгиздиле!.. Алай а халаллыкъ Фахму дегенден кем болса – жарармы? Къуру фахмудан жокъду жокъ къаллыкъ, Ол – жан халаллыкъсыз, - такъырды, тарды! Табакъсойланы Мухтар кёчюргенди Анджа ТАЧИЕВ КЮЗ Алтын чапыракъла, тепсей, Агъадыла бутакъладан, Ала кёрюнюп мор кисей Журунлача, бир тахлыкъла. Къарындаш от жагъада 37 Талала башы – туманлы, Къырпакъланадыла тюзле. Жел а болгъанны талайды, Кёк къуюланы ёксюзлеп. Зурнук жыйынла къыбыла Таба юрюлдюле, учуп. Къыш сууукълагъа бир къабын Болуп къалмаз ючюн – къачып. Хоча тюйюлдю къадары Узункъулакъ къоянны да, – Кесине ышыкъ мадарып, Къыш кийимин къаплагъанды. Жол ачылды жауунлагъа, Жел къутулду агъачлагъа, Кюзлюк сабанла, жуууна, Бой салдыла къачларына. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Андрей ДЖИМБИЕВ, Хасыр Саян-Белгинни эсгере. БОРАН УЛУЙ БОЛУР ДЕЙМЕ… Ол бушуулу кече болгъан бар ишле Жик-жиги бла эсимде къалдыла, Сынагъанча кёкню жаргъан кючлени, Къулагъыма атдыргъанча къауалдан. Жепилеге къутулду сууукъ хауа, Боран бла къоркъута эди бизни: – Къыйынлыкъны ызы барды бу халда, – Деп, бир бирле сагъайтадыла элни. Кёк да къайда, жер да къайда, – билирге Амал жокъ эди ол сур къазауатда, Жел эди табийгъат кючге тергелген, Къол-бетлерин къыш сууугъу къызартхан Жарлы халкъым тыянады ёлюмге. Халкъы ючюн жанын берген бар эсе, Табийгъат къайгъы сёз берир халкъына, – Ачыу сыры да къатылана, ёсе, Жукъ сурамай къайгъы сёзню хакъына. Кёз жашларын тыялмай, айтады къарт Адамлагъа ол нюзюрюн кесини. Уллу поэтге сын таш салыргъа бар Сауланы жыйылгъан эди эслиси. 38 Сын ташдан къарайды ол бизге, тюрслеп, Акъыллы, эсли ышанын ачыкълай, Эсгереди: озгъан заманны эслеп Жюрют, дейди, барлыкъ жолунга чыгъа, Бораннга, сууукъгъа, ачлыкъгъа чыдап. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Санджара БАЙДЫЕВ МУУАЛ Къызыудан жаз хауа дарийлене, Тёш башында сюелеме кесимлей. Узакъда мууалла, кюнде ийлене, Алдаулу кёрюнедиле кёзюме. Кёп тюбегенме анга жашлыгъымда, Бийлеп къоюучу эди ол эсими; Кюн кюйдюре кюн жалан аякъларымы, А нга терилтиучю эдим кесими. Баям, бюгюн да угъай демез эдим. Алай, «Тый кесинги!» дейме, кесиме: Жашауунгда аз кере кетмез эдинг, Терилип алдаулу затха, терсине. ЗУРНУК Айны узакъдан ургъан жарыгъында Бийиклеге кеси урады зурнук. Жангызлай кёкню тууал агъымында Къанат къагъыуу эшитиледи тунукъ. Айланады тийрелени сынчыкълай, Арышлайды кечеги кёкню мудах Муртатып огъу санын чагъып чыкъгъан Нёгерине тюйгенине жокъ тарда. Муратны атын айтады бийикде Бетсизлигин тутар ючюн кёзюне. Аны къаргъышы сангадамы жетди? – Къан, чачылып, халек этди юсюмю. Ол да – насыпсыз, мен да – бир насыпсыз, Ол – бийикде, мен а – кырдыксыз жерде. Заман а, – сууча, барады къайгъысыз, Жерден терсликни эслемезден. Гуртуланы Салих кёчюргенди Къарындаш от жагъада 39 Егор БУДЖАЛОВ МЕН КАНСКЕДЕ ЖАШАГЪАНМА Жашагъанма Канскеде. Къыйын ёсгенме, тюзю. Кесим кибик сабийле бла бирге, Сибирни къыяма сууугъуна тёзе, Жюкчю болуп, берилип турдум ишге. Кёп эдик биз – урушну сабийлери, Жаланаякъ, жаланбыдыр зыккылла, Ёксюз атылып къалгъанлача бери, Кечине, къайда болса, анда къала. Тишлерибизни къаты къысып, Сыгъыннгандан, – къан чаба бетибизге, Урушмазча, замандан артха къалсакъ, Кёбюрек жюклейбиз бир бирибизге Вагонну терк жюклеп бошар ючюннге, Къарамыбыз жап-жарыкъда ёчюле. Уруш дегенинг хар кимге да хата, Битеу халкъ да къыйналады бир кибик, Ол бизни юйретип къойгъанды артха Турмазгъа, не ишни да таба эбин. Имбашым ачыр деп бир да къоркъмадым, Аны ючюн болур ёсмей къалгъаным, Ёсюмюм артыкъ аламат болмады, Боллугъундан узун болуп къолларым. Къычырыкъгъа айлана, жырым мени Эшитиледи бюгюн да элимде. Канскеде жашагъан жылларым мени Халкъдан уялмазча Адам этдиле. АНАМ Сени сюймеклигинг чыкъгъан шауданны Тюбю бармыды? Къайдан да табаса сен мынча дамын, Ол бир къадармыды? 40 Ауузунга гыржын бурхуну салмайын Нек тургъанынгы билдим: Биз ач эдик, бизни тойдуралмайын, Къара кюнюбюзню башынга кийдинг. Саз бетингде кёзлеринг бир жарыкъла, Мен а бир сабий, Анам, ол кюнлериме къайтырыкълай, Къоркъуучу эдим санга. Сени сюймеклигинг чыкъгъан шауданны Тюбю бармыды? Айтчы манга: мени жашауда аны Къайтарыр тюгюм бармыды? Мен, ушколну иги бошадым, деген Кюн – сени жарыкъ кюнюнг эди, Ол кюн сени кёзлеринг саз бетинги Жарыта, жюрегинг а – кюле эди. Ачыкъ этген эдинг анда муратынгы: «Халкъынга, хатырынгы бер, Жанынгы иш да аяма сен анга, Татлы кёрюнсюн туугъан жер. Сени сюймеклигинг чыкъгъан шауданны Тюбю бармыды? Айтчы манга: мени жашауда аны Къайтаралыр тюгюм бармыды? Гуртуланы Салих кёчюргенди. Сергей БАДМАЕВ Калмукъ Республиканы халкъ поэти Санджи Каляевха атайма. * * * Сёз чемери, сёлешгенде, Сёз излеп да къыйналмайса, Сексен жылны кюрешледе Болуп да, жукъдан къалмайса. Желге, бораннга _____хорлатмай, Нёгерлерин жолда атмай, Халкъы ючюн жанын берлик, Жашха да намыс этерик, Къарындаш от жагъада 41 Къартлыкъгъа бой салмай келдинг, Колгъа алгъан хар ишинги Чегине жетдире билдинг, Бир хата этмей кишиге. Фахмунгу долай кенглиги Къалмукъ халкъынгы кётюрдю, Назмуларынг, жырларынг да Жерибизни къадарыды. Ачыу, къыйынлыкъ сынамай, Жюз жылны жукъгъа санамай, Назму тирменинги бур да, Къууандырып тур къуру да. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Владимир НУРОВ БАРСНЫ ЖЫЛЫ Барсны жылында туугъанма, Мен ол себепден ашымдан Юлюшюн бёле турама, Жигитлигим юйрей андан. «Къарыулу жаныуар сёзден, Хатадан да сакълайды» деп, Халкъымда айтыулагъа мен Ийнанама бек эрттеден. Барсны жылында туугъанла Жигитлик этерге да – сакъ. Намыс, адет ючюн ала Жан берирле, керек болса. Ала бирликни да къаты Тутадыла, сёз береме. Эрлик ниетни да къарты, Жашы да бирден, эринмей Жюрютедиле. Туудугъум, Жашым да, къоркъмай кишиден, Алай жашагъыз, урлугъу Барсны кючлюдю хар неден. 42 ЖАШЛЫГЪЫМ КЮНЮ Кеси кесиме айтама: Эски этме ариу сёзню, Къыйынлыкълагъа малтатмай Жашлыкъ кюнюнг тутду сени. Эртте ангылагъан эдим – Ол кюнню анам бергенин, Ол кюн барда, алтын, элтир Капекге да тиймегенин. Уллу саугъадан да сыйлы – Юйюмде алма ийиси, Кёкден къар тюшгени сайын, Жерден жаз билдире кесин. Тюрленмейди ол кюн манга, Анамы сыфаты бола. Кёк урланса да туманнга, Жашлыкъ кюн жанымы сылап. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Эрнест ТЕПКЕНКИЕВ ИШНИ БАШЛАНЫШЫ Башланышы болады хар затны да, Башламиш а излейди жигитликни Уллу ишни башлагъан а антлыды, Зыкъы уа, башлай туруп да, – экили. Юйрениуню къыйынды башланыры, Андан да къыйын болады бошагъан. Къыйынынг къоймаз сени бошланыргъа, Ана сютюча кёрюнюр къашыгъынг. Ишни башын сюймеклик аулап болса, Къастлыгъынгы да керелер ол, сёзсюз. Сюймекликге этим аталып болса, Огъурлулукъда кёрюнюр ол, сёзсюз. Ишни башларгъа къоркъгъан а этекде Къыйырлада къалыр, жан кечиндире. «Кёз – къоркъакъ да, кёл а – батыр» деген а Тёрде олтурур хорламны кючюнден. Къарындаш от жагъада 43 Къарт болсанг да, жашауунгу жангыдан Башларгъа бир заманда да эринме. Хорларгъа юйренсенг, бийик жагъала Бир заманда аталмазла эринден. Гурутуланы Салих кёчюргенди. Вера ШУГРАЕВА * * * Тереземи къагъады сериуюн, Жюрегими къайгъыгъа къалдыра, – Жаз ингири билдиреди ёнюн, Ай жарыгъындан жолну къандыра. Жаш къауум жыйылады ныгъышха, Анда бийлик этеди жарыкъ макъам, Гюрен тохтап, жалан да алгъышха Жол бередиле, ай кёкде къалкъа. Артха нек къалама да аладан! Тамбла да этерме ишими. Кёзюмю айыралмайма алайдан, Биреу анда этгенча ишими. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Джангар НАСУНОВ * * * Мен сюеме жангызлыкъны, Ишден бугъуннганым тюйюл: Ауана да ылызмылы Анда, ылызмы уа – кюйлю; Аракъыдан кёбюп, анда Бир бирни уппалагъан жокъ, Къадалыу жокъ чайкъаладан, Бири бирин алдагъан жокъ; 44 Анда орта дайым ачыкъ: Айтырыгъын хар ким айтып, Мудах макъамына – ачыу, Къууанч – адебине батып; Жауун жауса, буз тюйсе да, Тёземе, жокъ тарыкъгъаным, Жангызлыкъны жан кюсейди, Азатлыкъгъа тартып жаным. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Эрдни ЭЛЬДЫШЕВ, АНАНЫ ОСУЯТЫ Дуния болду къакъыракъ – Усхар бахчангы, усхар. Чагъып жаз бахчанг чиммакъ, Кюз кёгетин саугъалар. Зыккыл факъыра, узакъ Жол сюрдю, сынып кёлю, Анга туз-гыржын узат, Насып ма анда келир. Келир кюнню сакълагъан Чыпчыкъ жарыкъ жырлады, Анга болсанг тюй салгъан Насып сакълатмаз анда. Аппанг, ыннанг да сени Озгъан кюнюнгю тамы, Сен, эринмей, чай берсенг, Насып да сени табар. АКЪСАКЪАЛ Къар акълыгъындан да акъ Сакъаллы Бурхан Тейри! Иелигингде – узакъ, Жууукълары да Жерни; Тюзле, таула да – сени, Долайла, тенгизле да. Сыйлы къарамынг бизни Жюреклерибиздеди; Тюзлюгюнг бла чыпчыкъ, Хайыуан да жаратдынг, Ингир алада чыгъып, Ашхам намазны къылдынг; Тилегибиз а бирди: Насып жашау бер бизге, Сыйлы нюрюнгю бер да, Жарыт бар жерибизни; Къарындаш от жагъада 45 Сени нюрюнг, алгъышынг, Жуууп бара гюняхланы, Ачды тарых гъаршладан Ата жерни тахлыгъын; Ма Сен жаратханынгы Биледи хар кимибиз, Толдула жарыгъынгдан Ёзенли жерлерибиз; Акъ сакъаллы Бурханны Жери, танг кибик, – жарыкъ, Юйю кюлтюм болгъанны Отлу эте ожагъын; «Садакъ окъланы къара Къаргъышлары жетмейин, Халкъыбызгъа кюч-къарыу Озуп кетме бермейин!..» Шыбырдап айтады хар Къалмукълу ол тилекни… Сермешде болсун хорлам, Нюрлю этип тийрени! Акъсакъал Бурханыбыз, Сени къабынга кирип, Жашарыкъбыз барыбыз, Огъурлу сабан сюрюп; Кёзден, кёлден да кетип Биз сынагъан азапла, Нюрюнг жетди бийикден, Къалмукъ жаныбыз – таза; Тюзле болсунла маллы, Халкъым да юйрей барсын, Бурхан берген амалны Къазанып, бола къарслы. * * * Жауун къуйду! Жаз жауун къуйду кючлю! Сабийле чартлап чыкъдыла орамгъа. Арлакъда уа бир келбет чалбаш киши, Балчыкъ жырып келеди ол арада. Къол аязын, ачып, жаууннга тутду, Кесини келген жылларын унутуп. Сукъландым мен анга ол кюн алайда, Жюрегим да бир къууанчлы болумда. Да – не? Суу саркъады жерге аламдан, Жашау чархын жашлыкъ таба бурдура. АППАМЫ НАСИЙХАТЫ Жашауумдан да багъалыса манга, Дегенни сен да унутма заманда, Къолдан келген игиликни эт анга, Аллайдан къууана тур саулугъунгда. Къойнунга жинк атхан кибик, биреу а, Анамдан да багъалыса сен, десе, Олсагъат къол жуу андан, жауап бер да, Жанлай турма аллайлагъа да кесинг. 46 ТУУГЪАН КЮНЮМДЕ Буз тюйгенде, жауун жетгенде мени Манга ышыкъ, жюрек жылыу бергенле, Къабын гыржынларын эки этгенле, Эс тапдырып, кёлюмю кётюргенле, Кюн-кюнде манга ышарып ётгенле, Жаным учарча, къанат кердиргенле, Кимге да иги ниет жюрютгенле, – Туугъан кюнюмю бюгюннгю эрттени Ахшы муратларыгъызгъа тюбетсин! Мени дайым акъ атлы болгъан сунуп, Изар макъамны къобузун сокъгъанла, Болмагъан айыпны манга жакъгъанла, Къара сабан сюрюрге ёч болгъанла, Бир уртлам сууларын да къызгъанла, Эртте-кюнде манга уру къазгъанла, Ары кетмезигизге ийнаннганла, – Сизге бу туугъан кюнюмде – асыуум, Манга тутхан ниетигиз кечилсин! Гуртуланы Салих кёчюргенди. Александр СОЛОВЬЁВ АДАМ БЛА ХАУА 1. Адам Онг къол табамда Тигр сууну бла Солда Ефрат сууну арасында Орналгъанса, Сюймеклик къырал бола, Аллах а санга Хауа деп атады. Сынадыкъ да биз бир бирни алайда, Толу сездик биз напси татлылыкъны, Къулагъыбызгъа Жилян не айталды Эсе да, Аллах, кеч, ол – сылыкълыкъ. Къарындаш от жагъада 47 Аны ючюн къыстамагъанды бизни Аллах экибизни жаннет тынчлыкъдан, Сынамагъанды ол аллай сезимни, Поэт тюйюл эди да ол, ма андан. Ма андан ачыуланнганды ол бизге, – Жерде жюрюген татлы ишибизге, Ачыуну тирменин да аны ючюн Къургъанды ол, сынап сюймеклик кючюн. Онг къол табамда Тигр сууну бла Солда ачыкъ Ефратны арасында – Сабийле, тиширыула, жашла, къартла, Хауаны сабийлери барысы да. 2. Хауа Мен иегингденме сени, билип къой, Кёкюрек къангангы ачыкъ жарасы, Бюгюн да, тюненеча, Хауама, бой Бермейме да, женгмейди сёз къарасы. Мен – акъылынгы жолу, эси, кючю, Сезими, мураты, энчи элбери. Къоркъма сен элберни жауабы ючюн, Табарма, ол – тиширыуну хунери. Мен – кюченгиден къыйнала туруучу, Ачыудан къоркъмайма, неда ёлюмден, Сюймеклик бла Кечим, – бирге учуп, Шайтан, жин зарансыздыла кёлюмде. Заман сыйыралмаз менден аланы, Айыпны бир дауу болмасын манга: Ёлюр кюню жетсе, бери айланып, Хар жаны бар манга ачады ангын; Хар адам да – жер башында жашагъан Хар бирибиз – эскеребиз ананы… Буюрулгъан ичер сууу бошалгъан Хар сабийим бла ёледи жаным; Анга жарсыуу кюч берип тиниме, Жаным жангыдан башлайды жумушун. Сюймеклик жаратыр жангы тёлюле, Тиширыуну жюрегине жууушуп. Гуртуланы Салих кёчюргенди. 48 Лилия ЩЕГЛОВА КЮЗГЮНЮ АЛЛЫНДА Къарт болгъанды къоншум. Да не – заманды, Жукъаргъан къаш да билдирип къартлыгъын. Мени уа тюрленмегенди саным да, Мен а жашма. Алайлайды къаллыгъым. Хар замандача, кекелим – бурмала, Шукур болсун, жокъду бир къыйынлыгъым. Алыкъа жашау чархны мен бурама, Сабий кюнлеримдеча – бар къылыгъым. Кюзгю, гяпчи кибик, тюрлю-мюрлюле Эте, чакъырады мени аллына. Кёзюме бир башха адам кёрюнюп Къалгъанча, кеси кесиме алындым. * * * «Насыбы тутуучу» дейдиле манга, Да, барды ол айтыуну магъанасы: Кесими талатмагъанма туманнга, Къыйын къууум не уллу да махтансын. Тюбемегенди алыкъа жашауда Мени, бюгюп, ёре къопмазлыкъ этген. «Насыбыды!» дей турсунла жаншакъла, Аланы да сакъларма керекде мен. Тюбеген болса да мени хорлагъан Бир зат, – букъдурлукъ тюйюл эдим аны. Тюбеп иш къалсам а бетсиз хорлукъгъа, Тазалай сакъланып болгъанды жаным. Болуш энди, насып, бар эсенг – манга, Борбайларым къыркъыладыла тамам, Келир кюнюме бир батылса ангым, Ол заманда кётюралмайма табан. Мен юйреннген эдим къыйын кюнледе Бир халкъ айтыучукъ бла кечинирге: «Этилиннген хар зат да игиликге», Жашай эсенг бола ала бла бирге. Да неди да, – насыплыма кертиден, Урланнган, тоналгъан болгъан эсем да, Къалып тургъанма хар заман ёретин, Не уллу къыйынлыкъгъа тюбесем да. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Къарындаш от жагъада 49 жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|